> Cando as aras dixeron amén
> En busca do mosteiro perdido
> Onde está o castelo?
> O Pozo dos Mouros (Guntín de Pallares)
En Vida Gallega do 5 de novembro de 1917, o escritor e crego Antonio López Carballeira (1880-1936), baixo o título El hidalgo de San Cosme, narra unha visita que fixo ao deputado Román García Nóvoa nunha casona dos seus antepasados situada en San Cosmede de Cusanca. O crego compostelán non aforra aloumiños co anfitrión. Despois de visitar a casa e describila, detense nunhas expedicións que fixeron á Pena do Demo (“donde entre un conglomerado de enormes peñascos, se eleva en la cresta una gran piedra oscilante”); ao castro “que se alza en el lugar de So-Iglesia” (debe referirse ao castro de San Cosme que se atopa na aldea do Castro); e a “una enorme roca… de forma redondeada” que “en su extremo presenta labrada intencionadamente una á manera de pila que no llega a metro y medio de largo, y al lado una honda cavidad circular; junto á esta, al descombrarla, descubrimos un estribo lateral, también perfectamente labrado en la piedra”. Pregúntase López Carballeira, dada a súa situación nunha carballeira e nas inmediacións dun castro, senón podería ser unha “prehistórica ara céltica, para los sacrificios de animales”. Cando fun na procura da pedra, alá polo ano 2013 ou 2014, atraído pola foto de Vida Gallega, non din con ela. No ano 2017, cando a vin por primeira vez, contáronme que estaba asociada a un tesouro que agochara ou descubrira o párroco de San Cosmede de Cusanca. Ademais da “pía” cuadrangular, unha pía circular e un pequeno burato cadrado (artificial), a pesares de estar a pena bastante limpa de folla e musgo, non vin nada máis. Cando volvín en xaneiro de 2024, tampouco, pero si me ampliaron máis a lenda. O tesouro estaba formado por moedas de prata e ouro, agochado en dúas olas. Dise que foi atopado por un home natural da aldea da Costa. Na foto de 1917 vese a Antonio López Carballeira e o fidalgo Román García Nóvoa; detrás, á esquerda da foto e detrás do cura debe ser Gonzalo Prego, o cuñado do fidalgo; dous homes á dereita da imaxe; sobre a pedra, á esquerda, unha moza e dúas nenas; e por último, un home e, para min, a persoa que máis me chamou a atención: unha muller vestida enteiramente de negro da cabeza aos pés. Tratarase dun lagar?
O MARCO XEOGRÁFICO
En Historia de Vivero y su concejo (1953), Juan Donapetry Iribarnegaray, cronista oficial de Viveiro dende o 1946 ata a súa morte no ano 1961, describe a Coelleira como unha illa “situada diante da punta coñecida por Vixía do Vicedo, na parroquia de Santo Estevo do Val e próxima ao límite das provincias de Lugo e da Coruña; dista uns 500 metros de terra e o brazo de mar que a separa recibe o nome de Carreiro, ten unha profundidade media de 20 brazas (33,436 metros) e por el adoitan pasar as embarcacións costeiras... É alongada de leste a oeste, medindo uns 600 metros de leste a oeste e 400 de norte a sur, acadando unha altura de 70 metros sobre o nivel do mar e a súa circunferencia non excede dunha milla. A parte norte e norleste é escarpada e a do sur, baixa; ao leste hai a punta de San Antonio, cuns pequenos illotes, logo unhas entradas do mar; ao nor-norleste o illote do Cabaliño, que, na baixa mar, únese á Coelleira; seguen os illotes de Percebosa ou Percebellosa; ao oeste, os illotes de Carabelas e ao sur ten a punta da Cruz da Liñeira e unhas baixadas sen nome. Pódese atracar na illa polo Portiño, situado ao suroeste; e polo Liñeiro, situado ao leste”. Un manuscrito, datado por Federico Melis cara o ano 1400, que se conserva na Biblioteca Nazionale de Florencia, que dedica dous folios á costa galega dun piloto veneciano, cita a Cheziere (A Coelleira) "de Vivero... onde hai bos sitios para naves”.
Se ben coincide con Donapetry na súa descrición, o que fora cronista de Mondoñedo, Eduardo Lence-Santar (1876-1960), nun seu artigo, La Isla Coelleira, publicado no Boletín da Comisión provincial de Monumentos históricos e artísticos de Lugo no 1941, engade que o punto máis próximo da parroquia de Santo Estevo do Val á Coelleira coñécese co nome de Camero ou da Preñada, facendo referencia, ademais, a un lugar da illa chamado das Fraguas, lugar onde uns monxes tiñan a forxa para traballar o ferro.
Enrique Cal Pardo (1922-2016), arquiveiro da catedral de Mondoñedo, en El Monasterio de San Miguel de La Isla de la Coelleira. Historia y Leyenda (1983), completa a información xeográfica cuns datos achegados polo que fora axente forestal do Estado, xefe da zona de Viveiro, Enrique Fernández Llano (“Enrique da Proencia”, autor de Descripción del término municipal de Sober, 1977). Di que a illa ten 1.852 metros de perímetro (medición que concorda coa de Donapetry, coa única diferenza de que este reflíctea en millas mariñas) e unha superficie de 27 hectáreas; a cota máxima sobre o nivel do mar, cara o norte, é de 82 metros, e a distancia entre a punta do Canteiro e o monte Vixía é duns 600 metros.
Na Coelleira abunda o feldespato (“ollo de sapo”), o mineral que forma parte de moitas rochas. Ademais das toqueiras que dan acubillo aos coellos, hai salamántigas (píntegas), percebes nas partes máis agrestes e aves: corvos mariños, cormoráns, araos e vinte e cinco clases de gaivotas. En tempos plantábase trigo dunha excepcional brancura. Tamén se pode atopar a Herba da Fertilidade que segundo as zonas de Galicia coñécese tamén como Herba Empreñadeira ou Empreñadoira, Herba Namoradoira ou de Namorar, Caravel ou Cravo Mariño...
A ORIXE DO NOME
Canto á orixe do nome Coelleira, a coincidencia entre os distintos autores é case unámime. Cabeza Quiles, no seu Os nomes de lugar (1992), di que provén de cunicularia, do latín cuniculus, coello, en alusión a un lugar abondoso neste roedor. Só R. Bascoy Pérez, en La Comarca de Ortigueira en el II milenio antes de Cristo (1960), propón unha etimoloxía distinta, mantendo a tese de que os nomes dos accidentes costeiros sempre están relacionados coa navegación e o tráfico marítimo. E iso acontece, asegura, no caso da Coelleira, nome que di non vén de coello, senón do latín coelum, ceo; pero vai máis alá, facendo derivar o vocábulo coelum do grego kaio, queimar, arder, cuxa raíz cai deu en latín coe, adoptando a terminación um dos neutros da segunda declinación, formándose coeum que, ao engadirlle o sufixo abundancial -eira deu o actual Coelleira polo que o seu significado sería o de “abundancia de fogueiras” que actuarían como sinal aos antigos navegantes que buscaban o abrigo do antigo porto de Bares. Os topónimos relativos a lugares costeiros destinados a orientar os barcos inzan a xeografía galega; no concello do Vicedo, sen ir máis lonxe, temos os montes Faro e Facho. Tampouco no tocante á afirmación de que os fachos da Coelleira sinalaban a entrada ao Porto de Bares, o famoso Coído, para uns construído polos fenicios (Federico Maciñeira), para outros polos romanos, se ben investigacións recentes, durante a "recolocación" das enormes pedras removidas no ano 2010 polo temporal Becky, efectuada pola empresa Argos S. L., din que se trata dunha colosal estrutura natural que foi reutilizada ao longo da historia.
O MOSTEIRO DE SAN MIGUEL DA COELLEIRA
Sen entrar polo de agora en sisudas disquisicións sobre un posible asentamento prehistórico ou altomedieval, din que vikingo (destes, polo de agora, non se coñecen restos), a primeira referencia sobre a presenza humana na illa da Coelleira achégaa Manuel Amor Meilán na súa Historia de la provincia de Lugo (1918) onde conxectura que a fundación dun primitivo mosteiro puido ser obra, a principios do século V, do bispo Consencio, cando Galicia se atopaba, en palabras de Donapetry, “agitada y perturbada por las intrigas y pérfidos manejos de los Priscilianistas”. Amor Meilán refírese ao bispo galego Consencio ou Consensio quen, arredor do ano 420, enviou a San Agostiño, por medio dun monxe de nome Leonas, varios escritos de Prisciliano (Victoria Armesto en Galicia Feudal, edición revisada publicada no ano 1994), o gnóstico disque nacido en Iria Flavia, Padrón (sábese que naceu nalgunha parte da Gallaecia, pero non onde), e logo bispo de Ávila. Segundo os seus seguidores puxo en práctica as ensinanzas de Cristo, predicou un tipo de vida baseado na igualdade, na tolerancia e na pobreza coa creación de comunidades que vivían do traballo agrícola, fuxindo do crecente poder da Igrexa oficial; condenado por herexe, executáronno en Tréveris (Alemaña) no ano 385. Trasladados os seus restos para Galicia por un grupo de discípulos, axiña se converteu en mártir, creándose un movemento (estoxado por Donapetry) ao que, ademais do pobo, sumouse o clero en xeral e a maior parte do espiscopado, situación que case derivou nun cisma que mesmo puido mudar o devir da Igrexa.
Na Carta a Bastián da Pallarega, en Boston (Estados-Unidos), publicada en La Ilustración Gallega y Asturiana no mes de xuño de 1881, o director das escolas de Instrución primaria de Viveiro, Justo Pico de Coaña, di que os primeiros monxes da Coelleira trasladábanse a Viveiro en barcas de coiro para dicir misa na capela sobre a que logo asentou a primeira igrexa dos franciscáns.
Tampouco deixa de ser unha hipótese o atribuír a fundación a uns monxes provenientes do mosteiro de San Claudio de León que conseguiran escapar á persecución do rei Leovixildo que invade Galicia no ano 585 e destrona ao derradeiro monarca, Andeca, anexionando o Reino Suevo á monarquía visigoda. Os autores que supoñen a fundación aos monxes de San Claudio baséanse na Historia de Galicia (1891), de Manuel Murguía, que describe o periplo do abade Vicente e o prior Ramiro quen, xunto con doce compañeiros, pereceron a mans das tropas de Leovixildo (outros autores atribúen o martirio a Requila que gobernou entre o 438 e 0 448)); os superviventes buscan asilo en Galicia, erixindo casas de relixiosos “nas illas do noso Océano”.
Donapetry, citando ao coengo e historiador Antonio López Ferreiro (1837-1910), descubridor dos supostos restos do Apóstolo Santiago que se veneran na catedral compostelá, achega un documento do rei Ordoño II, do ano 915, onde se recolle o acordo dun concilio celebrado en Zamora ou talvez en Santiago de Compostela, en orde a restituír ás súas sés episcopais aos bispos de Lamego (Portugal) e Tui que, perseguidos polos árabes, fuxiron “á costa do mar e habitaron entre as súas rochas”. Ao contrario do que aconteceu na meirande parte da Península onde a dominación musulmá durou varios séculos, a estadía en Galicia foi parcial e non pasou dunhas poucas décadas, daí que o país fora considerado un lugar seguro, o que non significou o remate das incursións musulmás, sendo a máis devastadora a levada a cabo por Almanzor na que arrasou Ourense, a península do Morrazo e Santiago onde só respetou, segundo a lenda, o sepulcro do Apóstolo. Malia a hipótese que mantén que os restos pertencen a Prisciliano, no ano 1988 o profesor Isidoro Millán descubriu unha inscrición no sepulcro de Atanasio que foi dada a coñecer no ano 2011 polo profesor da Universidade de Navarra Enrique Alarcón. Segundo a súa investigación, a inscrición, escrita en caracteres hebreos do século I entrenzado cunha palabra grega, Jacob marty, aludiría a Santiago como cumpridor do mandato de Cristo de ser testemuña no Finisterrae. O significado bíblico de mártir é, precisamente, testemuña.
Afirma o cronista de Viveiro que ao mosteiro de San Miguel da Coelleira (Sancti Michaelis Cunicularia) faise mención no concilio celebrado o 11 de marzo do 1088 en Husillos (Palencia) ao que asistiu Gonzalo, bispo de San Martiño de Mondoñedo (Martiño de Dumio ou de Braga -fundador do mosteiro de Dumio, en Braga, Portugal, arredor do ano 530- foi quen trouxo a Galicia a devoción por San Martiño de Tours). Respecto disto convén facer algunhas aclaracións: nos anos 860 a 870, por mor da persecución e incursión dos sarracenos, a poboación cristiá busca refuxio no norte. Sabarico I, abade do mosteiro de Dumio, xunto cos seus monxes, establécense no lugar que hoxe ocupa a parroquia de San Martiño de Mondoñedo, preto de Foz, outorgándose o título de bispo de Mondoñedo con sé no mosteiro de San Martiño, diócese que permaneceu alí ata o ano 1112, en tempos do prelado Nuno Afonso, que se traslada a Vilamaior de Brea que, co tempo, perde o seu nome e pasa a chamarse Mondoñedo, a vila que chegaría a ser capital da provincia do mesmo nome dende mediados do século XVI ata o ano 1833 cando se elimina oficialmente o Reino de Galicia, desintegrando o país e pasando de sete provincias (Betanzos, Coruña, Lugo, Mondoñedo, Ourense, Santiago e Tui) ás catro actuais. Canto á referencia a Gonzalo, nos últimos tempos estase a cuestionar de que bispo se trata. Para Cal Pardo, no Episcopologio Mindoniense (2003), nada ten que ver con San Gonzalo (Gundisalvi), o Bispo Santo de afamada romaría, quen, dende o castro de Marzán, conta a lenda, destruíu cos seus rezos a poderosa frota normanda -ou árabe- que tentaba invadir a costa de Galicia. Tese que rexeita J. Ramón Fernández Pacios no seu libro San Gonzalo, bispo mindoniense (2008), que pon na mesma persoa ao lendario San Gonzalo e a Gonzalo Froilaz, bispo de San Martiño entre os anos 1070 e 1108, home, por certo, que para os parámetros fixados pola Igrexa tiña moi pouco de santo: preitos contra o poderoso bispo Xelmirez, o arcebispo de Toledo e o mosteiro de Lourenzá, ou as negativas a acatar as ordes papais e reais. Para rematar, Cal Pardo di que nas actas do concilio de Husillos -publicadas- non figura por ningures o mosteiro da Illa da Coelleira.
O primeiro documento que se conserva que fala de San Miguel da Coelleira (“in locum Quonicularia”, “no lugar da Coelleira”) data do 30 de xuño do ano 1095 no que Vimara Menendiz, agoniado polo peso dos seus pecados, fai unha doazón ao cenobio, do que era abade Veremundi, da terceira parte da igrexa de San Xulián de Loiba (Ortigueira) e a quinta parte doutra terceira, cos seus homes, que eran fillos de Sisnandi, a saber, Froyla, Gundisalvus e a súa irmá. O doante fai constar que bens e persoas pertenceran ao seu pai Menendo e ao seu avó Scemeno Lúpiz. Acepta a doazón o entón bispo Gundisalvi, irmán de Pedro Froilaz, conde de Traba.
O segundo documento data do 18 de xullo do 1099, nunha doazón efectuada por varias persoas e que resumo (só inclúo as referenzas a persoas ou posesións do municipio do Vicedo) tomando o citado El Monasterio de San Miguel de La Isla de la Coelleira, de Enrique Cal Pardo: Encabeza a doazón o mesmo doante anterior, Vimara Menendiz... O cuarto doante é Gonçalo Vermudes que ofrece ao referido mosteiro a terceira parte da terra de Mogor -Moogorum-, en Mañón, con outra terra sita en Vale (O Vicedo). O quinto doante, o máis humilde, é Godo Vermudes que, a unha co seu irmán Nuno Vermudes, outorga ao mosteiro e á igrexa de San Miguel a cuarta parte da vila chamada Runio (Ruño), sita en Vale, que pertencera ao seu pai Vermud Dies, que manifesta ter feito a doazón pola alma dun seu irmán Sover Vermudes. Miguel Preste é o sexto doante e outorga ao mosteiro toda a súa herdade da Vila do Medio, sita en Cova (A Cova), que herdara do seu pai e lindaba coa de Vilela, en San Román do Val. Aclara que o conde don Oveco e a súa muller doaran a vila de Vilela, xunto con outra vila chamada Gudín (Vilagudín), á igrexa de San Miguel da Coelleira. O mesmo Miguel Preste doa ao mosteiro a metade do pumar chamado Adra Moynos, entre Vilela e San Román. Fray Regnes é outro dos doantes que concede ao mosteiro a terceira parte da outra metade do devandito pumar que herdara do seu pai. Vén seguidamente Suar Totones, de San Román, que concede á Coelleira todas as herdades que lle correspondían en San Román, a saber: a vila de Barreiros (O Barreiro), o casal chamado Das Tercias, o casal de Donagildo, o casal de Ramiro, o casal de Trasmondo, o casal de Gugino e o casal de Pradaedo. Outro doante é Diego Ovéquiz, que outorga ao mosteiro da Coelleira, a unha coa súa irmá, a vila de Piñeiro, en terras do Sor, na ribeira do mar e do río Xilloi e de Santo Estevo. A doazón comprendía non só a vila, senón tamén os seus vasalos, casas, pesqueiras, salinas, terras, fontes e chantados. Outórgalle tamén a metade da súa vila de Sacido, a cuarta parte da vila do Vicedo, xunto cos casais de Runio (Ruño). Manifesta que fai a doazón para que Xesucristo a perdoe e San Miguel reciba a súa alma e a dos seus pais. Todos outorgan a doazón en mans do bispo de Mondoñedo don Gonçalo, con destino ao Abade don Paio, e a toda a comunidade de monxes. Non esquecen, como non o fixera o doante de 1095, a restauración do edificio eclesial e monacal e a iluminación dos diversos altares. Onega Ovéquiz afirma que pon unha cruz no documento “como denuesto contra os arrianos”. Autoriza o documento, como notario, o Abade don Antino. Agrégase que reinaba Afonso VI (1048-1109). O documento do ano 1095 custódiase no Arquivo da Catedral de Mondoñedo, e o do 1099, logo de permanecer no dito Arquivo ata o século XVIII, pasou ao Arquivo Histórico Nacional; o primeiro está escrito en latín, o segundo en galego.
