APÉNDICES

> Un miliario da provincia de Lugo mal documentado nun Museo de Astorga

> Un paseo ata o castelo da Piconha (Calvos de Randín)

> Publicación dos libros dos premios de investigación do Concello de Friol

> Certame "Xermade na Historia"

> A Vila romana de Noville (Mugardos)

> Paracostoira, en Chantada, unha atalaia do castro Candaz?

> O nome das mámoas en Galicia e Norte de Portugal
> Cando as aras dixeron amén
> En busca do mosteiro perdido
> Onde está o castelo?
> O Pozo dos Mouros (Guntín de Pallares)

> Castros con lenda

 

 

 

UN MILIARIO DA PROVINCIA DE LUGO MAL DOCUMENTADO NUN MUSEO DE ASTORGA

No Boletín da Comisión Provincial de Monumentos de Ourense de xaneiro-febreiro de 1912, aparece un artigo titulado Nuevo miliario romano, escrito polo sacerdote e historiador Marcelo Macías (1843-1941). Escribe que apareceu cerca de Rábade, nunha finca de Victoriano Sánchez Latas (no 1925 foi presidente da Deputación Provincial de Lugo), quen logo llo regalou a Julián de Diego y Alcolea (1859-1927), daquelas bispo de Astorga (anos despois foi arcebispo de Santiago). 

 

O miliario foi levado (como outras pezas procedentes de Galicia) para o coñecido como “Museo epigráfico y lapidario” (hoxe “Museo de los Caminos”), inaugurado no 1913, situado nun edificio do Bispado de Astorga, exposto, tal como se ve nunha foto do ano 1920, máis ou menos no lugar que ocupa na actualidade.

 

Quen visite o “Museo de los Caminos” de Astorga, axiña se decata de que o impoñente miliario, de máis de 2,5 metros de alto, semella presidir a exposición. Ao seu pé hai unha cartela onde se transcribe o texto epigráfico do século I d.C. dedicado ao emperador Calígula: “C. CAESAR DIVI / AVG. PRONEPOS / AVGVSTVS PONT. / MAX. TRIB. POT. III / COS. III P. P.”, traducido: ("Caio César Augusto, bizneto do divino Augusto. Pontífice Máximo, investido tres veces da potestade tribunicia. Cónsul por terceira vez. Pai da Patria"). Na cartela tamén se indica a procedencia: “Rábade. Lugo”. 

 

É precisamente na procedencia do miliario onde está o erro, aclarado polo propio Marcelo Macías no Boletín da Comisión Provincial de Monumentos de Ourense de maio-xuño de 1912, onde recolle que Sánchez Latas lle comunica que non apareceu en Rábade, senón en San Romao da Retorta, no concello de Guntín de Pallares. No artigo O Camiño Primitivo de Santiago: Ruta astur-galaica do interior, publicado en Lucensia (1993) polo historiador Ricardo G. Polín e o sacerdote e lingüísta Nicando Ares Vázquez, achégase que nos anos oitenta do século XIX o miliario foi trasladado de sitio polo propietario do terreo, reutilizándoo como columna dun pendello no curral da Casa de Perucho. Alí viuno José Trucharte, coengo da Catedral de Lugo entre 1880 e 1886, que foi o que deu aviso ao avogado Victoriano Sánchez Latas, futuro presidente da Deputación.

 

Polo tanto, a cartela que figura no “Museo de los Caminos de Astorga” non é correcta, ben porque non teñen constancia da corrección realizada no 1912 por Marcelo Macías, ou porque a errada procedencia tamén figuraba nalgún traballo publicado posteriormente como, por exemplo, no famoso Vías romanas de Galicia (1960), de Estefanía Álvarez. 

 

Polo tanto, é necesario que a cartela que figura ao pé do miliario debe ser correcta xa que polo “Museo de los Caminos de Astorga” pasan miles de persoas ao ano que lle fan fotos ás pezas e logo divulgan unha información que non é real (poden verse moitos exemplos na Internet que, como se sabe, toda información espállase como a pólvora). Dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares xa lle enviamos ao museo un correo, coa documentación que o acredita, para que o corrixan. 

En San Román da Retorta hai unha reprodución.

 

 

UN PASEO ATA O CASTELO DA PICONHA (CALVOS DE RANDÍN)

O impresionante castelo roqueiro da Piconha/Picoña ou da Almena está situado no concello de Calvos de Randín, a 932 metros de altitude, sobre o rego da Gralleira ou Casares, dominando o curso alto do río Salas por onde discorre o Camiño Privilexiado que une Randín (Galicia) con Tourem (Portugal), un privilexio fiscal que permitía, entre outros, atravesar a ruta con calquera tipo de mercadoría sen ser molestado polas autoridades, fosen portuguesas ou españolas. A fortaleza foi construída para o control e defensa da fronteira co Reino de Galicia, xunto coas do Portelo, Montalegre, Monforte de Rio Livre e Chaves, no mesmo contexto que outras fortalezas da parte galega.