Non volvemos a ter noticias do mosteiro de San Miguel ata o 24 de xaneiro do 1420 en que Pedro Fernández, coengo da Coelleira, figura como testemuña no traslado do testamento de Giomar Yanes no que lega o casal de Lousada ao crego Ares Pérez como pago pola celebración de quince misas cada ano, documento datado o 8 de novembro do 1386, o que constata que a finais do século XIV o cenobio da Coelleira estaba en poder dos coengos regulares de San Agostiño de Hipona (354-430), un dos “pais da Igrexa” que combateu as herexías donatistas, pelaxianas e maniqueas entre os que inclúe aos priscilianistas, influenciado, sen dúbida, por Paulo Orosio (s. IV-V), o historiador e teólogo galego que lle dedicou a súa obra Commonitorium de errore Priscillianistrarum et Origenistarum na que amosa a súa preocupación polas doutrinas priscilianista e orixenista. Cara mediados do século XV aparece como prior Afonso Rodríguez quen estendeu un documento de foro -que non se conserva- mencionado polo seu sucesor, Lopo Dourado, no ano 1479, prior que renuncia a todos os seus dereitos sobre o mosteiro no 1485. Apunta Cal Pardo que o administrador de San Martiño de Mondoñedo, Ares Pérez de Villadonga, no informe que fixo ao bispo, pon de relevo “a pobreza e pusilanimidade deste derradeiro prior da Coelleira... o que lle impediu enfrontarse con aqueles laicos nobres e poderosos... que contribuíu a acentuar máis a pobreza do convento e precipitar a decadencia do mesmo”. Á morte de Pérez de Villadonga sucédeo Gonzalo de Villaroel, derradeiro prior-administrador dos devanditos mosteiros e do de San Salvador de Pedroso, en Narón, fundado por Munia Froilaz no 1111 (substituíu a un anterior edificado nun lugar coñecido como Vineola; no 1365 dise que estaba “danificado e prove”). Os cenobios de Pedroso e da Coelleira quedaron definitivamente anexionados á catedral de Mondoñedo no ano 1535. Cal Pardo di, admitindo que só é unha suposición e ante a falla de fontes documentais, que estes cenobios pasaron a pertencer aos coengos regulares no século XII, baseándose para elo en que entre 1155 e 1156 os agostiños chegaron a posuír San Martiño de Mondoñedo.
A pesares de que a vida cenobítica quedou reducida ao mínimo, as doazóns seguían chegando a San Miguel. O 25 de novembro do 1494, Fernando Pernas, veciño de Santo Estevo do Val, doa ao mosteiro da Coelleira unha herdade; Fernando Basanta, cura de Magazos, deixa unha “fiestra” da casa, sita en Viveiro, ademais de 250 maravedises. Unha muller, cuxo nome se descoñece, deixa a Afonso González un souto de castiñeiros, coa condición de que pagara cinco maravedises de aceite cada ano para “alumado de San Miguel da Coelleira”. Segundo o que fora profesor e cronista de Viveiro, o sacerdote Jesús Noya González (1865-1943), nun artigo publicado no Eco de Vivero baixo o título Efemérides vivarienses, María Fernández do Casal, veciña de Santo Estevo do Val, mandou celebrar unha misa en San Miguel en virtude do seu testamento, outorgado o 17 de marzo de 1554, moito despois da desaparición da vida monástica na illa. Dos bens do mosteiro fixérase cargo a catedral de Mondoñedo no 1535, cuxo Apeo (verificación e sinalamento dos lindes das terras) encomezan o 16 de marzo de 1545 cando Pedro Fernández de Cabarcos, Tenente-Correxedor da vila de Viveiro, promulgou un edicto -no que incluía a Cédula Real expedida por Carlos V o 23 de decembro do 1535 no que autorizaba á catedral de Mondoñedo a realización do Apeo- anunciando a posta en marcha do Apeo dos bens que o mosteiro da Coelleira tiña na zona de Viveiro, na do Val e Bares. O traballo iniciouse no mes de maio do mesmo ano no que se recolleron as declaracións de quince testemuñas chamadas ao efecto, e seis máis que se presentaron voluntariamente. Para non facelo demasiado extenso, omito as posesións de Viveiro e de Bares, relacionando só os bens que posuía o cenobio nas parroquias que abranguen o actual municipio do Vicedo. O coengo Pedro Montero, con data 16 de maio de 1545, presentou a devandita Cédula ante Pedro Pardo de Cela (que non debemos confundir co marechal Pardo de Cela, déspota reconvertido -escápaseme o porqué- en defensor das liberdades dos galegos, executado na Praza da Catedral de Mondoñedo no ano 1453, sendo bispo Fadrique de Guzmán), Meiriño e Xustiza das terras do Vizconde de Altamira, daquelas Alonso de Viveiro, coa intención de realizar o Apeo das propiedades rús. Ás preguntas do xuíz nomeado ao efecto, Ares Vizoso, Tenente-Meiriño da xurisdición, os veciños informaron das posesións, que eran: Casal de Piñeiro (en Santo Estevo), con casa, herdades e prados; a este casal pertencían as casas do Souto, en Sacido. Casal de Ruño (en Santo Estevo), herdades bravas e mansas, viñas e castiñeiros, estaba aforado. Casal de Eiroá (en Santo Estevo), un lobio (parra pequena e de pouca altura, ou terreo pechado) cunha cámara, prados e árbores. Casal de Sacido (en Santo Estevo), non estaba cuberta a casa, pero tiña pezas de barra (viñas de barra), souto e herdades, cun castiñeiro vello. O Casal (en Santo Estevo), unhas cantas herdades e viñas. Lugar do Río (en Negradas), unha pequena herdade. Negradas, tres castiñeiros sobre o muíño de Pedro de Ares que lindaba co souto dos Carros. Ribeiras do Sor (na linde con Mañón), unha peza e un xornal de viñas na chousa da Lama, nome que figura na doazón de 1099. Casal de Sobre o Río (en San Román), herdades, soutos e árbores froiteiras. Casal da Fradería (en San Román), tiña casa, herdades, prados, árbores froiteiras e castiñeiros que dunha parte lindaba coa xurisdición do concello de Viveiro e doutra co Rego do Abeal. Voz do Paacio (O Pazo, na parroquia de San Román), cuarta parte legada ao mosteiro por Juan Dovale. San Román, unha peza de herdade duns tres celemíns (o celemín usábase para medir terreos agrícolas e equivalía a uns 537 metros cadrados; tamén se utilizaba como medida de capacidade que equivalía a pouco máis de 4,6 litros) de sembradura que pagaba renda e que lindaba co camiño real, máis outra peza doutros tres celemíns de sembradura. Milleiro (en San Román), unha leira coa súa veiga que lindaba co Rego. O Pereiro (en San Román), herdade de dous celemíns de sembradura, destinada a monte, que lindaba con outras do mesmo mosteiro. Outeiro (en San Román), unha leira que pagaba renda e que testaba co camiño que ía do Val para Viveiro. Moreiras (en San Román), unha peza de monte que testaba con máis do convento de Santo Domingo de Viveiro e tamén a terceira parte dunha peza de monte. Río da Fonte (en San Román), monte de medio celemín de sembradura que testaba con outras dos freires de Santo Domingo de Viveiro. Eira (en San Román), unha eira rodeada de muro e marcos. Igrexa (San Román), unha leira sita debaixo da igrexa. Lugar da Torre (en Suegos), tres cuartos de prado. A Fontaíña (en Suegos), unha peza de herdade. Este documento, como os restantes referenciados, foron recollidos por Cal Pardo en Colección diplomática medieval do Arquivo da Catedral de Mondoñedo (1999).
Á vista das escasas referencias documentais -non se conserva o documento fundacional- canto á orde ou ordes monásticas que ocuparon o mosteiro de San Miguel da Coelleira ata o ano 1420 en que si sabemos que eran coengos regulares de San Agostiño, non cabe outra alternativa que traballar dentro do terreo da hipótese. A cristiniazación de Galicia foi tardía, mesmo, no século V, aínda existían fortes resistencias fronte á cristianización, pervivindo crenzas pagás o que explica que a aparición do monacato tardara máis tempo en asentarse eiquí que noutras zonas da Península. J. Miguel Andrade Cernadas, no seu Monxes e mosteiros na Galicia Medieval (1995), di que é con Martiño de Dumio cando atopamos unha vida monástica documentada. Deste período semella ser a sé de Bretoña, situada, posiblemente, no concello da Pastoriza, rexida polo abade-bispo Mailoc. Como sinala Cal Pardo, se o cenobio da Coelleira se fundou no século VII, os seus monxes estarían suxeitos á regra de San Froitoso, arcebispo de Braga (Portugal), partidario dos mosteiros dúplices (de monxas e monxes), que rexeitaba, pola contra, os familiares, controlados pola familia fundadora (en Galicia temos, por citar algús dos máis famosos, os primeiros de Sobrado, Lourenzá e Celanova), non só no tocante á xestión patrimonial, senón á espiritual e relixiosa. Dende mediados do século X a comezos do século XII, o monacato galego -visigótico e familiar- inicia o achegamento á orde de Cluny (Francia), fundada no ano 910, que constituíu a primeira reforma da orde beneditina fundada no ano 529 por San Bieito de Nursia e cuxo primeiro priorado galego foi o de Vilafrío, en Castroverde, e ao que logo seguiron ás abadías que axiña acadaron un enorme poder, tanto no eido material coma no espiritual: Santo Estevo de Ribas de Sil, Samos, Lourenzá, Celanova... Para apoiar a súa hipótese sobre a pertenza do mosteiro da Coelleira á orde beneditina, Enrique Cal Pardo fai notar que os poderosos cenobios de Celanova e Lourenzá estaban baixo a protección de San Salvador, ao igual que o da Coelleira, tal como reflicte o documento do ano 1095 que o pon baixo o padroado de San Salvador, Santa María e San Miguel. Premisa, engado, que mesmo permite atribuír a fundación aos mozárabes, os cristiáns fuxidos de Al-Andalus que atoparon refuxio en Galicia: as capelas mozárabes baixo a advocación de San Miguel, xunto o mosteiro de Celanova, e San Salvador, xunto o de Samos, poden ser un indicio.
No que respecta ao edificio monacal -seguramente habitado por un reducido número de monxes- e á igrexa, os documentos non achegan ningún dato que nos permita adiviñar a súa arquitectura, probablemente de estilo románico. Cal Pardo, citando a Federico Maciñeira (o investigador da Prehistoria de Galicia que a principios do século XX inventariou 286 enterramentos megalíticos entre as serras da Faladoira e da Capelada), supón que debía carecer de toda suntuosidade -aínda que de sólidos muros-, e que no 1545 -ano da realización do Apeo- presentara indicios claros de ruína (no 1489, Fadrique de Guzmán, bispo de Mondoñedo, xa dicía que as rendas do mosteiro non chegaban para manter un só monxe). A desaparición de vida monástica na illa aproveitáronna os cazadores de baleas, vascos principalmente, como lugar de observación o que ocasionou, no ano 1628, que a catedral de Mondoñedo acudira ao xuíz para rematar coa desfeita que dita actividade estaba a ocasionar nos cultivos. O 11 de decembro dese ano, o xuíz, o bacharel Francisco de Lanzós, decretou que non se podían “facer atalaias nin a ocupar os mares de San Miguel da Coelleira nin a meterse neles sen consentimento e licenza do Deán e Cabido de Mondoñedo e con apercebimento que se procedería contra eles con todo o rigor de dereito”. A primeira noticia dun porto baleeiro en Galicia data do ano 1288, o de Prioiro, na costa ferrolá, acadando o maior auxe no século XVII, cun total de doce portos centrados nesta actividade.
No ano 1629 o Cabido de Mondoñedo deu en foro a illa da Coelleira a Tomé López e a súa muller María Sánchez, xunto con catro xornais de viña situados no Casal, en Santo Estevo do Val, no que “o foreiro non experimentaría o menor escrúpulo á hora de empregar aquelas pedras para os usos máis ordinarios... Cando a Marina Española tomou posesión da paraxe, acabaría cos últimos vestixios”, sentencia Cal Pardo.
Nos Interrogatorios do Catastro de Ensenada, celebrados nas freguesías do concello do Vicedo no ano 1752, na pregunta 38, sobre se había algún convento, responden que non.
A illa seguía en situación de arrendamento nos sucesores de Tomé López e María Sánchez cando no 1835 pasou, a raíz do Decreto de Desamortización do ministro Mendizábal, ao Estado. Debido á situación privilexiada, contruíuse un faro para balizar a ría; primeiro foi de luz verde fixa, pero no 1926 instalouse nel un aparato de luz Aga. Escribe Donapetry (ao que seguen o resto de autores) que o alcance da luz do faro era de dezanove millas, pero, segundo información máis actualizada, o seu alcance non superaba as oito millas (non me parei a consultar que sistema se utiliza na actualidade). O proxecto de faro da Coelleira realizouno o enxeñeiro Marcelo Sánchez Novellán no ano 1864 quen o ubicou na parte máis elevada do illote, no extremo leste da ría do Barqueiro-O Vicedo; trátase dunha torre lixeiramente cónica, situada a unha altura sobre o nivel do mar de 89 metros. Os fareiros e as familias que o atendían pasaron, en casos, dificultades, sexa para fornecerse de alimentos (en moitos casos, sobre todo en inverno, tiñan que alimentarse co que lles proporcionaba a illa, cando non podían achegarse á costa para aprovisionarse) como polos problemas do propio faro (a linterna tivo que repararse, ao menos, nos anos 1868, 1890 e 1902). No Boletín Oficial da Provincia de Lugo do 21 de agosto de 1873 publícanse de novo as bases para a contratación dunha lancha para servizo do faro (o anterior, do mes de xullo, non quixo facerse cargo ninguén), consistente en fornecer unha vez á semana de todo o necesario requrido polos torreiros; faise especial fincapé que nas viaxes extraordinarias, coma unha petición de auxilio, a lancha iría provista de oito remeiros e o patrón. O derradeiro fareiro que viviu na illa coa súa familia foi Manuel Ballester García, cuxa filla, Sagrario Ballester Castaño, nacida o 15 de agosto de 1926, foi a derradeira persoa nacida na Coelleira, segundo os datos tomados do Rexistro de Nacementos do Concello do Vicedo, folio 214, por Enrique Fernández Llano.
A Coelleira tamén foi testemuña impasible de numerosos naufraxios, ben documentados dende mediados do século XIX. Antonio Lage-Seara, no artigo Isla Coelleira, publicado en Mundiario o 9 de novembro de 2022, cita varios, moitos con vítimas, entre os anos 1845 e 2009.
Entre os anos 2015 e 2020, a Xunta de Galicia autorizou unhas intervencións arqueolóxicas na Coelleira, realizándose uns labores de limpeza e unhas sondaxes na zona onde estaría encravado o mosteiro, documentándose a posible traxectoria dun altar e a base dun forno que se correspondería a unha etapa posterior en que o cenobio se utilizaría como vivenda. Tras identificar varias fases de abandono e destrución, atopouse o estrato máis antigo, aparecendo, segundo o director das escavacións, Iñaki Sagredo, “moitos carbonos que indican un gran incendio, e tamén restos humanos, o que pode facer pensar nalgún tipo de acción violenta”. Na última campaña saíu á luz unha estela funeraria esculpida en pedra e unha cruz papal. Os investigadores, que eu saiba, non fan referencia a que o mosteiro e a cruz son citados por Jacobo Araújo no artigo La isla de la Coelleira, aparecido no Album histórico, científico y literario de Galicia, editato por El Correo Gallego no ano 1883: “Esta isla, que mirada de lejos presenta la mirada de un monstruo, horrible cetáceo, surgiendo de las aguas… tiene… las ruínas de un templo, y por circunferencia el vestíbulo de un extenso osario, y de un antiquísimo e interminable sepulcro… y de una cruz de piedra bien conservada, y tal cual era la forma de la que describen las crónicas como uso y especial distintivo entre los Caballeros del Temple”.
As intervencións tamén tiñan como obxectivo atopar pegadas normandas. Despois dalgunhas campañas, un grupo de arqueólogos, dirixidos polo navarro Iñaki Sagredo, levan a buscar pegadas vikingas na Coelleira e nos Moutillós, baseándose en que este último ten semellanza cos motte and bailey ds Illas Británicas, fortificacións que constaban dun montiño sobre o que se erixía unha especie de castelo defendido por unha muralla e foxo na súa parte máis baixa. Segundo o director das investigacións "existen indicios para dicir que os vikingos estiveron no Vicedo no século X". Eu sigo mantendo que o lugar foi ocupado por un castro costeiro que foi practicamente destruído polas obras que a principios dos anos cincuenta se realizaron para a construción dun campo de fútbol, que nunca chegou a finalizarse, ademais de acesos á praia de San Román ou de Area Grande e por unha estrada (e máis adiante por un aparcadoiro). Polo de agora, as análises practicadas aos restos atopados non certificaron que pertenzan ao período en que os normandos asolaron as costas galegas; nas escavacións do ano 2015 apareceron restos de madeira queimada e cerámicos de cor marrón clara por un lado e escura polo outro, con anacos de desengrasante e de cuarzo, que despois de realizadas as probas de C14 determinaron unha cronoloxía que vai dende o século III a. C. ao I d. C. Tamén saíron á luz outros restos pertencentes aos séculos VIII, XII e XIII. Moi próxima a este xacemento está a coñecida como A Pena de Xan Vidal á que se pode acceder en marea baixa; eiquí apareceron restos cerámicos prerromanos, ademais dunha moeda moderna. A falta de probas non impediu que o Concello montara unha Romaría Vikinga que, ao parecer, é todo un éxito. Mesmo, para que non quede dúbida, preto dos Moutillós hai un sinal de dirección que pon “Xacemento vikingo”. Todo vale.
Ao carecer de fontes documentais, non vou entrar en como estaba organizado o mosteiro de San Miguel (abade, prior, celeireiro, número de monxes...), nin no traballo manual desenvolvido -opus magnum- nin espiritual (a xornada estaría marcada polas horas canónicas: laudes, prima, tercia, sexta, nona, vésperas e completas) onde a segunda ocuparía a meirande parte do tempo; tampouco no labor cultural (existencia de scripotorium, biblioteca...), se había. Actividades que, se ben é certo non se poden documentar, non impediría facer un paralelismo con outras comunidades onde o corpus documentale é máis abondoso.
Se o prefacio anterior pode valer como xustificación para adentrarmos en lucubracións de difícil demostración, máis complicado resultará que nos mergullemos nun período onde a escuridade non permite albiscar, polo de agora, sexa no plano arqueolóxico ou escrito, a máis infíma muxica.
Como anotei con anterioridade, o probable é que os legatarios do documento de finais do século XI foran beneditinos, a alusión a un abade desbota que estivera en mans dos coengos de San Agostiño xa que os seus conventos estaban rexidos por priores. Como tamén subliña Cal Pardo, podemos retrotraer a presenza dos agostiños a finais do século XIV (cláusula do testamento de Giomar Yanes). E antes? Un cenobio, por moi modesto que fose, xeraba unha cantidade importante de documentación: doazóns, adquisicións, propiedades... Temos que admitir, entón, que se perdeu toda a información xerada durante máis de trescentos anos? Viviron os beneditinos no mosteiro ata finais do século XIV ou principios do XV? Ou xa o habitaban os coengos regulares de San Agostiño a finais do século XII? Ocupouno outra orde distinta? Os templarios, por exemplo? Destes últimos fala a tradición, afortalada, sen dúbida e precisamente, pola ausencia de documentación nese período.
Pero, quen eran eses monxes que se facían chamar Os Pobres Soldados de Cristo? Repasemos, xa que logo, aínda que sexa brevemente, a súa historia.
O TEMPLE
Corría o Ano do Señor do 1119 cando dous cabaleiros francos, Hugo de Payns e Godofredo de Saint-Omer, fundan a orde dos Pobres Soldados de Cristo, consagrados a amparar aos peregrinos que, despois da conquista de Xerusalén durante a Primeira Cruzada (1096-1099), acudían aos Santos Lugares. Ante o rei de Xerusalén, Balduino II (morreu no 1131), xuran os votos monásticos de castidade, pobreza e obediencia. Instalan o cuartel no terreo que ocupaba o Templo de Salomón polo que pasan a chamarse do Temple, e os seus integrantes templarios. Ao principio, poucos simpatizaban cuns freires que santificaban a Deus por medio das armas e non da oración. Para explicar esa dualidade, Hugo, elixido primeiro Gran Mestre, viaxa a Europa conseguindo que os bispos da Champagne e da Bourgogne convoquen un concilio en Troyes (1128) para aprobar a regra que regularía a vida dos Milites Templi. No prace dos dignatarios eclesiásticos inflúe de forma taxativa San Bernardo de Clairvaux (1090-1153), o reformador do Císter quen, no seu De laude novae militiae, ad milites templi, di que o Soldado de Cristo ten un fundamento para cinxir a espada, lévaa para castigo dos malfeitores e para gloria dos xustos. Mellor padriño, imposible. Toda a cristiandade pon ao seu dispor castelos, vilas e outras propiedades. Inocencio II, papa entre 1130 e 1143, dispénsaos da subordinación ás xurisdicións episcopais e de pagar trabucos, exención que só posuían os cistercienses. Inocencio III, papa entre 1198 e 1216, prohibe aos bispos excomungar templarios. O seu valor nas Cruzadas arrodéaos dunha aureola de magníficos guerreiros (endexamais se rendían). As posesións, ben manexadas, prosperan o que anima a reis, nobres e eclesiásticos a confiarlle a vixiancia das súas fortunas. O capital medra de tal xeito que reis e nobres en apuros recorren á orde en solicitude de empréstitos. A activa participación na loita contra os infieis fai que todos os reinos da Península Ibérica os beneficien con propiedades. Fernando Pérez de Traba (1100-1155), o mesmo ano do concilio de Troyes (1129), introdúceos en Galicia doándolles o Burgo de Faro (Santa María do Temple-Cambre), encomenda ao principio e despois bailía (a organización territorial do Temple dividíase en “provincias”; por debaixo destas estaban os denominados “reinos” que non tiñan porque coincidir cos territorios gobernados por un monarca; logo estaban as “bailías” que abranguían unha ampla extensión, e, por último, as “encomendas”), estendéndose logo por todo o país. Carlos Pereira Martínez, no seu Os templarios, artigos e ensaios (2000), di que a primeira noticia da presenza templaria en Galicia proporciónaa un documento do 1142, un acordo entre o abade do mosteiro de Celanova e os “seniores cavalharie de Iherusalem”, instalados en San Paio de Veiga (A Bola) para construír un hospital, aínda que a referencia máis clara, sinala o mesmo autor, achégaa un documento do ano 1173, proveniente do mosteiro de Sobrado, onde se cita como lindeiro unha casa do Temple, “domum templariourum militum”, en Palas de Rei.
O poder dos templarios chega a tal punto que só obedecen ao papa o que ocasiona, co paso dos anos, enemistades e envexas. O rei francés, Filipe IV (1268-1314), alcumado o Fermoso, xunto co seu valido Guillaume de Nogaret (1260-1313), ávido por facerse cos bens do Temple, ao que lle debe moitos cartos (ata o mesmo tesouro real estaba peñorado na casa do Temple en París), inicia o acoso aos templarios acusándoos de homosexualidade, cuspir sobre a cruz, adoración dun demo chamado Bafomet.... Mais as acusacións non prosperan, nin o papa Bonifacio VIII (1235-1303) nin o seu sucesor Benedito XII (1280-1342) caen na rede tendida polos difamadores. Todo muda cando o francés Bertrán de Got, Clemente V (1264-1314), é elexido pontífice no ano 1305 quen, a instancia de Filipe IV, inicia unha investigación sobre o Temple. Jacques de Molay, o derradeiro Gran Mestre da orde, confiado, cre ao papa cando lle desminte que tal investigación fose certa. O 13 de outubro do 1307, cando ninguén o esperaba, as tropas do rei atacan por sorpresa aos templarios de Francia, prendendo á maioría. O proceso, encomezado no ano 1308, non avanza consonte os desexos dos acusadores: nin a confiscación de bens nin os terribles suplicios aos que son sometidos conseguen ripar confesións inculpatorias. Na primavera do 1310, o día do comezo do xuízo, Filipe IV e Nogaret, para presionar aos mandatarios do Temple encarcerados, ordenan queimar a cincoenta e catro monxes-guerreiros, método que axiña copian moitos bispos que, impávidos, asinan centos de condenas a morte sen esperar a que se dite sentenza. O 15 de abril dese ano, Gonzalo, bispo de Toledo, cita en Tordesillas a Rodrigo Yáñez, Mestre de Galicia, Castela e León para comparecer, xunto con outros templarios, entre eles trinta e tres galegos, en Medina do Campo para prestar declaración previa ao concilio de Salamanca onde os bispos de Astorga, Plasencia, Lugo, Tui e Mondoñedo absólvennos de todas as acusacións. Pero a batalla estaba perdida. O papa Clemente V convoca, no outono do 1311, un concilio en Vienne para decidir o futuro dos Pobres Soldados de Cristo. Despois de suspendelos a divinis, el mesmo xulga aos catro máximos mandatarios: Jacques de Molay, Hugo de Pairaud, Geoffroy de Charnay e Geoffroy de Gonneville. O 18 de marzo do 1314, mentres ardían na pira, disque Jacques de Molay lanzou unha maldición sobre os acusadores: Clemente V morre, en medio de insoportables padecementos, aos trinta e sete días; oito meses lle sobrevive Filipe o Fermoso que morre a raíz dunha estrana caída do cabalo no bosque de Fontaineblau; Nogaret sequera osma o fugaz bálsamo de ver na fogueira aos templarios, a Morte visítao un ano antes. Parello fin se cerneu sobre outros verdugos. Os templarios que se salvan da queima agochan na Península Ibérica, nas ordes de Montesa e de Cristo, beneficiarias, de rebote, dos bens requisados ao Temple xa que, segundo unha bula promulgada polo papa no 1312, a lexítima legataria era a orde do Hospital.
Segundo algúns haxiógrafos da orde fundada por Hugo de Payns, as intencións de Filipe IV de Francia bulían máis alá do móbil económico, a súa pretensión pasaba por facerse cun “tesouro” que só os templarios coñecían e que contiña as claves do poder absoluto e da inmortalidade.
Lonxe de quedar relegado ao esquecemento, o tráxico final arrodea de misterio todo o relacionado cos Milites Templi: custodios do Santo Sepulcro e da Arca da Alianza, e posuidores dun dos secretos mellor gardados da cristiandade: a ubicación da Sagrada Copa coa que Cristo celebrou a Derradeira Cea, o Graal, que supostamente os cabaleiros do Temple conseguiron sacar de Xerusalén pouco antes da súa reconquista, no 1187, por Saladino, sultán de Siria e Exipto, e que logo agocharon, segundo algúns, en Galicia, no santuario do Cebreiro (calcúlase que polo mundo hai uns 200 lugares que din acoller a sagrada Copa; en España, nas catedrais de León e Valencia). O Graal inspiriou, no século XII, O Parceval de Chretien de Troyes, e Wolfran von Eschenbach, no seu Parzival, escrito no século XIII, sitúa o cáliz no Monsalvat, mítico monte que autores de sona identifican co Cebreiro. A lenda estaba servida.
A LENDA
O primeiro autor que fai alusión á presenza templaria na Coelleira é o citado Justo Pico de Coaña, que conta que os templarios trasladábanse en barcas de coiro a Viveiro para misar nunha capela que ocupaba o lugar da actual igrexa de San Francisco.
Tamén serían os templarios da Coelleira os que levaron á igrexa do Val un cadro coa imaxe do Santo Estevo onde, dende entón, foi obxecto de gran veneración. Foi Lence-Santar quen deu a coñecer esta tradición no artigo citado La Isla Coelleira. O párroco de Santo Estevo relatoulle ao cronista de Mondoñedo outra lenda segundo a cal o cadro apareceu na praia de Xilloi, nun lugar denominado O Altariño (outra versión que me contaron marca o punto exacto no lugar coñecido como A Fonte do Santo); os bois que tiraban do carro que transportaba o cadro detiveron a marcha no sitio onde se edificou a igrexa (curiosa semellanza co carro de bois que trasladou o corpo do Apóstolo Santiago dende o Illicino -o Pico Sacro- ao lugar onde se construíu a catedral compostelá). No ano 2008, o veciño de Xilloi, don Antonio de Marea, contoume que o carro que transportou a imaxe pertencía a un veciño que atendía polo alcume de O Cereixeiro.
O mesmo Cal Pardo transcribe, tomando a obra de García Dóriga El último templario (Tradición gallega), publicado en Galicia. Revista regional (1888), a seguinte lenda: “Escoitouse unha noite tocar a rebato a campá do Mosteiro, e varios verdugos sen entrañas comezaron a degolar aos monxes, que sufriron o martirio con valor e resignación. Trinta e cinco templarios dormían xa o sono da morte. Encomezaba a albear e só faltaba por sacrificar unha vítima. Era un xove de nobre continente, de cabelos roibos e ollos azuis e morriñentos. Presentouse ás portas do convento onde o esperaban os verdugos cos aceiros tinguidos en sangue: “Eiquí estou, son o derradeiro templario da miña Orde”, dixo. E, poñendo un xeonllo no chan, levantou a mirada ao Ceo... Logo o xove exhalou o derradeiro suspiro. Poucos anos máis tarde, morreu nas ourelas do poético Landro un nobre pertencente á familia de Bernaldo de Quirós, señor da contorna, e baixo cuxa dominación se levara a cabo a matanza dos monxes. E afirma a tradición que para descargar a súa conciencia, agoniado polo crime, ordenou que se escribise esta cláusula no seu testamento: “E también mando que se digan unhas cantas misas pola alma dos templarios que matei e fice matar por orden do Noso Señor Rei en San Miguel da Colleira”.
O artigo de Jacobo Araújo do século XIX, citado máis arriba, fala da importancia do testamento, datado no século XIV. Araújo, que fixo unha visita á illa, ademais das mencionadas cruz de pedra e do mosteiro, disque atopou moedas e algúns restos humanos con sinais recentes moi marcadas daquela hecatombe. Este autor xa fai referencia en El Heraldo Gallego do 13 de decembro de 1876 ao acontecido na Coelleira: “… la histórica isla de San Miguel de la Coelleira, que alzada como un obelisco fúnebre en medio del Océano, recuerda la horrible matanza hecha en el siglo XIII, en los caballeros del Temple…”.
More Santiago en Faros. Illa Coelleira, editado polo Correo Gallego no suplemento Galicia Vacacións (1992), afirma que o derradeiro templario, chamado Guillelme da Torre, namorara dunha moza, Rosalía, a quen declarou o seu amor, pero dicíndolle que sería un amor imposible xa que debía ingresar no Temple. Ela respondeulle: “Ti Templario, ¡ai!, talvez deixe fóra do meu cadaleito a man de desposada; se é así, estréitaa; pero pronuncia tamén o meu nome antes de morrer". O mozo marchou a Palestina e cando regresou viu que na igrexa estaban a celebrarse os funerais por unha muller; do cadaleito pendía unha man. A de Rosalía. Estreitouna e chorou de dor e retirouse ao mosteiro da Coelleira para orar o resto da súa vida. Alí foi asasinado cos outros trinta e cinco freires.
Unha última lenda engade que da matanza da Coelleira salvouse só un monxe que, vestido de paisano, refuxiouse nunha casa do barrio de Baltar que aínda hoxe conserva o nome de Casa do Paisano, tradición tamén referida polo crego de Santo Estevo a Lence-Santar.
Ademais dos citados, outros autores mencionan a presenza templaria na illa da Coelleira: Amor Meilán en Geografía General del Reino de Galicia. Provincia de Lugo (1928); Carré Aldao en Geografía. Provincia da Coruña (1926); Donapetry Iribarnegaray na obra citada; A Gran Enciclopedia Gallega; Leandro Carré en Tradiciones. El último templario, publicado no xornal La Voz de Galicia no 1993, e Xosé Luis Laredo Verdejo en Galicia Enteira.
CONCLUSIÓN
Houbo templarios na Coelleira? Se nos cinguimos ás probas das que se dispón ata o presente, a resposta é non. Ademais da ausencia escrita e/ou arqueolóxica, existen outros factores que empuxan a negar a presenza templaria na illa. A referencia a un antecesor da familia de Bernaldo de Quirós, “señor da contorna”, adoece de fundamento, na época en cuestión Viveiro non estaba en poder de ningún nobre, a súa xurisdición repartíanna entre o bispado de Mondoñedo e o rei. Outro factor que xoga en contra é o relativo ao número de freires templarios que habitaban no pequeno mosteiro do illote. É practicamente imposible que nun cenobio tan reducido e minguada renda puideran vivir trinta e seis monxes e que, no mellor dos casos, nunca superaría o número de dez ou doce. Carlos Pereira Martínez apunta que no 1310 residían na podente bailía de Faro, a máis poderosa da coroa, trinta e tres templarios, número enorme se consideramos que na maioría residían tres, catro ou cando moito dez freires aos que habería que sumar os irmáns de oficio encargados das tarefas domésticas e os criados. Presenza que non diferiría dos mosteiros convencionais, fosen cluniacenses, cistercienses, etc. En Galicia, os mosteiros medievais formábanno comunidades máis ben pequenas; o continxente monacal que restaura Samos no ano 922 compoñíanno dezasete monxes; Celanova, o Cluny galego, non pasou, durante os séculos X e XI, de vinte e oito relixiosos; Lourenzá tiña trece; no priorado de Pombeiro, a finais do século XIII, o número variaría entre catro e oito. Despois do século XIII, época de máximo esplendor do monacato galego, os monxes oscilan entre dez e trece, aos que había que engadir outros moradores de distinta condición (traballadores, doentes, oblatos...) que traballaban e vivían intra muros.
Visto o anterior, que factores xogan a prol da estadía templaria na illa da Coelleira? Pois, aínda que semelle chocante, a falla de documentación, eiva sen a cal carecerían de senso as lucubracións nas que embarcamos. Non é probable que o mosteiro permanecese pechado durante 321 anos, nun período en que o poder destas institucións estaba no seu punto culminante. Entón? Non se me escapa que ao longo da súa traxectoria, a poderosa orde dos Pobres Soldados de Cristo debeu xerar unha morea de documentos, o que me leva a preguntar como é que se conservan tan poucos, non só en Galicia, senón en toda Europa. Ao parecer, era costume dos templarios (o que sen dúbida alimentou máis a lenda) soterrar a documentación para que non caera en mans que puidesen facer dela un uso non permitido, escurantismo que mesmo aplicaban aos enterramentos, efectuados en criptas situadas debaixo das súas igrexas (disque os sepultaban co rostro cara abaixo e coa vestimenta cravada en táboas).
Non quero concluír sen facer un paralelismo entre os templarios de San Miguel da Coelleira e outro suposto enclave da mesma congregación (agostiños) e abandonado no século XVI. Estoume a referir ao cenobio, posto tamén baixo o padroado do arcanxo San Miguel, de Breamo, ubicado a 300 metros de altitude sobre a vila de Pontedeume, vencellada, a partir do 1371, á liñaxe dos Andrade (unha lenda sitúa no século XIV unha batalla entre estes e os templarios), do que só se conserva a igrexa románica, rematada, segundo desprende un documento do Tumbo do mosteiro de Caaveiro (A Capela), no 1169, onde tamén habitaron os coengos regulares de San Agostiño (orde que tamén podemos ver noutros cenobios galegos vencellados ao Temple) e cuxa única alusión á presenza templaria dánola, outra volta, unha lenda da que tiven coñecemento hai algúns anos e que, creo, non é moi antiga (cun bo número de persoas coas que falei das parroquias de Breamo, Castrelo e Centroña, situadas ao pé do Monte Breamo, nunca a escoitaran): O rosetón que adorna a fachada principal do templo ten once puntas porque once eran os cabaleiros do Temple que, pola perda de fe dun Mestre, destináronnos a custodiala. Unha noite de Nadal do ano 1124, estando os once templarios vixiando a igrexa, o rosetón pasou, de súpeto, de once a doce puntas. Nese intre, os cabaleiros, desconcertados, viron un meniño que durmía dentro da igrexa. E alí permaneceu toda a noite, ata o alborecer, instante en que o rosetón volveu á forma orixinal de once puntas e o neno desapareceu. Disque isto poden ver os que na Noite de Nadal se achegan ata a igrexa de Breamo, de concorrida romaría os días 8 de maio e 29 de setembro na que os romeus, para escorrentar as meigas, dan tres ou máis voltas (sempre impar) arredor do templo. En Ventosa, na parroquia de Centroña, consérvase no lintel da porta dunha casa unha pedra con varios símbolos que dise son templarios e que veu do Breamo. Noutra casa situada ao seu carón (antes da división eran a mesma) había outra peza semellante que desapareceu ou foi tapada cando a súa reconstrución.
En Vilaza, concello de Monterrei, o único elemento que se conserva da primitiva igrexa é a coñecida como Torre dos Templarios. O mosteiro que alí había estaba baixo a tutela dos Agostiños. Teorías, no tocante a Vilaza, que xa veñen dos séculos XVI e XVII e ás que non son alleos o licenciado Plasencia, que asegura que era do Temple, nin o prior de Xunqueira de Espadanedo que fala dun mosteiro de Coengos Regulares ou templarios.
Igrexas, mosteiros, conventos e lugares asociados á orde do Temple en Galicia, ben sexa pola documentación, a tradición ou a lenda témolos en Aranga, As Cascas (Betanzos), Santa María do Temple (Cambre), Lendo (A Laracha), O Rosario (San Sadurniño), Lousada (Carballedo), Penamaior (Becerreá), Dorna e San Xoán (Cervantes), San Fiz do Hermo (Guntín de Pallares), Palas de Rei, Loio (Paradela), Diomondi (O Saviñao), Taboada dos Freires (Taboada), Canabal (Sober), Amoeiro, igrexa románica (inacabada) de Armea (Allariz), Xagoaza (O Barco), Vilaza (Monterrei), Cesuris (Manzaneda), San Cibrán (Viana do Bolo), San Paio (Fornelos de Montes), Nogueira (Meis), Coia (Vigo)...
No Boletín da Comisión Provincial de Monumentos de Ourense de xaneiro-febreiro de 1912, aparece un artigo titulado Nuevo miliario romano, escrito polo sacerdote e historiador Marcelo Macías (1843-1941). Escribe que apareceu cerca de Rábade, nunha finca de Victoriano Sánchez Latas (no 1925 foi presidente da Deputación Provincial de Lugo), quen logo llo regalou a Julián de Diego y Alcolea (1859-1927), daquelas bispo de Astorga (anos despois foi arcebispo de Santiago).
O miliario foi levado (como outras pezas procedentes de Galicia) para o coñecido como “Museo epigráfico y lapidario” (hoxe “Museo de los Caminos”), inaugurado no 1913, situado nun edificio do Bispado de Astorga, exposto, tal como se ve nunha foto do ano 1920, máis ou menos no lugar que ocupa na actualidade.
Quen visite o “Museo de los Caminos” de Astorga, axiña se decata de que o impoñente miliario, de máis de 2,5 metros de alto, semella presidir a exposición. Ao seu pé hai unha cartela onde se transcribe o texto epigráfico do século I d.C. dedicado ao emperador Calígula: “C. CAESAR DIVI / AVG. PRONEPOS / AVGVSTVS PONT. / MAX. TRIB. POT. III / COS. III P. P.”, traducido: ("Caio César Augusto, bizneto do divino Augusto. Pontífice Máximo, investido tres veces da potestade tribunicia. Cónsul por terceira vez. Pai da Patria"). Na cartela tamén se indica a procedencia: “Rábade. Lugo”.
É precisamente na procedencia do miliario onde está o erro, aclarado polo propio Marcelo Macías no Boletín da Comisión Provincial de Monumentos de Ourense de maio-xuño de 1912, onde recolle que Sánchez Latas lle comunica que non apareceu en Rábade, senón en San Romao da Retorta, no concello de Guntín de Pallares. No artigo O Camiño Primitivo de Santiago: Ruta astur-galaica do interior, publicado en Lucensia (1993) polo historiador Ricardo G. Polín e o sacerdote e lingüísta Nicando Ares Vázquez, achégase que nos anos oitenta do século XIX o miliario foi trasladado de sitio polo propietario do terreo, reutilizándoo como columna dun pendello no curral da Casa de Perucho. Alí viuno José Trucharte, coengo da Catedral de Lugo entre 1880 e 1886, que foi o que deu aviso ao avogado Victoriano Sánchez Latas, futuro presidente da Deputación.
Polo tanto, a cartela que figura no “Museo de los Caminos de Astorga” non é correcta, ben porque non teñen constancia da corrección realizada no 1912 por Marcelo Macías, ou porque a errada procedencia tamén figuraba nalgún traballo publicado posteriormente como, por exemplo, no famoso Vías romanas de Galicia (1960), de Estefanía Álvarez.
Polo tanto, é necesario que a cartela que figura ao pé do miliario debe ser correcta xa que polo “Museo de los Caminos de Astorga” pasan miles de persoas ao ano que lle fan fotos ás pezas e logo divulgan unha información que non é real (poden verse moitos exemplos na Internet que, como se sabe, toda información espállase como a pólvora). Dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares xa lle enviamos ao museo un correo, coa documentación que o acredita, para que o corrixan.
En San Román da Retorta hai unha reprodución.
O impresionante castelo roqueiro da Piconha/Picoña ou da Almena está situado no concello de Calvos de Randín, a 932 metros de altitude, sobre o rego da Gralleira ou Casares, dominando o curso alto do río Salas por onde discorre o Camiño Privilexiado que une Randín (Galicia) con Tourem (Portugal), un privilexio fiscal que permitía, entre outros, atravesar a ruta con calquera tipo de mercadoría sen ser molestado polas autoridades, fosen portuguesas ou españolas. A fortaleza foi construída para o control e defensa da fronteira co Reino de Galicia, xunto coas do Portelo, Montalegre, Monforte de Rio Livre e Chaves, no mesmo contexto que outras fortalezas da parte galega.
Segundo Soares de Azevedo mandouno edificar Alfonso III (852-910). No 1187, Sancho I de Portugal (1154-1211) outórgalle Carta Foral a San Paio da Piconha. No 1221 foi arrasado polas tropas do rei galego Alfonso IX. No ano 1388, Joao I de Portugal (1357-1433) reconstrúeo, sendo reparado no século XV por Manuel I (1469-1521). No 1538 só habitaba nel o alcaide, cedéndose no 1542 ao duque de Bragança. A fin da praza dátase no 1650, no contexto da Guerra da Restauración Portuguesa (1640-1668) en que foi derruído polas tropas castelás. No ano 1788, o oidor da Comarca, Miguel Pereira Barros, visitou o emprazamento, escribindo "... nao achei nem castelo, nem mais vestigios do que un poço com degraus (escalóns), e menos achei casas algumas". As Terras da Piconha, xunto coas do Couto Mixto/Misto, deixarían de pertencer definitivamente a Portugal o 29 de setembro de 1864, tras a sinatura do Tratado de Lisboa que definiu a fronteira actual.
Presenta un perímetro de 128 metros, daptándose á abrupta orografía do terreo. Ao castelo accedíase por un camiño escavado en parte na rocha viva.
No ano 2020 apareceron varios obxectos, entre outros unhas puntas de bésta de ferro dunha arma evolución do arco moi estendida no século XVI, con sona de mortífera, capaz de atravesar as armaduras dos soldados. Vense abundantes anacos de tella e cerámicos. Nas penas vense pías naturais e artificiais, coviñas, unha bésta, xogos de alquerque, unha cruz con tres traveseiros (tamén aparece nalgúns marcos do Couto Mixto) e xunto dela un símbolo de difícil interpretación no que algúns cren que podería corresponder a algún dos alcaides, unha estrela pentagonal e sobre ela unha epígrafe da que só se le con máis ou menos claridade a palabra "castro" e outras gravuras de distinta natureza.
Non moi lonxe atópase a aldea de Randín que estaba defendida por unha torre cuxa pegada aínda se conserva na toponimia. No Livro das fortalezas (1509-1510) de Duarte de Armas vense dous debuxos das fortalezas da Piconha e de Randín, nun deles esta última aparece cunha gran fenda.
Entre Randín e Tourem está o monte coñecido como O Marco dos Castelos.
Para ir ata o castelo roqueiro só hai que seguir os sinais dende a capital municipal (pásase por Randín e a aldea da Pena). Despois de deixar o coche xunto a estrada local asfaltada, iniciaremos a andaina por un fermosísimo camiño, moi ben coidado, abeirado por carballos. O tramo máis costoso, por empinado, é o que realizaremos mesmo dende o pé da fortaleza ata a parte máis elevada, todo moi limpo de maleza. Para subir ata a cima, onde se atopaba a torre da homenaxe e o alxibe, aconsellamos moita prudencia, principalmente se as rochas están molladas.
Para saber máis, ver:
https://proxectopiconha.wordpress.com/
https://proxectopiconha.wordpress.com/author/piconhaproxecto/
O día 24 de xullo de 2022 presentáronse en Friol os dous libros que recollen os traballos gañadores das tres edicións celebradas ata agora dos “Premios de investigación histórica, cultural e etnográfica”. A tarde invitaba a pasala a carón do río pero, marabillosa sorpresa, o salón de actos do centro socio-cultural estaba practicamente cheo. Pola parte que me toca (xunto con Brais Rodríguez gañamos a edición de 2018 co taballo Mámoas e petróglifos do concello de Friol), o meu agradecemento ás entidades organizadoras (Concello de Friol e asociación Carballo Vivo), ao xurado, aos intervenientes no acto do hoxe (alcalde, presidente de Carballo Vivo, David Espiño, Suso Rodríguez da USC, e o historiador e arqueólogo Felipe Arias Vilas). E, como non, a todas as persoas que nas distintas edicións presentaron os seus traballos, gañaran ou non. Deixo para o final aqueloutras persoas menos visibles pero que sen elas resultaría imposible a publicación, que tiveron que revisar os nosos textos non sei cantas veces (marea só pensalo: 750 páxinas!) cuxo labor quedou á vista, cunha edición coidadísima: Dolores López Caión, José Manuel Iglesias Espiño, María do Mar Pérez Fra, Montserrat Castro Rodríguez, María de los Ángeles Buján Burgo e Xesús Rodríguez Rodríguez (perdón por se me queda alguén no tinteiro). Os gastos da edición correron a cargo do Concello de Friol.
O 23 de maio de 2022 fallouse o VIII Premio de Investigación "Xermade na Historia". A gañadora foi a arquitecta, natural de Sanxenxo, Alberta Lorenzo Aspres co traballo Cruces e cruceiros do Camiño Real da Carba. O segundo foi para un servidor, co traballo A morte no concello de Xermade. Este certame, organizado pola Asociación de Veciños e Veciñas de Cabreiros, o Concello de Xermade, a Facultade de Ciencias da Eduación da USC e a Deputación Provincial de Lugo xa é un referente en Galicia.
A entrega de premios foi o sábado 28 de maio, dentro dos actos das Xornadas Interxeracionais Rurais que xa leva 18 anos de frutífera andaina.
O libro publicouse no ano 2023.
Paracostoira é unha aldea da parroquia de Santa Baia de Pedrafita, no concello de Chantada. Os monxes de Oseira tiveron eiquí unha Casa Priorado. Mercedes Vázquez Saavedra e Carmen Vázquez Pérez-Batallón, en Guía da Ribeira Sacra (2001), din que contaba con casa, tulla e capela.
Nun pergameo escrito en galego na "Era M CCC XIII et VIII dias andados doytubro" (ano 1275), Iohan Iohanes de Paracostoira e a sú amuller doan ao mosteiro de Santa María de Oseira a leira de Covelo, conservando os "frutus" (usufructos). A doazón foi outorgada ante Romeu Iohanes, notario xurado, por mandato de Ruy Pérez, notario.
Noutro documento en pergameo, tamén en galego, escrito na "Era M CCC X IIII et quot XII dias por andar de dezembro" (ano 1286), María Franca, xunto co seu marido Iohan Iohanis, venden ao mosteiro de Santa María de Oseira todo herdamento que posuía en Paracostoira.
Nunhas mandas testamentarias en galego do 3 de xuño de 1434, dadas en Paracostoira polo crego de San Xoán de Veiga, pide ser enterrado no cemiterio de Santa Baia de Pedrafita, legando ás igrexas de Veiga, Sabadelle e Arcos, e de seus criados, os irmáns Gómez e Fernando, entre outras, unhas herdades situadas en Barreiro e Casteda.
Nun documento en galego do 9 de agosto de 1439, "dom frey Johan, abade do mosteyro de Santa Maria d´Oseyra" afora a "Afonso Rodriges, et a vosa moller Tereija Rodriges, et a vos Gonçalvo, fillo de Roy Fernandes, da Pena Custoya... a que chaman das Castineyras, a montes e a fontes, con todas suas entradas et saydas et pertenças..." a tenencia da igrexa de Pedrafita polo pago do tercio e décimo de todo pan e gran, e outras prestacións.
Os Interrogatorios do Catastro de Ensenada, celebrados na freguesía de Pedrafita en marzo de 1753, na resposta á pregunta 39, confirman que aínda existía o priorado do Císter: "... en el referido termino no ay combentto alguno, si tan solamentte un Prioratto de la orden de nuestro Padre San Bernardo, anexo al Real Monastterio de Santta Maria de Osera".
A un quilómetro de Paracostoira, na aldea de Mosteiro, atópase a igrexa parroquial de Santa Baia, situada xunto o Pazo de Boán cuxos propietarios tiñan acceso directo ao templo a través dunha porta aberta nun muro, tapada na actualidade. Parece ser que eiquí non houbo ningún mosteiro, polo que é probable que reciba o nome pola existencia dunha granxa dependente de Oseira que rexentarían os monxes do priorado de Paracostoira.
A
pouco máis de dous quilómetros en liña recta de Paracostoira, asulagado
polo encoro de Belesar a principios dos anos sesenta do pasado séeculo
XX, está o Castro Candaz que só se pode ver cando baixan as augas.
Sitúase nunha pequena península delimitada polo río Miño e os seus
afluentes os regueiros Enviande e Ponte da Lama.
Ao asentamento só se podía acceder polo oeste, apreciándose por esta parte varias zonas amesetadas cuxa disposición disque cumprirían unha función defensiva. No resto dos puntos, por estar arrodeado de auga, resultaba practicamente inaccesible. Aínda que nunca foi escavado, é probable que a súa orixe estea nun castro (que eu saiba, non apareceron restos deste período). E despois veu a lenda. Segundo as crónicas da Casa de Camba foi fundado por un cónsul romano, Lucio Cambero, que mesmo se enfrontu a dúas lexións romanas mandadas polo propio emperador Traxano. Pero sabido é que para lexitimar unha ascendencia de avoengo, na Idade Media os nobres inventan as súas árbores xenealóxicas, entroncándose con persoeiros de sona, fosen míticos ou reais. Ademais do citado Lucio Cambero, dise que outro propietario foi un descendente de aquel, un tal Lupo Cambero de Candaz, ao que o rei don Pelaio, pola axuda prestada na guerra contra os árabes, lle deu a torre de Arcos, tamén en Chantada. Ademais dos Camba, foi propiedade dos Taboada e dos Temes. Entre os séculos IX e XII, os normandos asolan as costas galegas. O mestre Manuel Formoso Lamas, autor de Apuntes para la historia de Chantada (1905), escribiu que durante a primeira vaga de invasións, os vikingos arrasan Chantada despois de traspasar a empalizada (plantata), e os nobres refúxianse no Castro Candaz, custodiados pola familia dos Eiriz ou Erice, ata que son liberados polo rei Ramiro I.
Alancando no tempo chegamos á Gran Guerra Irmandiña, entre o 1467 e o 1469, en que o castelo foi derrubado (Preito Tabera-Fonseca: "... que sabe que la fortaleza de Castro de Candaz que fuera derrocada quel dicho rey la mandara derrocar por quexas y querellas que della le dieran..."), sendo logo reconstruído pola familia Taboada. Segundo me contou un veciño de Mosteiro no ano 2003, na cima había un túnel, tapado na actualidade, que ía dar ao río. O asentamento padeceu numerosas transformacións. Primeiro o posible castro, logo unha posible torre medieval da que aínda se conservaban (dícese) algúns restos a principios do século XX, máis adiante unha ermida testemuñada no ano 1474 (documento inédito dado a coñecer por Xosé Luis Díaz-Castroverde Lodeiro, gañador do premio de investigación do Condado de Pallares no ano 2010 con Morgados e xurisdicións na Terra e Condado de Taboada), despois viñeron as plantacións de viñedos e construcións relacionadas con estes, e por último o encoro que modificou e continúa a modificar a súa morfoloxía.
Verbo do vocábulo Plantata,
de onde derivaría o nome de Chantada, xa figura en documentos do 1073 e
1185. Creo que eiquí nada ten que ver coa empalizada de Formoso Lamas,
máis ben sería unha petra plantata que equivale a petra ficta, pedrafita ou menhir, ou a un miliario romano, se ben estes, si tiña inscrición, adoitaban denominarse como petra scripta.
Se non fora pola construción do encoro, o Candaz, como acontece coa maioría dos castros galegos, pasaría desapercibido; na provincia de Lugo, dos case 1.300 castros, os descoñecidos polo público seguro que supera o 99,9 por cento. Non hai moito, alguén o alcumou como a "Atlántida Galega" cando, xa postos a atopar algún paralelismo, en Galicia abondan as lendas referidas a cidades e vilas asulagadas, e non por un encoro artificial inaugurado hai catro días: Capara, nos Ancares; Valverde, en Cospeito; Alegrín, no Vicedo; Estebañón, en Viveiro; Boedo, en Guitiriz; Antioquía, na lagoa de Antela...
Vaiamos agora coa orixe do topónimo Paracostoira. Cítase como Petra Costoya no ano 1007, Petra Custodia no 1232, Pena Custoya no 1439, e máis adiante como Peracostoya e Peracustoya. Fr. Martín Sarmiento, na súa Viaxe (1745), ao falar do monte das Costoyas, "un alto monte sobre Combarro", relaciónao con custodias. Antonio López Ferreiro, na súa Historia... (1898-1911), cita un "montis de Custodis" no 1170. Elisa Ferreira Priegue, en Los caminos medievales de Galicia (1988), escribe que por veces Costoya coincide cun portádego, polo que tería a orixe nun porto de vixilancia do camiño; cita o topónimo Custodia nun documento do ano 1112. No culto católico, a Custodia é o templete ou trono, xeralmente de ouro ou prata, onde se coloca a hostia consagrada para adoración dos fieis. O etimólogo Nicandro Ares Vázquez, en Toponimia do concello de Chantada (2001), di que Paracostoira podería facer alusión a unha "Pedra de Garda" ou "Pedra Custodia". Fernando Cabeza Quiles, en Os nomes de lugar (1992), que faría alusión a unha pedra alta na cal se situaría un posto, garita ou fortificación de vixilancia ou custodia. En efecto, o latín custodia vén a significar custodia, garda, inspección, vixilancia, sentinela, gardián, porto de garda; tamén prisión, prisioeiro. Designaría, entón, un sitio elevado para custodiar, vixiar, observar (unha custodiaria) ou gardar algo dende onde, ademais, se divisa e controla un amplo territorio.
Polo dito, en Paracostoira ben puído existir unha construción de vixilancia ou garda relacionada coa fortificación medieval do Castro Candaz. Pero hai un pero que leva a preguntarme se o Castro Candaz é o mesmo que na actualidade ermerxe no encoro de Belesar. A uns 600 metros en liña recta do Candaz, tamén entre os ríos de Enviande, Ponte da Lama e o Miño, hai un outeiro, situado a unha altitude de 450 metros, que conserva o topónimo de O Castelo e cuxa cima presenta unha zona achairada de forma ovalada duns 50 por 35 metros. No ano 2003, a mesma persoa que me informou da cova do Candaz contoume que alá polos anos sesenta un avogado de Lugo atopou varias pezas metálicas, entre outras unha espada de ferro e un candil. Se temos en conta as dimensións das partes achairadas do Candaz e O Castelo, o primeiro só podería acoller unha pequena torre ou atalaia, "posiblemente vinculada a algún tipo de porto que atravesara o Miño no seu momento por esta banda", escribiu Manuel Gago Mariño no seu Capítulo Cero (2010), mentres que no segundo si puído existir un edificio defensivo de certa relevancia que chamara a atención dos Irmandiños.
Para
rematar, aínda que nada ten que ver co tratado anteriormente, ademais
dun priorado e unha posible torre de vixilancia, en Paracostoira viviu
unha Espiritada. Nas V jornadas internacionais de História da psiquiatria e saúde mental, celebradas en Coimbra no 2014, Tatiana Busto et al., nunha súa ponencia, falan dunha Espiritada que houbo na aldea: "Hemos
encontrado referencias a un caso en Paracostoira, Pedrafita
(Chantada-Lugo). Según el novelista e investigador etnográfico Xosé
Miranda, y citando con referencias orales de la zona, en esa localidad
hubo una Espiritada, encamada durante 30 años sin comer, tenida por
santa y adivinadora. No hemos logrado precisar más datos a día de hoy".
Unha das Espiritadas máis famosas de Galicia foi a compostelá Josefa de
la Torre que ao casarse foi vivir para Gonzar, no concello de O Pino.
No ano 1806, ao cumprir trinta anos, tras un arrefriamento comezou a
desconectar coa realidade o que a levou a encamar, rexeitando tanto
alimentos como bebida. Avisado o arcebispo Rafael de Vélez polo cura da
parroquia José Jacinto del Río, ordenou que a vixiaran durante varios
días, comprobando que non probara bocado. Foi tal a sona do caso que
mesmo interviu o reputado doutor José Varela de Montes, da Universidade
de Santiago, confirmando o que era vox populi; no seu informe
apuxo ese comportamento a que ao non consumir enerxía tampouco precisaba
alimentarse. Tal foi o interese polo caso que ata o Exército enviou a
Gonzar no ano 1838 a un capitán que confirmou que o corpo de Josefa non
tiña nin unha engurra, e que só falaba co seu confesor e co arcebispo. A
muller morreu aos 75 anos e foi enterrada baixo o altar da igrexa de
Gonzar, pero sempre quedou a dúbida se era unha santa ou unha poseída.
No ano 1925, outra Espiritada, Manuela Rodríguez Fraga, de Moeche, que
levaba catro anos encamada sen comer, ao pouco de quedarse durmida
comezaba a falar con acento cubano, dicindo cousas que amosaban grandes
coñecementos en filosofía e en latín.
Resulta evidente que, no presente caso (e noutros), a relación entre a Arqueoloxía e a Filoloxía é clara.
Temos un idioma rico e preciso, dubido que haxa un só país no mundo que para unha soa cousa utilice máis de 170 nomes.
Altar, Altar dos Mouros, Anta, Antão, Ante, Antela, Antella, Antiña, Antinha, Antões, Antuíña, Antunha, Antuña, Arca, Arcal, Arcapedriña, Arcela, Arcella, Arcón, Arcosa, Arcuña, Arquela, Arqueta, Arquinta, Arquiña, Cabana, Capela dos Mouros, Capilla dos Mouros, Casa, Casa da Moura, Casa dos Mouros, Casarota, Casaupa, Casía, Casiña, Casinhas da Moura, Casota, Casoupa, Casouta, Celeiro dos Mouros, Celleiros dos Mouros, Coito, Cortella dos Mouros, Cortello dos Mouros, Cortelhos dos Mouros, Coto, Cotarelo, Couto, Cova, Cova da Moura, Cova dos Mouros, Dolmen, Formigueiro, Fornalla, Fornán, Fornela, Fornelo, Forniño, Forninhos dos Mouros, Forno, Forno dos Moiros, Forno dos Mouros, Furna, Gurita, Lombiño de Terra, Lombo, Madorna, Madorra, Madorriña, Madroa, Mama, Mamão, Mamila, Mámoa, Mâmoa, Mamoa, Mamôa, Mamoalta, Mamoela, Mamoella, Mamoíña, Mamoiña, Mamoinha, Mamola, Mamona, Mamona Petrosa, Mamouros, Mamua, Mámua, Mamuela, Mamuiña, Mamuinha, Mamula, Mámula, Mamuña, Mamunha, Mandorra, Maniola, Matorra, Matueiro, Mauma, Meda, Medal, Medela, Mediña, Medo, Medona, Medoña, Medoño, Medorna, Medorra, Mesa das Bruxas, Mesa dos Mouros, Mochueiro, Módea, Moderna, Modia, Modorna, Modorno, Modorra, Modorrão, Modorro, Modorrões, Moduña, Moela, Mogões, Mogote, Moita, Mojós, Montilhão, Montillón, Montiño, Morea, Morroda, Mota, Motagueiro, Motillón, Mouta, Mouteira, Moutillón, Múdara, Mudia, Múdula, Mudurra, Paa, Pala, Pala da Moura, Paleira, Palla, Pardaucha (Pedra Ucha), Pedra Cabalaria, Pedra Cabalgada, Pedra Cobertoira, Pedra da Arca, Pedra da Moura, Pedra dos Mouros, Pedra Moura, Pena da Moura, Pena dos Mouros, Poza, Tarañeira, Taraños, Tarreira, Tesouro, Tesouro dos Mouros, Tomba, Tómbaro, Tombeirinho, Tumba, Tumbadura, Tumbaeiro, Tumbeiriña, Túmulo, Ucha, Urna.
O día 21 de abril de 2017, o Concello de Cervantes, coincidindo coa celebración do Día do Libro (adiantouse dous días por caer en domingo), fixo entrega do Premio de Investigación "Cervantes Saavedra" que convoca cada dous anos. Esta é a terceira edición. A convocatoria fíxose pública no Boletín Oficial da Provincia de Lugo o pasado 19 de decembro. O prazo para entregar os traballos rematou o 28 de febreiro. O traballo tiña que incluír, ao menos, a descrición xeográfica e hidrográfica do término municipal de Cervantes, os monumentos megalíticos, petroglifos, castros, asentamentos, minas e vías de época romana, o monacato, o feudalismo, os foros, a desamortización, a Guerra da Independencia, as Guerras Carlistas, o agrarismo, a emigración, a represión da ditadura franquista, a arquitectura civil e relixiosa, etnografía, folclore, lendas, tradicións, toponimia, actividade socio-económica, etc. Moita tea para prazo tan cativo. Malia dificultade para facer unha Historia de Cervantes (diso se trataba), a documentalista Pilar Carpente máis eu decidimos poñernos mans á obra. Os centos de quilómetros percorridos ao longo de cinco anos polo municipio resultaran frutíferos. Uns días antes de expirar o prazo rematamos, sorprendidos polos case 500 folios que conseguiramos encher. Non fora unha tarefa fácil, pero aínda que non resultaramos gañadores, merecera a pena. O día 11 de abril comunicáronnos que o xurado, por unanimidade, decidira outorgar o premio á obra Cervantes, un concello con historia. O noso traballo. Traballo que quedaría orfo se non for polas persoas que ao longo dos anos nos acompañaron e guiaron ata os sitios, contáronnos historias, facilitáronnos documentación... Vaia para elas o noso agradecemento. O libro publicouse e presentouse no mes de abril de 2019.
A tipoloxía do altar cristiano que emprega aras e pedestais romanos como altares cristianos é a máis utilizada ao menos dende os séculos VI e VII, cunha alta pervivencia na alta Idade Media alcanzando a época románica (Carbonell i Manils, et alii, 2011).
Dise que Marcial, un discípulo dos apóstolos, ordenou que cando destruíran os altares paganos conservaran os dedicados ao "deus descoñecido", consagrándoos ao verdadeiro Deus (un elemento importante das aras é o loculus para recoller as reliquias, practicado onde antes estivo o focus que constitúe a parte da ara destinada a recibir as ofrendas realizadas aos deuses). Outra tradición recolle que cando San Pedro e San Marcos chegaron a Nápoles dende Antioquía, celebraron a súa primeira misa utilizando un altar dedicado a Apolo. A mediados do século V, San Pedro Crisólogo reflicte o ambiente pagano existente, propoñendo, máis que destruír os ídolos, transformalos. No século VI, Martiño de Dumio, no seu De correctione rusticorum, arremete contra as crenzas supersticiosas dos galegos (en Concilios dos séculos VI e VII arremétese contra os que veneran as pedras). A finais do mesmo século, Gregorio Magno di que os lugares sagrados non deben ser destruídos (si os sacrificios que neles se realizan), consagrándoos (exorcizándoos) con auga bendita e poñendo reliquias de santos, porque eses mesmos lugares están ben construídos para o que "é necesario que esquezan o culto ao demo, mudándolle en reverencia ao verdadeiro Deus e concorrendo aos lugares que lles son máis familiares segundo acostuman"; remata dicindo que neses sitios se constrúan igrexas. A cristianización dun outeiro mediante a construción dunha igrexa ou capela dáse en moitos sitios de Galicia. A "idolatría" aínda estaba moi presente, convivindo a relixión cristiá con tradicións e supersticións paganas fondamente arraizadas. Para elo, a Igrexa intentou afastar as alusións idólatras transformándoas para adaptalas ás súas crenzas en vez de destruílas.
Atopamos pezas formando parte do culto cristiano no interior de igrexas e ermidas (bases de altar, pías de auga bendita...); entre os materias de construción; en casas reitorais e adros, descoñecendo se antes estiveron no interior dos templos pero que logo foron desacralizadas; nas proximidades de lugares de culto..., non resultando fácil saber se a utilización deses elementos se debeu á casualidade ou agochaba outras intencións.
En moitas reutilizacións conserváronse os motivos iconográficos e a epigrafía orixinais que tiñan unha significación pagana, ben integramente, modificándose ou convivindo cos novos. Noutros casos elimináronse.
As diferenzas canto a distribución son notables ao longo do territorio, pero por provincias a de Ourense duplica ás da Coruña e Lugo, e triplica ás existentes na de Pontevedra (lembro que falamos de pezas relacionadas con elementos cristiás). A continuación achego aredor de 250 pezas romanas reutilizadas ou relacionadas en Galicia con construcións de culto cristiano. A relación aínda está incompleta xa que me faltan datos dunhas trinta pezas.
(Máis información nas entradas deste mesmo blog dedicadas á época romana)
Ara na capela do Sanxiao (Sanxiao): Ara aos Lares Viais que forma parte da pía bautismal da capela, está colocada do revés. No centro da zona da ábsida hai un sillar con decoración xeométrica en relevo composto pola repetición dun dobre entrenzado. No paramento sur hai un motivo decorativo case idéntico ao anterior, aínda que máis desgastado. Estes relevos considéraos Rivas Fernández de época xermánica, mais Ferro Couselo e Xaquín Lorenzo Fernández din que poden proceder dun castro cercano.
Aras na capela da Asunción: Unha adicada a Reve Larauco. A outra, aínda que o campo epigráficto está moi desgastado, tamén se cre que pode estar adicada á mesma divindade.
Ara aos Lares Viais (Santa Comba): Citada por Castellá Ferrer que di que servia de pía de auga bendita na igrexa.
Epígrafe de Diana: Inscrición transmitida nun manuscrito do século XVIII, conservado no arquivo da abadía de San Domingos de Silos. Apareceu no altar da igrexa de Santa Comba de Bande.
Epígrafe: Un Boletín da Comisión de Monumentos de Ourense do ano 1898 recolle unha epígrafe empotrada na parede dunha casa situada fronte a reitoral de Santa Comba, estudada por Hübner nos anos 1869 e 1878. Nun Boletín do ano 1910 adícalle un artigo Marcelo Macías.
Ara na igrexa de Virís: Aos Lares Viais. Trátase dun fragmento atopado xunto o muro do cemiterio no ano 1980 polo párroco don Lino Pérez. Trasladada para a igrexa, estivo durante moito tempo xunto a pía de auga bendita que hai á entrada; na actualidade está na sancristía, gardada nun armario.
Inscricións: Na mesma igrexa de San Martiño hai outras dúas inscricións: unha medieval e outra de dubidosa adscrición cronolóxica, quizais romana, co epígrafe "CRAC". Publicada por Felipe Arias Vilas (1980).
Miliario: Na igrexa parroquial de Illán. Non o vin.
Ara: No Museo de Pontevedra custódiase unha ara aos Lares Viais que formaba parte do muro da igrexa de Santa María de Caldas, moi mutilada e desgastada, aparece recortada polos dous lados.
Inscrición na capela de Nosa Señora de Pintás: Adicada aos Deuses Manes. Reaproveitada nun muro exterior a ras do chan da capela. O profesor da Universidade de Alacante, Juan Manuel Abascal Palazón, di que se trata dun obxecto insólito na epigrafía romana en Galicia, onde os textos adoitan atoparse en estelas, e onde o cipo romano clásico de base cadrada é un soporte case descoñecido. Moi erosionada.
Ara na igrexa de Temes: No interior da igrexa hai o soporte dunha ara sobre a que se modelou un modillón en época medieval polo que se perdeu o campo epigráfico, se ben se conserva parte da tripla moldura orixinal nos laterais da parte superior e da basa. Estuda por Caamaño Gesto.
Ara na igrexa de Temes: Adicada aos aos Lares Viais. Descuberta no ano 1978 polo párroco D. Segundo Capón Linares ao repicar o cal que cubría as paredes interiores da igrexa. Conserva a parte superior adornada con tres foculus aliñados. Sábese a quen está adicada, mais non o dedicante.
Capiteis na igrexa de Temes: Formando parte dos muros da igrexa están á vista tres capiteis para coroar dúas piastras. Outro para unha columna facía de soporte dunha pía de auga bendita. Unha das piastras foi retocada para adaptala no muro sur do presbiterio, a outra fai agora de mesa do altar, apoiada sobre dous dos capiteis mellor conservados.
Inscrición de Temes: Gravada nunha prancha granítica, tabella con moldura funicular, na parte alta e interior do muro norte do presbiterio. Apareceu no ano 1974 ao desencalar os muros da igrexa. Delgado Gómez dátaa no século IV. Di: "FIDES SPES CARITAS", ("Fe, Esperanza, Caridade"). Da mesma época parece ser unha pomba esculturada noutra pedra, tamén granítica, situada no lateral da nave.
Tampa de sartego na igrexa de Temes: Tampa dun sártego (que non apareceu) atopada no ano 1974 na igrexa. Trátase dunha praca monolítica de mármore branca, incrustada por riba do arco triunfal, datada entre o 320 e o 330 d. C., considerada a testemuña cristiá máis antiga de Galicia. Hai quen sostén que esta peza marmórea foi prefabricada nun taller romano, procedente das canteiras pantélicas de Atenas, e traída dende o veciño porto de Polumbario aproveitando unha vía navegable do Miño (navegable, segundo Schlunk, ata os Peares), ou quizais polo Sil dende a Meseta Norte. No centro leva unha praca lisa ou taboíña destinada a recibir unha inscrición que hoxe non existe e quizais nunca existiu. Á dereita daquela represéntase a escea da Adoración dos Magos, xunto o grupo de Adán e Eva, e á esquerda, a historia do profeta Xonás. No primeiro rexistro a Virxe co Neno no colo e con túnica e palio, tocados co característico gorro puntiagudo frixio e seguidos dos respectivos camelos. No segundo rexistro presenta como centro un tronco de árbore flanqueado por Adán e Eva que tende a mán cara á árbore na que está a serpe. Quizais sexa unha das tampas de sártego máis completas da Península. Ofrece por primeira vez en Hispania o tema de Adán e Eva no Paraíso, e un relato do ciclo de Xonás.
Ara en San Miguel de Celanova?: Mauro Castellá Ferrer, nacido na segunda metade do século XVI e natural de Celanova, cita unha inscrición que, traducida, dicía: "Máximo, fillo de Lovesio, cumpriu o seu voto aos Lares Viais, de boa vontade". Pero non aclara a procedencia. Colmenero desbota que proceda de San Paio de Araúxo (Lobios) ou de San Miguel de Celanova, levándoa para Santa Comba de Bande. Desaparecida.
Ara de Trasariz: Adicada a Xúpiter. Utilizada como pía de auga bendita na igrexa parroquial, logo como pé de altar. Agrandóuselle o focus.
Aras da capela de Erbededo: Ata finais do século XIX, a capela foi a igrexa parroquial de Santo André de Erbededo, suprimida no ano 1893. Dentro hai unha ara á que lle borraron a inscrición e graváronlle unha cruz na parte superior. Outra ara con inscrición fai de pé do altar.
Ara aos Lares Viais de Belesar: Adicada aos Lares Viais. Atopada no ano 1941 polo párroco José de Castro López, facía as funcións de pía de auga bendita na igrexa de Belesar (fotografada por Vázquez Seijas) ata que foi mercada por un descoñecido anticuario de Barcelona. Desaparecida.
Miliarios de Castrillón: Un, anepígrafo, está situado no adro da capela de San Bernabé, sobre a croa dun castro; reutilizado como pé de altar no exterior, pintáronlle unha cruz de Santiago en cor vermella. A carón da porta da ermida hai unha pía de granito que semella a reutilización dunha ara ou dun miliario. No interior da igrexa hai unha pía bautismal que se apoia no que pode ser un miliario.
Miliario de Franqueán: Localizado no ano 2001, fincado diante da igrexa parroquial como parte dun muro en posición invertida. Custodiado no Museo Provincial de Lugo.
Ara de Zaparín (Zaparín): Ara votiva adicada a deuses galaicos, reutilizada como base dun cruceiro situado nas inmediacicóns da igrexa.
Capela do Hospital Militar: Diante da capela do vello Hospital Militar apareceu un epitafio.
Ara: Adicada aos Deuses Manes. No exterior da igrexa de Rubín.
Estela: Adicada aos Deuses manes. No exterior da igrexa de Rubín. Vese un busto esquemático con dúas aspas.
Ara ou estela: No exterior da igrexa de Rubín. Restos do que puído ser unha decoración xeométrica con arcos. Só se conserva a primeira parte da inscrición: "DIBV(s?)".
Epígrafe: Descuberta na necrópole do Adro Vello no ano 1972, empotrada no muro norte da igrexa vella.
Ara (O Tameirón): Na igrexa do Tameirón hai unha pía bautismal que ten como pé unha ara romana.
Estela na igrexa de Río: Formaba parte do muro exterior da igrexa. Estivo exposta na exposión de "Galicia no Tempo". Na actualidade atópase encastradada nun muro da pequena sacristía. Trátase dunha estela de granito incompleta que representa no interior dun cadro moldurado a dous persoeiros, ao da esquerda fáltalle gran parte, e o da dereita, co rostro moi borroso e sen un anaco da cabeza, viste unha toga e sosteñen sobre os xeonllos unha especie de cartela onde está escrito un texto en gran parte perdido e de interpretación dubidosa. Semella que están sentados nunha especie de banco. A pesares de estar incompleta e o deficiente estado de conservación, é posible poñelas en relación con outras estelas funerarias contemporáneas, como a de Vilar de Sarria ou o relevo de Adai. Os personaxes pertencerían a unha elite culta e poderosa como nolo amosan a presenza das togas e a cartela coa inscrición.
Epígrafe na igrexa de Río: Adicada aos Deuses Manes por Aurelina Nantia. Dáse a conxunción entre un cognome de orixe indíxena e o nome romano.
Ara de Soandres: Atopada no mosteiro de Soandres. Formou parte do altar da igrexa ata o ano 1909. Posúe unha inscrición adicada a Xúpiter Óptimo Máximo, a Hércules e a unha divindade indíxena. Conta Verea y Aguiar que foi repicada cando a visita do cardenal Jerónimo del Hoyo no ano 1608 porque, disque, incitaba ao culto pagán. Tamén foi publicada polo bibliotecario da Universidade de Santiago, Francisco J. Rodríguez, e por Pérez Consanti no no Boletín Eclesiástico do Arcebispado. Na actualidade atópase no Museo da Catedral de Santiago.
Miliario da igrexa de Santiago de Vilaño: De mediados do século IV, adicado a Decentio (350-353), atopado na igrexa durante as obras de reparación no ano 1987, reutilizado na parte superior da porta de acceso á sacristía. Despois foi trasladado á casa reitoral, reconvertida hoxe en centro cultural da Asociación de Veciños e logo volveu para a igrexa.
Ermida de Nosa Señora do Viso: Columna dunha cruz, posible miliario.
Miliario da igrexa de Lobios: Citado por Barros Sibelo, di que foi picado e levado para Lobios para utilizar como columna dun balcón.
Miliario na igrexa parroquial de San Adrao: A igrexa, do século XVI, disque pertenceu a un primitivo mosteiro. Disque a pía de auga bendita é un miliario romano dun metro de altura. Non o vin.
Igrexa de Santa Olalla de Castro (Castro de Escuadro): Na parte exterior do adro, xunto unhas das cancelas de entrada ao cemiterio que arrodea a igrexa, lápida cunha inscrición funeraria adicada por Apronia Rufa a Dovecia, filla de Paterna, e a Telavia, filla de Flavinia. Foi estudada por Rivas Quintas e Rodríguez Colmenero. Tamén se ten noticia da aparición de fragmentos cerámicos no lugar cando se fixo o novo cemiterio.
Miliario (Tioira): No camiño de Foncuberta. Columna dun peto de ánimas do século XVIII. A columna da cruz, ilexible, pode ser outro miliario.
Ara na igrexa de Mens: Situada na igrexa mosteiral; de caliza, está incrustada no altar da capela sur. A inscrición foi eliminada.
Ara de Santo Tomé de Nogueira: Adicada por Quinto a unha divindade das augas. Atopada no ano 1976 polo cura párroco de Santo Tomé Manuel García Piñeiro que fixo entrega a Maximino Nogueira Paz, párroco de San Vicente de Nogueira, quen a trasladou para a finca da casa reitoral, utilizándoa como soporte dunha mesa do xardín. Estaba detrás do retábulo de madeira da igrexa parroquial de Santo Tomé. Ao parecer fora utilizada noutro tempo como pé do altar. Foi examinada no mesmo ano por Isidoro Millán González-Pardo, Alfredo García Alén e Luis Monteagudo, e posteriormente o primeiro volveuna a ver en compañía de Antonio de la Peña que a fotografaron no ano 1979. García Alén asegurou que xunto a igrexa apareceran anacos de tégula. Moi alterada, foi repicada.
Miliario (A Caseta-Seoane Vello): Adicado a Caracalla, serve de soporte do altar maior da igrexa parroquial.
Ara aos Deuses Manes: Adicada aos deuses Manes. Mal conservada, foi descuberta no 1979 reutilizada nunha sepultura altomedieval en Iria. No Museo de Arte Sacra de Iria.
Ara de Santiago de Padrón: Segundo a lenda, a pedra ("O Pedrón") foi utilizada polos discípulos Atanasio e Teodoro para amarrar a barca que trouxo os restos do Apóstolo Santiago a Galicia; a inscrición orixinal da ara, adicada a Neptuno ("Neptuno Corienses de suo posuerunt", "Os Corienses dedicaron, ao seu custo, este altar a Neptuno"), foi alterada no século XVI engadíndolle unha cruz e mudando o nome da divindade romana por "patrono".
Ara de Vilanova: Situada fronte a porta principal da igrexa. Actuou como pé de altar sostendo un taboleiro do s. XV-XVI, logo tapado por un altar barroco.
Epígrafe: Descuberta nas inmediacións da Ponte Navea, estivo colocada na capela da ponte. Hoxe en día atópase na casa da marquesa de Trives.
Capitel tardorromano (Couso): Ao parecer foi atopado no monte de San Cibrán, forma parte do basamento dun cruceiro. Outras noticias falan de que estaba na ermida adicada a San Martiño.
Ara aos Lares Viais (Somede): Adicada aos Lares. Da inscrición, apoiada antes do seu traslado para o interior da igrexa parroquial de Somede nun muro do cemiterio, dicíase que se trataba dunha "lápida antiga". De feitura sinxela, pertence ao grupo de aras galaico-romanas coa traseira sen traballar e carente de base xa que estaba concibida para fincar no chan.
Ara (Rairiz de Veiga): Desaparecida. Atopábase na igrexa parroquial de San Xoán. Aínda que algúns autores a consideran falsa, Rodríguez Colmenero non opina o mesmo, primeiro porque no lugar existe outra inscrición adicada á mesma divindade, Bandua; segundo porque a forma "socius", máis xenitivo, parece confirmarse noutra inscrición, e terceiro porque resultaría extraño que en séculos pasados lograran identificar a inscrición. Citada polo arcipreste de Santa Xusta de Toledo nos seus Adversarios cando veu a Galicia co bispo de Toledo.
Epígrafe de Progo: De tamaño reducido, presenta tres liñas de escritura. Pode tratarse dunha ara romana. Apareceu con motivo da restauración do retábulo da igrexa.
Lápida da Rúa Vella: Cuarzosa, adicada a Lucio Pompeio Reburro Fabro que apareceu preto da ponte da Cigarrosa. No ano 1680 leváronna para a igrexa parroquial e, anos despois, colocáronna no muro da casa onde se pode ver hoxe en día. A súa importancia vén dada, sobre todo, porque por ela coñécese o nome de Calubriga, poboado dos Gigurros.
Ara da igrexa de San Martiño de Meirás: Adicada a Cosus Udaviniago. Atopada no adro da igrexa. Servía como base do altar, aínda que a súa procedencia orixinal puido ser o castro de Meirás e que Pereira ve improbable a pesares de que preto da igrexa apareceron restos de tégulas e ladrillos romanos. Custodiada no Museo do Castelo de San Antón da Coruña.
Relevo togado de Soñeiro (Soñeiro): Peza de granito embutida na tapia do cemiterio parroquial de Soñeiro, á dereita da entrada principal. A peza é de forma rectangular cunha dimensión de 45 por 24 centímetros, se ben se desoñece si a pedra que serve de soporte ao relevo presenta superficie oculta baixo este. A representación consiste nunha estrutura arquitectónica escasamente definida, formada por dúas columnas que portan un arco. Baixo esta estrutura unha figura masculina, vestida con toga con numerosos pregues, cabeza de gran tamaño, escasamente naturalista. Nunha man sostén unha espada e o outro brazo, flexonado sobre o corpo, recolle os pregues da toga. Segundo Naveiro López trátase dunha efixie dun monumento funerario. O relevo está protexido por unha pequena varanda de ferro cunha cruz no cumio polo que é probable que a figura fora confundida coa imaxe dun santo; adoitan poñerlle flores frescas.
Miliario de San Salvador (Padreiro): Nun lateral da igrexa parroquial. Anepígrafe.
Relevo de Licín: Peza de mármore con decoración en baixorelevo de posible adscrición altoimperial. Foi atopada polo veciño Antonio Varela, profesor de Bioloxía, cando observou a peculiaridade do relevo e a falla de sintonía coa cantería xeral da igrexa de Licín. A peza, empotrada nun esquinal da cabeceira, non se pode sacar do seu emprazamento, mais é facilmente encadrable. Os motivos insculpidos constan dun xarrón ou crátera do que xurden uns motivos vexetais que percorren a peza, interrompidos no centro por unha flor. Semella un resto dun mausoleu ou templo paleocristián.
Ara de Quintas (Liñarán): Adicada a Lugubo Arquienobo. Na actualidade forma parte da basa dunha columna, quizais tamén de orixe romana, situada no peche de bloques de cemento do adro da igrexa parroquial de Liñarán. Aparece en posición invertida. No monte de San Roque existiron, segundo as referencias, dúas capelas adicadas a Santa Catarina e a San Roque, que é de onde procedería.
Ara (O Seixo-Abavides): Estaba no muro do adro da igrexa parroquial, na actualidade nunha rúa preto do templo. O texto epigráfico atópase moi gastado polo que resulta moi difícil a súa lectura.
Lápida de Lobaces: Nun muro do peche da igrexa parroquial. Segundo Rodríguez Colmenero pertencía ao fuste dunha columna.
Ara na capela da Misericordia (Verín): Dada por desaparecida nos anos setenta do pasado século cando se desmontou a capela. Bruno Rúa localizouna detrás dunha casa a carón da igrexa da Mercé.
Ara de Tintores (Tintores): Adicada a Xúpiter. Descuberta por Rodríguez Colmenero no ano 1969 na igrexa parroquial de Tintores. Publicada por primeira vez por Taboada Chivite. Foi recollida polo párroco de Vilamaior do Val; durante un tempo estivo na súa casa. Na Catedral de Ourense.
Alba: Ara atopada cando se reconstruíu a igrexa. Tense como desaparecida.
Ara de San Pedro (San Pedro-Reádegos): Aos Lari Pemaneieco. Apareceu na ermida de San Pedro. Sostiña unha mesa lateral do altar. Cortada na parte superior.
Miliario de Río: Pegado ao muro que dá entrada á igrexa parroquial; moi alterado.
Ara da capela de San Xoán (Laioso): Situada xunto a porta de acceso á capela. Adicada a Xúpiter. A inscrición está moi desgastada.
Capitel (Brandomil): Reutilizado nunha esquina do muro do adro da igrexa parroquial.
Non se sabe con exactitude cando aparecen en Galicia os primeiros mosteiros, é probable que as primeiras comunidades relixiosas se organizaran arredor de pequenos eremitorios. Foi con Froitoso de Braga, a mediados do século VII, cando se regulamenten as comunidades familiares de tradición visigótica (Regula Monachorum). A partires dos séculos IX e X xurden as grandes fundacións que co tempo se acolleron baixo a regra de San Bieito de Nursia e que traen os monxes de Cluny a través do Camiño de Santiago, consolidándose coa chegada dos cistercienses. No século XIII instálanse no país as ordes mendicantes dos franciscáns e dominicos, e en menor medida os agostiños, entre outros. As ordes militares que naceron en Terra Santa durante a Primeira Cruzada tamén tiveron certa presenza en Galicia. E tamén estaban as abadías segrares ligadas ás catedrais.
Para saber máis, ver as entradas adicadas aos mosteiros nas catro provincias.
ABEGONDO
Mosteiro de Vilacoba: Maxi Rei (Anuario Brigantino 2004) fai alusión a un posible cenobio situado no impreciso lugar de Vilacoba, baseándose nun documento do ano 935 do mosteiro de Sobrado dos Monxes.
Mosteiro de Sarandóns: Coñecido como O Convento. Frei Martín Sarmiento di que foi mosteiro e logo priorado. Sábese que no século XVIII o priorado de Sarandóns dependía de San Martiño Pinario. No ano 1821 ponse á venda, pasando a mans particulares. Co restablecemento da monarquía absoluta, no 1823, volve a mans do clero, séndolle retirada definitivamente a propiedade a raíz do decreto de Desamortización de Mendizábal no ano 1836. Ao parecer, o fundador do vínculo de Sarandóns foi Gómez de Barral, rexedor de Santiago de Compostela no ano 1547.
AMES
Mosteiro de Barantoño (Bertamiráns): Poucas referencias hai sobre este posible cenobio recollido no inventario da Xunta de Galicia do ano 1991.
ARANGA
Mosteiro de San Paio de Aranga: Posible orixe altomedieval. Vencellado aos Traba ou a membros da súa familia. Nun documento do 11 de abril de 1165, Suero Menéndez doa ao mosteiro de Sobrado dos Monxes "in monasterio de Aranga totum quod acquisiuit ibi auus meus dommus Roderycus Froyle cum total uoce ipsius loci per totas partes ubi uadit uox de Aranga" (Luengo Martínez). Nun documento sen data cítase a freguesía de Santa María de Uerines/Urines (Virís, en Irixoa), xunto coas aldeas de Lousada e Roibos como herdades do mosteiro de Aranga. Tampouco leva data a denominada Karta de Reuoredo, na que se di que aqueles freires habitaban Vilaúxe, o mosteiro de Aranga e Roibos ata Virís: "isti fratres habitant in uilla Uxi et in monasterium de Aranga et in Ruuios usque ad Uerinis"; ambos documentos non son posteriores ao século XIII xa que foron copiados entón nos Tombos de Sobrado. Hai quen sitúa aquí aos templarios, hipótese nada fabulosa se temos en conta que foi un Traba, Fernando, quen os introduciu en Galiza o mesmo ano da fundación da orde do Temple (1119), doándolles o burgo de Faro (Betanzos).
ARTEIXO
Mosteiro de Santo Estevo de Morás: Monxas bieitas. Os datos son escasos, e o que se sabe é pola documentación de Cambre. O mosteiro debeu ter a orixe na Alta Idade Media, estando en posesión da familia dos Traba. A finais do século XII converteuse en priorado de San Paio de Antealtares, en Santiago. A comunidade debeu desaparecer entre o 1275 e o 1352, ano en que o seu couto se dirixe dende San Paio, que o afora á casa de Montaos. En Morás consérvase a igrexa, construída no ano 1162 e reformada no século XVIII. Do templo románico pódense ver os canzorros zoomorfos e antropomorfos do aleiro.
ARZÚA
Mosteiro de San Xiao de Frades: Denominado nalgún documento como de Corie. Dise que foi fundado nno século VIII, atopándose na marxe esquerda do río Iso.
Mosteiro de San Martiño de Tiobre: A igrexa matriz de Tiobre foi consagrada polo bispo Diego Xelmírez. En Tiobre emprazábase o principal núcleo de poboación durante o Imperio Romano (Betanzos Vello).
BOQUEIXÓN
Mosteiro de Ledesma: Orixe altomedieval do que non quedan restos. A Historia Compostelana indica que en tempos de Diego Xelmírez a catedral de Santiago recibiu de reis e nobres diversas partes ou a totalidade de varios cenobios, entre eles este de Ledesma.
Mosteiro de San Breixo das Donas (Donas): Monxas bieitas. Jerónimo del Hoyo menciona unha inscrición medieval na actual igrexa de San Pedro de Donas que pertencería a este mosteiro. Dime Henrique Neira Pereira, quen tamén me achegou a información anterior, que non foi capaz de localizar a inscrición polo que pode que estea tapada pola pintura.
CABANA DE BERGANTIÑOS
Mosteiro de San Estevo de Anos: Do antigo cenobio só se conserva a igrexa de orixe románica reformada con elementos barrocos.
Mosteiro de San Xoán de Vilanova ou de Borneiro: Bieitos. Anexo a Moraime. Asociado a un hospital de peregrinos que dende Santiago continuaban a Fisterra, construído mercé a unha doazón que no ano 1095 fixo a condesa Argelona ou Arxilo Páez, emparentada cos condes de Traba, de acordo con don Paio, abade de Borneiro. No 1199, dona Urraca Fernández de Traba fai unha manda ao cenobio. A mesma condesa doa o seu mosteiro familiar de San Xoán Bautista, que se atoparía nun lugar chamado Vilanova, ao de San Xián de Moraime, en Muxía. O mosteiro deixou de ter actividade monacal no século XIII ou XIV, xa que a finais do 1380 menciónase só como couto, sen outra referencia. Como foi fundado por unha muller tense crido que albergou unha comunidade feminina, pero non hai datos que o confirmen, ademais no 1095 está á súa fronte un abade polo que tería unha congregación masculina ou en todo caso dúplice.
FERROL
Priorado da Cabana (Brión): No ano 1153 o deán e o Cabido de Santiago fixeron unha doazón á igrexa de Santo André de Brión ao abade Exidio e aos monxes do mosteiro de Sobrado; tanto o templo coma o seu termo foron as primeiras posesións que os monxes de Sobrado tiveron nas cercanías do Ferrol, poñendo á fronte do convento da Cabana a un monxe co título de "Magister Grangia de Brion", título equivalente ao de prior. Citado por Frei Martiño Sarmiento.
MUXÍA
NARÓN
Mosteiro de San Salvador de Pedroso: Coengos Regulares de San Agostiño. Fundado por María Froilaz, irmá de Pedro Froilaz, no ano 1111, substituíu a un mosteiro anterior; á súa morte foi doado a Diego Xelmírez. Foi edificado nun lugar coñecido como Vineola (viña pequena). No século XIV os monxes enfróntanse cos representantes do rei en Galicia, aquí encomeza a súa decadencia, pechándose definitivamente no 1492. No 1365 dise que estaba danificado et prove, situación ao que contribuirían os Andrade, cuxo conde, Pedro Enríquez, foi denunciado polos coengos no 1380 ante o tribunal de Medina do Campo. No 1492 visita o cenobio Alonso Carrillo de Albornoz, bispo de Catania e responsable da reforma dos mosteiros en Galicia, comprobando que estaba habitado polo prior e dous coengos, atopándose cun edificio ruinoso e sen ornamentos sacros nin libros litúrxicos o que levou ao bispo a escribir que "allí no existe la menor observancia de las reglas". Carrillo de Albornoz suprimiu o mosteiro, anexionándoo a San Martiño de Mondoñedo pero permitindo ao prior e coengos vivir na casa ata a súa morte. O derradeiro prior de Pedroso faleceu no 1497. No ano 1544 foi vendido aos señores de San Sadurniño, e a finais do século XVIII xa non quedaban restos.
NEGREIRA
Mosteiro de San Cristovo de Arzón: Bieitos, dependente do mosteiro de Toxosoutos. No 1137, Vermudo Pérez de Traba chegaba a un acordo co abade de Toxosoutos para restaurar a vida monacal en Arzón, resumíndose no documento a historia deste cenobio. Fora fundado polo seu bisavó, o conde don Paio, pero despois "quedou ermo e as herdades que o rodeaban foron despoboadas no tempo das guerras" cos vikingos. O fillo do conde Froila Páez restaurou o mosteiro e a vida nel. Nun preito entre os mosteiros da Nogueirosa (Pontedeume) e os de San Xusto de Toxosoutos (Lousame), o de San Cristovo de Arzón pasou a depender de Toxosoutos. A súa etapa como priorado foi breve, no 1172 documéntase o seu último prior, e en 1226 Afonso IX confirma o couto de Arzón a Toxosoutos.
Mosteiro de Santa María de Portor: Bieitos. No ano 1162 ten un prior á fronte polo que xa debía pertencer a San Martiño Pinario de Santiago de Compostela; neste mesmo ano aparece citado como mosteiro de Santa María de Portus Hodoris. O derradeiro prior foi frei García de Lens. A igrexa de Portor é de orixe románica, conserva algúns elementos (uns arcos cegos, canzorros e capiteis con figuras humanas). A fachada actual e a torre datan do século XVIII.
NOIA
Mosteiro de Sta. María a Real ou de Santa Tasia (Entins): Monxas bieitas. A ecclesia Sancta Talasie documéntase a mediados do século IX. O mosteiro feminino de Santa Tasia aparece documentado en Toxosoutos no ano 1153. A principios do século XII, o conde Vermudo dooullo ao arcebispo Xelmírez quen o agregou á freguesía de San Ourente de Entíns. Pouco se sabe deste cenobio, a non ser que no 1134 aínda estaba habitado segundo figura no testamento de Leonor Gonzáles de Saz. Debeu quedar baleiro a mediados do século XIV, sendo suprimido polo arcebispo de Santiago arredor do 1400 xa que no 1423 fálase do arcediago de Santa Tasia, membro do cabido compostelán. López Ferreiro di que os bens do extinguido cenobio foron cedidos á xudicatura de Villestro. Cóntase que San Campio, un militar romano do século III martirizado por se converter ao cristianismo e cuxo corpo fora depositado no cemiterio romano de San Calixto, foi trasladado a Santa Tasia no ano 1774 por mandato do arcediago de Trastámara. A igrexa actual data do século XVIII.
Mosteiro de Cospindo: Orixe altomedieval. Non quedan restos. A Historia Compostelana indica que en tempos de Diego Xelmírez a catedral de Santiago recibiu de reis e nobres diversas partes ou a totalidade de varios cenobios, entre outros este de Cospindo.
Mosteiro de San Tomé de Nemeño (O Porto do Souto-Nemeño): Agostiños. A igrexa asenta sobre un antigo mosteiro logo incorporado ao priorado do Sar. Nun documento do ano 1105, Pedro Froilaz de Traba e a súa muller Guntrode dotan ao cenobio. Nomeado nas confirmacións pontifícias da diócese de Santiago do século XII. No 1385 está rexido por un prior. No 1443 foi anexionado a Santa María do Sar por mandato do arcebispo Lope de Mendoza. Malia o anterior, a finais do século XV aparece como casa independente, pasando a Santa María da Coruña ao redor do 1500 grazas ao arcediago de Nendos Fernando Vermúdez de Castro. A igrexa, do século XII, ten planta de cruz latina dunha soa nave con presbiterio e dúas capelas laterais. Foi parroquia propia, logo anexada a San Martiño de Cores.
Antonio López Ferreiro, na súa Historia de la Santa Apostólica Metropolitana Iglesia de Santiago de Compostela (1899), relata as andanzas de Sisnando Galiárez, un bandoleiro de orixe nobre que xunto cos seus irmáns atemorizou o Val do Ulla, cometendo gran número de tropelías. Nun documento do 23 de agosto do 1032, Vermudo III fai doazón á igrexa de Santiago e ao seu bispo Vistruario de todos os bens confiscados a Sisnando Galiárez. Neste documento menciónanse, entre outros, varios monasterium, saqueados por Sisnando, que había no concello de Teo e dos que non fican restos: Sancta Maria de Badamundi (Santa María de Bamonde), Sanctus Vicentius (Santa Mariña de Lucí), Sanctus Michaelis (San Miguel de Rarís), Sanctus Christoforus de Reis (San Cristovo de Reis) e Sancta Maria de Talegio (Santa María de Teo). Do mosteiro de Rarís (no documento aparece citado como Ranariz) levou consigo o presbítero Aspadio e outros cinco monxes, dous cabalos, 32 bois e vacas, 100 cabezas de gando menor, 31 porcos, un colchón de palla, unha campá, un manto, dúas mantas... Pablo achégame outros dous cenobios. Un o de San Paio, que estaba entre as aldeas da Agrela e Veitureira, na parroquia de Lampai, na aba do monte da Agrela e a carón dun antigo manancial. Figura citado numerosas veces nunha antiga revista que forma parte dos fondos do Fondo Local chamada La Unión de Teo y Vedra, editada en Bos Aires durante os anos vinte aos setenta do pasado século. Na aldea de Coira, parroquia de Reis, preto da linde con Padrón, Pablo localizou unha laxe reutilizada nunha construción cunha curiosa inscrición da que non achego máis datos porque aínda a está a estudar. Logo de consultar os planos antigos que se gardan no Arquivo e de falar cos veciños, sinaláronlle a existencia dun pequeno cenobio, granxa ou capela que houbo nas inmediacións da aldea de Outeito, preto da actual estrada que vai de Pontevea (parroquia de Reis, en Teo) a Carcacía (Padrón). O propietario da inscrición contoulle que proviña dalí e que os monxes foran expulsados do mosteiro de Herbón. Outro veciño relatoulle que a capela estaba nunha finca que pertence á súa familia. Ata os anos cincoenta e sesenta do pasado século XX aínda se podían ver as laxes e estruturas da ermida pero os veciños de Outeiro e Coira levaron as pedras para facer peches, reparar casas, hórreos, alpendres, etc. Un home de Carcacía díxolle que cando foi abandonada a capela do San Bieito, levaron os santos para o mosteiro de Herbón. Remata Pablo Sanmartín que o mosteiro de Herbón ten gran tradición á advocación do San Bieito. De feito, a fonte que nun lateral representa a imaxe de San Francisco é considerada polos veciños como a do San Bieito. No interior do mosteiro hai varias imaxes do San Bieito o que pode avaliar esa relación entre ambos templos.
ABADÍN
Mosteiro de Abadín: Segundo a tradición, hai restos dun antigo mosteiro preto da igrexa parroquial de Santa María do século XII.
ANTAS DE ULLA
Mosteiro de Penela (Penela-Cutián): En 1453 faise mención á "hermida e moesteiro de San Pedro de Penela, que así se deçia en outro tempo, que he anexa do dito moesteiro de San Salvador de Billar de Donas...".
Mosteiro de Santiago de Amoexa: No 1943, Ramón y Fernández publicou na Revista de Arqueología un traballo titulado Jornadas románicas por tierras de Lugo onde fala da igrexa de Amoexa, substituíndo o nome de Amoexa polo de Monxa, deducindo que noutro tempo foi igrexa mosteiral de monxas. De finais do século XIII é un documento outorgado entre o bispo de Lugo, Fernando Pérez, e Urraca Fernández de Abancis en que lle doa, entre outras, a igrexa de S. Iacobi de Amoneia. Nesta época a igrexa xa non tiña carácter mosteiral xa que na escritura distínguese entre os beneficios ás igrexas mosteirais (Eiré e Cangas) das demais.
Mosteiro de Vilane (Vilane-Antas de Ulla): Nun documento do 1390 figura unha herdade "que o dito noso moesteyro ha en Vilaane" (Novo Cazón, 1986).
BALEIRA
Mosteiro de San Pedro da Esperela: Segundo a tradición, recollida por Amor Meilán, no ano 813, en tempos de Afonso II o Casto, librouse unha batalla entre moros e cristiáns nas inmediacións da parroquia, no sitio que aínda hoxe en día é coñecido como O Campo da Matanza (hai unha necrópole megalítica). Dous documentos confirman a existencia do cenobio, un de Ordoño I ("In territorio Nera Monasterium S. Petri de Asperella") do ano 857 e outro de Afonso III do ano 900 ("In Gallaecia... Neyram cum possesionibus Sancti Martini de Esperella et Sancti Jacobi de Covas cum omnibus appenditiis earum"). Na Esperela hai unha igrexa de orixe románica que padeceu fortes transformacións no século XVIII. Segundo a lenda, construíuse no lugar onde deixou de correr o sangue que baixaba dende o Campo da Matanza.
CARBALLEDO
Mosteiro de Santiago de Lousada: As únicas noticias sobre o mosteiro achéganas uns documentos, un do ano 1293: "Iohan de Castro, notario iurado do moesteiro de Lousada", e outro do ano 1333, un testamento de Vasco Pérez de Temes, cuxa sepultura se pode ver na igrexa románica, que manda enterrar a súa carne "no mosteyro de Santyago de Lousada". No 1361 figura "Afonso Alvarez, prelado del monasterio de Lousada". No 1296 estaba convertido en abadía segrar, vivindo nela ao menos dous capeláns e un crego. Hai quen sitúa aquí aos cabaleiros da Orde do Temple.
Priorado de Riazón (Veascós): Bieitos. Aquí detívose o P. Sarmiento na súa Viaxe a Galiza. Foi anexo de San Miguel de Oleiros e logo de Chouzán. O edificio actual da reitoral é de principios do século XVIII, con patio, solaina e portas con inscricións nos linteis. Vázquez Saco, no Boletín da Comisión de Monumentos de Lugo (1949), sinala o carácter mosteiral da igrexa, e que o cenobio terminou por seren anexionado ao de San Paio de Antealtares, en Santiago.
San Miguel de Oleiros: Xunto a igrexa parroquial, de orixe románica, atópase un edificio en ruínas que foi casa reitoral. Mais, segundo algunhas fontes, polo seu aspecto e tamaño puido acoller un mosteiro. A Colección diplomática del monasterio cisterciense de Santa María de Oseira, de Romaní Martínez, recolle que aquí tivo unha granxa o devandito mosteiro. O mesmo di Nicanor Rielo en Cuadernos de Estudios Gallegos (1970).
Santa María de Temes: Onde se ergue a igrexa actual debeu existir, polas abundantes pezas reaproveitadas na mesma, un importante complexo paleocristián. Nunha doazón de Pombeiro do ano 964 fala do mosteiro de Temanes. Nun diploma do ano 997 faise mención a unha ermida que está no término do mosteiro de Temanes.
San Xoán de Mosteiro: Freguesía que tivo templo documentado no século VII, na coñecida como "División" de Wamba. Tamén se cita no Liber Itacii e na Crónica Naxerenxe. No ano 915 o rei Ordoño II outorga escritura de doazón do territorio a favor da igrexa de León, feito que provocou un longo litixio entre as dióceses de Lugo e León e que ao parecer durou dende o século XI ao XIII. A igrexa actual, construída no ano 1830, disque asenta sobre un primitivo mosteiro templario.
Mosteiro do Salvador de Cancelada (San Tomé de Cancelada): Probable cenobio altomedieval que pasou á catedral de Lugo a mediados do século XII e que foi integrado no patirmonio do arcediago de Triacastela. Coñécese unha licenza do papa Alexandre III ao bispo de Lugo, Xoán, para construír un mosteiro e unha igrexa no Val de Cancelada, en terreos doados polo rei Fernando, e para facer doazón dela aos monxes do Císter. Nun documento do ano 1066, depositado no Arquivo da Catedral de Lugo e citado por Cañizares na súa Colección Diplomática, o presbítero Pelagius Iuliani fai doazón da vila de Dumia ao mosteiro: "concedimus ibidem villam nostram que habemus hic in Dumia". De existir este mosteiro, posto baixo o padroado do Salvador, a data da fundación hai que situala entre os anos 1152 e 1181 en que o bispo Xoán, elixido polo cabido, estivo á fronte da diócese. Este prelado fora con anterioridade abade do mosteiro de Samos. O cenobio menciónase na España Sagrada, do século XVIII, dos PP. Flórez e Risco.
GUNTÍN DE PALLARES
Mosteiro de San Fiz do Ermo: Documentado a mediados do século X, nada se volve a saber del ata o ano 1223 en que aparece citado como monasterium. Foi obxecto de discusión entre as ordes de Santiago e a do Temple, acusando a primeira á segunda de llo ter ocupado indebidamente. A finais desa década aparece xa como encomenda ou bailía templaria nun preito que a orde mantén co cenobio bieito de Ferreira de Pallares. Nun documento do ano 1265 figura un litixio diante do bispo de Lugo, Miguel, entre o abade do mosteiro de Ferreira de Pallares e o comendador de San Fiz do Ermo: "Domnum Lupum comendatorem Sancti Felicis de Heremo, ordinis Milicie Templi". No 1254 o bispo de Lugo recoñécelle os dereitos sobre dezanove igrexas da súa diócese. No 1310 a bailía estaba habitada polo comendador e dous freires templarios que ese ano foron citados polo tribunal de Medina do Campo para comprobar as acusacións vertidas contra a orde e que levarán á súa desaparición. Moitos dos bens templarios galegos remataron en mans dos Castro e entre eles os de San Fiz, pois no 1355 Fernando Ruiz de Castro entregaba o meu couto e erdades de San Fiiz do Ermo a Gonzalo Ozores de Orcellón. Do que foi mosteiro templario só se conserva unha casona onde, ata non hai moito, aínda se podía ver unha pedra armeira da orde do Temple
Parroquia de Castelo: Nun documento do ano 1215 cítase "eclesiam Sancti Salvatoris de monasterio de Castello", e noutro do 1238 "Moestiro de Castelo".
Mosteiro de Santa María de Mosteiro: Crese que houbo un mosteiro feminino polos séculos XI ao XII que pertenceu ou foi absorvido polo de Santa María de Ferreira de Pallares. Na Casa do Priorado atopouse un capitel decorado de tradición visigótica que se conserva no Museo de Lugo o que podería confirmar, segundo Amor Meilán, a existencia deste cenobio en cuxa igrexa exercían xurisdición os señores de Gaioso. A igrexa parroquial, de orixe románica, foi erixida preto dun castro. Estes mosteiros eran patrimoniais e desaparecían pola falla de monxes ou por doalos os seus donos a outros mosteiros e igrexas. Nun alpendre próximo localizamos empotrado nun dos muros un morteiro pétreo e a basa dunha columna, posiblemente romana. Esta parroquia é na actualidade anexa á de Francos.
O INCIO
O Mosteiro de Flanello: Nicandro Ares Vázquez escribe un artigo en Lucensia no que fala da existencia deste mosteiro "in terra de Lemos". En primeiro lugar cómpre aclarar que a actual comarca comprende os concellos de Bóveda, Monforte de Lemos, Pantón, A Pobra do Brollón, O Saviñao e Sober, e non o do Incio que pertence á comarca de Sarria. Mais don Nicandro xa advirte que a Terra de Lemos non era soamente a contorna da cidade de Monforte e da súa comarca, senón que incluía unha zona máis ampla. Di que no Tombo de Samos atópase un documento no que consta que un presbítero chamado Genitrigus/Genetricus construíu no ano 947 unha igrexa nas súas herdades, situadas "in terra de Lemos". Despois de afondar na toponimia e na documentación que podería alumar a situación do cenobio, Nicandro Ares cre que se ubicaría na parroquia de San Salvador do Mao, nunha vila que no ano 991 se chamaba Planeto: "monasterium Sancti Salvatoris, territorio Lemabus, prope ribulo Omano, fundatum in villa que antea vocabatur Planeto et modo dicitur sanctum Salvatorem". O que si chama a atención é que no documento do 947 se fale de Lemos e non de Lemabus, termo máis usado no Tombo.
Mosteiro de San Salvador do Mao: Dise que se levantaba xunto a vila de Planeto (o Flanello citado anteriormente por Nicandro Ares). Fr. Gregorio de Argáiz (1600-1679), na súa obra de longo título La soledad laureada por San Benito y sus hijos en la Iglesias de España y theatro monástico de la provincia Bética, di que corresponde á terra do castelo Slanillo, preto do río Omano (o Mao), do bispado de Lugo. Nin Planeto nin o Castelo Slanillo deixaron pegada na toponimia actual. Argáiz escribe tamén que recibía o nome de San Salvador de Lemos. A igrexa actual conserva o antigo patrón, e no pobo existe a tradición do desaparecido mosteiro. Outras escrituras falan do seu carácter dúplice e da súa anexión a Samos por Vermudo II na última década da décima centuria. A igrexa figura na concordia que no ano 1195 puxo fin ao longo preito entre os abades de Samos e o Cabido de Lugo sobre a posesión do templo e dos seus bens.
Mosteiro de Santa María do Mao (Santo Eufrasio): Tamén tivo por patróns a San Martiño, Santo Estevo e San Pedro e San Paulo. Na actualidade a igrexa presenta unha nave elevada, con cuberta en lousa a dúas augas. Ao presbiterio, máis reducido ca nave, accédese por medio dun arco de medio punto. No interior, o retábulo renacentista de tres corpos ocupa toda a cabeceira. A porta do sagrario loce un relevo de Cristo resucitado de pé sobre o sepulcro. Na imaxinería salientan as tallas do Santo Eufrasio, Santa María, Santa Bárbara e o San Bieito. O templo foi restaurado hai algúns anos e apenas conserva restos da fábrica orixinal. Exteriormente comparte coas igrexas de San Salvador e San Román, tamén no Mao, a peculiaridade de ter o adro e o cemiterio cuberto por unha estrutura de madeira. Pero o elemento máis destacado é o sepulcro do Santo Eufrasio. Segundo a tradición, foi un dos sete Santos Varóns, discípulos do Apóstolo Santiago, que foran enviados por San Pedro e San Paulo para evanxelizar a Península, establecéndose en Iliturgi (Andúxar), de onde foi primeiro bispo, sufrindo martirio nos primeiros anos da era cristiá. Durante a invasión árabe, os monxes de Andúxar, despois dunha longa peregrinaxe, chegaron ao Val do Mao no 1716, depositando as reliquias na primitiva igrexa. O sepulcro atópase no centro da nave, cuberto por dúas grandes pedras superpostas. A pedra superior, primitiva, conserva unha inscrición borrosa referente ao traslado das reliquias do Santo Eufrasio a Andúxar no ano 1596. Nun dos muros do templo hai unha inscrición de irmandade entre os veciños da aldea e os de Andúxar. A romaría na súa honra celébrase o 15 de maio. Sobre este santo publicou unha monografía no ano 1955 Pedro López Rubín: Santo Eufrasio, Varón Apostólico. Segundo o bispo Antolín López Peláez, no seu El monasterio de Samos (1894), o cenobio de Santa María do Mao foi do real patrimonio dende os tempos de Ramiro I, que reinou entre os anos 842 e 850, ata que Sancho o Craso llo cedeu aos monxes de Andúxar. Fronte á igrexa está a coñecida como Casa do Priorado, con dúas pedras armeiras do mosteiro de Samos.
Mosteiro de Neira de Rapados (Vilaleo): Segundo Nicandro Ares Vázquez, o composto do topónimo, Rapados, pode facer alusión a uns frades rasurados (ou tonsurados), porque nesta parroquia baixo o padroado de Santa María estarían antes monxes e na limítrofe de San Salvador de Toirán habería monxas, tal como adoitaban elixir os santos protectores os mosteiros dúplices.
Mosteiro de San Salvador (A Eirexe-Toirán): Aquí puido estar o "monasterio Sancti Salvatori in villa que vocitant Bandi, in ripa Narie", fundado por Lucito Gundesindiz e Domna Eiloni, segundo se cita en documentos do Tombo de Samos en 982 e 1057. No 982 cítase o mosteiro de San Salvador e Santa María na ribeira do Neira, o cal tiña os seus límites "per termino de Sancto Pelagio". En Sampaio (Neira de Cabaleiros) estaba o mosteiro familiar de San Paio no ano 1057: "Monasterium territorio Galletie prope monasterio Sancti Salvatoris de Bandi, inter Tordena e Naria; vocitant ipsum monasterium Sancti Pelagii et sociorum eius". Consérvase unha inscrición do ano 1133. Este mosteiro fora propiedade de Ledegundia, e atendendo tamén ao seu titular, San Paio, vese que foi de mulleres (Ares Vázquez, en Lucensia 2009).
Mosteiro de San Vicente: Crese que Carracedo puido ser o lugar onde estivo o "monasterium de Sancti Vicenti de Lancara" (San Vicente é o patrón da parroquia), citado así nos anos 1119, 1122, 1123 e 1133, aínda que di que puido estar en Leirado (sobre a porta hai unha cruz de malta ou patada), parroquia de Armea, porque aquí existiu o lugar de San Vicenzo e a ecclesia S. Vicenti de Leirado, segundo documentos dos anos 1175 e 1195, se ben no ano 1091 lese Sanctum Vicentium de Armena.
LOURENZÁ
Mosteiro de San Adrao: De carácter familiar, foi doado no ano 969 ao mosteiro de San Salvador de Lourenzá. A pía de auga é un miliario romano dun metro de altura. A igrexa, do século XVI, está moi reformada onde salienta o campanario barroco. No interior hai un retábulo do século XVIII e unha cruz procesional do século XVI.
Mosteiro de San Fiz de Cazolga ou dos Macabeos: A capela actual foi construída no ano 1940, substituíndo a outra máis antiga que pertencía ao mosteiro de San Fiz e os Macabeos e mandada erixir, segundo a tradición, polo Bispo Santo. No Archivo Histórico Nacional consérvase un documento datado no ano 933 que fai alusiónn a este mosteiro, situado na faldra do monte denominado Cornaria: "In nomine domine nostri ihesu christi uobis dominis meis santisque martiribus sancti felicis et machabeorum quorum ecleisa fundata esse dignoscitur in ripa de riuulo uocabulo masma subtus monte cornaria".
LUGO
Convento das Doniñas: Segundo recolle Nicandro Ares Vázquez, en Santalla de Bóveda existe a tradición dun chamado Convento das Doniñas que estaba a dous quilómetros da aldea, no vilar de Valín, máis do cal non se coñece ningún documento.
Ermida do San Amaro (Conturiz-Santo André de Castro): Ata o día 19 de maio de 2015, tiña catalogada como unha "torre defensiva" os restos desta ruinosa edificación situada en Conturiz, e como tal, ademais de neste blog, tamén a colguei no facebook. Foi entón cando vin un comentario de Adrián Gómez no que contestaba que non se trataba dunha torre senón dunha capela. Para subsanar o erro púxenme en contacto con Adrián quen axiña me enviou unha información que eu descoñecía. Contoume que, segundo os veciños, trátase das ruínas do convento ou mosteiro de San Amaro. Na ligazón a unha publicación que me achegou (Los trasmeranos en Galicia: la familia de los Arce, obra de Ana Goy Diz publicada nas Actas do simposio Juan de Herrera y su Influencia, 1992), di que se conserva a escritura do contrato de Gaspar de Arce no ano 1584 cos canteiros Gregorio do Barro e Alonso Rodríguez para que levantaran as paredes de mampostería. A obra atopábase nas inmediacións da vivenda dos condes de San Amaro que disfrutaban a capela en réxime de padroado. Comentoume Adrián que pola zona hai, ao menos, dúas pezas graníticas con cruces, unha das cales vin reaproveitada no peche dunha casa. Moitas pedras da capela, que se atopa en moi mal estado de conservación, foron espoliadas para outras construcións. Vaia dende aquí o meu agradecemento a Adrián Gómez por tan valiosa información quen tamén me dixo que na mesma parroquia hai os restos dunha vella igrexa, San Román, da que se di que son restos romanos ou tardorromanos ou quizais posteriores, mais si semella que anteriores ao século X.
Mosteiro de Meilán: Polo ano 930, o presbítero Regito fundou o mosteiro de Santiago de Meilán. Sucedeuno o seu sobriño do mesmo nome, quen á súa vez légao á igrexa de Lugo e ao seu bispo Pelaio quen ordena de presbítero e pon á fronte da igrexa mosteiral a Desterigo quen, no seu testamento, establece o dereito sucesorio a favor dos seus sobriños Afonso e Andulfo. Despois de varias vicisitudes, o mosteiro cae nas mans de Pelaio quen, conta Vázquez Saco (1947), dispón dos bens mosteirais e déixaos en testamento á súa filla Trodili. O bispo Amor (1088-1096) rexeita o testamento e faise cargo da facenda do cenobio, aínda que, "movido máis tarde a misericordia", déixallo ao actual posesor e ao seu sucesor inmediato. A igrexa de Meilán e os seus bens non foron definitivamente adscritos á igrexa de Santa María de Lugo ata o ano 1123, cando estaba en mans do conde Munio Peláez. A fábrica románica da igrexa foi bastante alterada por reformas posteriores.
Mosteiro de Saamasas: Hoxe é un arrabaldo da capital lucense, onde o presbítero Félix no ano 923 cedía a aquel mosteiro "villa quam dicunt iuliani", denominación que segundo Nicandro Ares pode corresponder a Xián ou Cián, en Taboada. No Museo Diocesán de Lugo consérvanse sete pracas rectangulares e planas decoradas. A importancia destes relevos vén dada tanto pola súa calidade artística, como polo interese que esperta o seu carácter e función, ademais da interpretación dun epígrafe. Ao parecer trátase das pracas dun canel de época visigótica de finais do século VI ou principios do VII, correspondentes á primitiva igrexa onde no século XX aparece citada como mosteiro de Sanctas Masas. O cancel separaba a parte sagrada do altar da adicada ao resto dos fieis.
Mosteiro de San Miguel de Bacurín: Bacurín aparece no testamento de Dona Ximena no ano 964, onde doa ao mosteiro de San Xoán de Mera, "basilica sita est et monasterium constructum in valle Mera prope fluvio Minei, sub urbe lucense, villa que dicunt Quarto", a vila de Mera e outros lugares próximos, entre eles Bacorini. Nun documento do século XII onde se recollen as regalías de Santa María de Lugo, entre outros, de "Sancto Michaele de Bacorin, casale de domno Romano". É probable que se tratara dun pequeno mosteiro familiar de corta vida. Na primeira década do século XIII aínda existía eiquí unha comunidade monástica. No 1211, a abadesa Dona Gontroda Rodríguez doa o dereito que ten "in monasterio Sanct Michaelis de Bacorin" á Igrexa de Santa María de Lugo.
Mosteiro de San Xoán de Mera: Citado por Ares Vázquez, tratábase dun mosteiro familiar situado no que hoxe en día é Seoane Alto, anexa do Burgo. A primeira mención é na copia do testamento do bispo Odoario no ano 747, cando se cita a ecclesia sanctii iohannis de mera. Noutro discutido documento do ano 897, o rei Afonso III confirma ao bispo Recaredo e á igrexa lucense moitos territorios, entre os cales se mencionan as igrexas de "In mera eclesiam sancte eolalie alte, ecclesiam sancte marie que dicitur alta, et sanctum ioannem de mera cun familia". O P. Yepes cita un documento do ano 985 onde fala de que o mosteiro de San Xoán, no territorio que chaman Mera, pola Era de mil e vinte e tres, estaba sito cabe a cidade de Lugo, non lonxe do río Miño, e era de monxes e de monxas. Pero Yepes non sinala con exactitude o ano da fundación de tal cenobio, pois no Archivo Histórico Nacional (Tombo de Sobrado) consérvase a copia dunha escritura datada o día 17 de xuño do ano 964, na cal unha muller chamada Ximena di que aquel mosteiro fora construído polos seus pais no val do Mera preto do río Miño, non lonxe de Lugo, na vila que chamaban Quarto.
Mosteiro de Santalla de Cuíña: Mencionado nos anos 995, 997, 999 e 1017.
Mosteiro de Santalla de Fingoi: Nun documento do ano 995 consta que unha muller de nome Faquila doa ao rei Vermudo II o mosteiro de Santalla de Fingoi con todas as súas pertenzas. Tamén consta en documentos dos anos 1042, 1086 e 1088 onde se cita o "monasterium Sancti Antonini de Fingoi". En xullo do 1071, a infante Elvira, filla de Fernando I, doa ao bispo de Lugo varias vilas que foran do mosteiro de Fingoi. No do 1088, Afonso VI doa ao bispo de Lugo varias vilas e igrexas suxeitas aos mosteiros de Santalla e Santuíño de Fingoi e os dereitos rexios da cidade de Lugo.
MONFORTE DE LEMOS
Convento-Hospital do Sancti Spiritus de Monforte: No século XIII hai referncias dun "Hospital de Lemos", mais descoñécese con exactitude a data da fundación. As primeiras noticias datan do ano 1564, nun Libro de Xuntas do mosteiro de San Vicenzo do Pino do ano 1577. Sábese que no 1683 xa existía o Hospital do Sancti Spiritus, propiedade do Concello e administrado polos Irmáns Obregones, con anterioridade á entrada dos Hospitalarios. Os Obregones deben o nome a Bernardino de Obregón (Burgos, 1540-Lisboa, 1599) que serviu aos pobres enfermos, agregándose logo outros compañeiros que co tempo tomaron o nome de Hermanos Mínimos de Bernardino de Obregón, e que profesaban na orde dos Agostiños. Por Real executoria librada polo Supremo Consello e Audiencia de Cámara, Eugenio Aguado, en 19 de outubro de 1753, na cal se insire a súplica elevada por dona Rosa María de Castro e Portugal, condesa de Lemos, a fin de aprobar e sancionar a transación e concerto entre dita señora e o licenciado Francisco Gil, en nome da vila e Concello de Monforte a 9 de outubro de 1752, na vila de Madrid, con referencia a poñer ao cargo dos relixiosos de San Xoán de Deus o Convento-Hospital do Sancti Spiritus e o Hospital de San Lázaro e a cuxa cabeza debería de estar Fr. Bartolomé Márquez, cedéndolle ao efecto o edificio, bens e rendas da súa anexión, con outras agregacións e baixo determinadas condicións. As últimas noticias sobre a presenza dos Hospitalarios en Monforte, que ocupaban as dependenzas do antigo Concello, datan de principios do ano 1833.
Convento de San Xacinto de Monforte: Sitúabase onde está a igrexa de San Domingos da Régoa, edificada na primeira metade do século XVI na faldra do monte de San Vicenzo do Pino, agás a sancristía e o edículo de Nosa Señora do Rosario. No interior conserva un espléndido órgano do ano 1888, realizado por Pedro Méndez segundo figura nunha inscrición situada na traseira. O convento foi fundado no século XVII (ano 1621) polos condes de Lemos e ocupado polos dominicos. O freire Aureliano Pardo Villar, no Boletín da Comisión de Monumentos de Lugo (1949), fala deste convento menor (citado tamén no Boletín da Real Academia Galega do ano 1931). Di que durante a Guerra da Independencia converteuse nunha fábrica militar, onde se equipaba de armas aos paisanos da comarca, e construíanse canóns de madeira, escavando troncos de árbores que se rodeaban con aros de ferro; estes canóns podían resistir ata doce disparos. O prior do convento, Fr. Domingo Barbeito, que foi asasinado polos franceses, non contaba máis de corenta anos de idade. Tamén foi barbaramente martirizado o irmán leigo Fr. Simón Vega, de sesenta anos. Outro irmán leigo, Fr. Andrés de San Vicente "embalsamó los claustros de este convento con el aroma de sus excelsas virtudes" na segunda metade do século XVIII; morreu cumpridos os setenta anos, pouco antes do 6 de maio de 1796. Do fundador e primeiro prior deste convento, Fr. Justo de Oviedo, sábese que morreu entre os anos 1643 e 1645, como así figura nas Actas do Capítulo provincial deste último ano. Este Fr. Justo foi tamén o derradeiro prior do convento da Purificación de Pantón, do que falo na entrada correspondente a ese concello.
Mosteiro de Cinsa (Cinsa-Baaamorto): Segundo recollo de Nicandro Ares, en Cinsa estivo ubicado o mosteiro de Sancto Ihohanne de Cinissa, do cal queda na microtoponimia a Casa Priorato con emblemas da cruz de Malta, utilizada polos hospitalarios de San Xoán.
Convento de San Antonio: Franciscáns. Citado por J. M. Pita Andrade na súa obra Monforte de Lemos (1952): "... con los barrios de Remberde en donde está el Convento de las Religiosas Descalzas y con el de los Abeledos en donde está el Convento de San Antonio de la Orden de San Francisco...".
Priorado de San Salvador de Moreda: Citado por Fr. Martín Sarmiento na súa Viaxe a Galicia no ano 1745.
Mosteiro de Santa María de Carteire: Nunha escritura do ano 956 do conde Osorio Vistrariz e da súa muller Teodili Pepiz faise mención aos mosteiros de Santa María de Carteire e de San Fiz do Hermo. Os donantes, oprimidos polo peso dos seus pecados e aterrorizada a súa conciencia polos crimes que cometeran, desexan reconcilarse con Deus, ofrecendo os bens que posuían naquela comarca. Deste mosteiro non se coñecen restos.
Priorado de San Román de Moreda: Citado por Fr. Martín Sarmiento na súa Viaxe a Galicia no ano 1745. Tratábase dun priorado ou granxa dependente do mosteiro de Samos. Dende o ano 1832 exerceu como prior e cura o P. Sebastián Rueda. Nun documento do ano 1175 cítase "in terra de Lemus ecclesiam sancti Romani de Moreda".
PARADELA
Mosteiro de Santa María de Loio, Santa María de Ribalogio ou de Argentario (Cortes): Do antigo mosteiro de orixe eremítica fundado no século VIII, vencellado ao Camiño a Santiago, só se conserva a capela románica do século X, posiblemente construída sobre outra máis antiga. A capela foi restaurada polo monxe Quintila no s. XI. No século seguinte acométense importantes reformas. Consta dunha nave á que se accede por unha porta con arco de ferradura. A espadana, dun oco, remata nun pináculo. Dise que aquí naceu a orde dos Cabaleiros Cambiadores (tamén coñecidos como os Templarios galegos) que deu orixe aos Cabaleiros de Santiago, feito que nega F. J. Pérez Rodríguez (2008). Tamén se di que foi casa nai da Orde de Santiado da Espada, fundada no 1170 en Estremadura co nome de freyles de Cáceres, sumándo a ela os coengos regulares de Loio. Un dubidoso documento do mosteiro de Celanova do día 23 de decembro do 927 dise que se restaura a vida monástica. Si se sabe que no 1102 a raíña dona Urraca fai doazóns á igrexa da Lama dicindo que lle pertencía porque fora de dous mosteiros seus: o de Santa María de Portomarín e o de Santa María de Loio. No 1175 encabeza como monasterium os bens e dereitos da orde de Santiago na confirmación dun privilexio pontifício, e noutras de anos posteriores. No 1230 aparece un comendador á súa fronte. No 1254 os cabaleiros entregábanno á Igrexa de Santiago de Compostela, pasando a forma parte da sé xacobea onde permanecerá o resto da Idade Media. Nunha crónica da orde redactada no século XV cóntase o protagonismo que no nacemento dela tivo Sant Loyo, casa agostiña que se ten identificado con Santa María de Loio cando, en realidade, ese priorado situaríase na cidade de León, tratándose do de San Clodio.
Priorado de Santa María de Mirallos: Foi priorado da Encomenda de Portomarín. A carón do Camiño Francés, tiña hospital para acoller aos peregrinos. A igrexa, de orixe románica, pasou a ser parroquia no século XVIII, foi trasladada, pedra a pedra, dende Ferreiros no ano 1790. Diante da porta principal hai unha pía con diferentes símbolos.
Priorado de San Martiño de Piñeira: A única testemuña sobre a existencia deste mosteiro aparece nunha dubidosa doazón de Afonso VII ao presbítero Paio Vermúdez e aos seus fratibus no 1124 ou 1154 a petición de Fernando Pérez de Traba e que o rei lles cedía os coutos de Piñeira, O Ivedo e Trasmonte. En Vilachá consérvase un conxunto etnográfico formado por 42 adegas familiares con orixe no século XII que foran doadas polo rei Afonso VII e que no século XIII pasou a depender do mosteiro de Montederramo que potenciou a viticultura e a construción das adegas. Tras a desamortización do ministro Mendizábal, as pedras do priorado foron reutilizadas noutras construcións.
Santiorxo (Liñares): Na España Sagrada dos PP. Flórez e Risco (1747) cítase un documento do ano 1254 que alude a unha igrexa mosteiral pertencente aos templarios.