Segundo Soares de Azevedo mandouno edificar Alfonso III (852-910). No 1187, Sancho I de Portugal (1154-1211) outórgalle Carta Foral a San Paio da Piconha. No 1221 foi arrasado polas tropas do rei galego Alfonso IX. No ano 1388, Joao I de Portugal (1357-1433) reconstrúeo, sendo reparado no século XV por Manuel I (1469-1521). No 1538 só habitaba nel o alcaide, cedéndose no 1542 ao duque de Bragança. A fin da praza dátase no 1650, no contexto da Guerra da Restauración Portuguesa (1640-1668) en que foi derruído polas tropas castelás. No ano 1788, o oidor da Comarca, Miguel Pereira Barros, visitou o emprazamento, escribindo "... nao achei nem castelo, nem mais vestigios do que un poço com degraus (escalóns), e menos achei casas algumas". As Terras da Piconha, xunto coas do Couto Mixto/Misto, deixarían de pertencer definitivamente a Portugal o 29 de setembro de 1864, tras a sinatura do Tratado de Lisboa que definiu a fronteira actual. 

Presenta un perímetro de 128 metros, daptándose á abrupta orografía do terreo. Ao castelo accedíase por un camiño escavado en parte na rocha viva. 

As marcas na rocha permiten descifrar a configuración do castelo: porta, murallas a diferentes alturas, patio de armas, escaleiras escavadas na rocha e, situada no centro, a torre da homenaxe de planta pentagonal (escribiu Duarte de Armas: "Esta torre da menagem é fondada sobre penedos e tem dois vaos, e é coberta de palha..."). Xunto esta, na parte máis alta, escavouse un alxibe con capacidade para máis de 5.000 litros cuxas paredes foron recebadas con morteiro para conservar limpas as augas.

No ano 2020 apareceron varios obxectos, entre outros unhas puntas de bésta de ferro dunha arma evolución do arco moi estendida no século XVI, con sona de mortífera, capaz de atravesar as armaduras dos soldados. Vense abundantes anacos de tella e cerámicos. Nas penas vense pías naturais e artificiais, coviñas, unha bésta, xogos de alquerque, unha cruz con tres traveseiros (tamén aparece nalgúns marcos do Couto Mixto) e xunto dela un símbolo de difícil interpretación no que algúns cren que podería corresponder a algún dos alcaides, unha estrela pentagonal e sobre ela unha epígrafe da que só se le con máis ou menos claridade a palabra "castro" e outras gravuras de distinta natureza.

 

Non moi lonxe atópase a aldea de Randín que estaba defendida por unha torre cuxa pegada aínda se conserva na toponimia. No Livro das fortalezas (1509-1510) de Duarte de Armas vense dous debuxos das fortalezas da Piconha e de Randín, nun deles esta última aparece cunha gran fenda.

Entre Randín e Tourem está o monte coñecido como O Marco dos Castelos. 

Para ir ata o castelo roqueiro só hai que seguir os sinais dende a capital municipal (pásase por Randín e a aldea da Pena). Despois de deixar o coche xunto a estrada local asfaltada, iniciaremos a andaina por un fermosísimo camiño, moi ben coidado, abeirado por carballos. O tramo máis costoso, por empinado, é o que realizaremos mesmo dende o pé da fortaleza ata a parte máis elevada, todo moi limpo de maleza. Para subir ata a cima, onde se atopaba a torre da homenaxe e o alxibe, aconsellamos moita prudencia, principalmente se as rochas están molladas.

Para saber máis, ver:

https://proxectopiconha.wordpress.com/

https://proxectopiconha.wordpress.com/author/piconhaproxecto/

https://www.facebook.com/CastelodaPiconha

PUBLICACIÓN DOS LIBROS DOS PREMIOS DE INVESTIGACIÓN DO CONCELLO DE FRIOL

O día 24 de xullo de 2002 presentáronse en Friol os dous libros que recollen os traballos gañadores das tres edicións celebradas ata agora dos “Premios de investigación histórica, cultural e etnográfica”. A tarde invitaba a pasala a carón do río pero, marabillosa sorpresa, o salón de actos do centro socio-cultural estaba practicamente cheo. Pola parte que me toca (xunto con Brais Rodríguez gañamos a edición de 2018 co taballo Mámoas e petróglifos do concello de Friol), o meu agradecemento ás entidades organizadoras (Concello de Friol e asociación Carballo Vivo), ao xurado, aos intervenientes no acto do hoxe (alcalde, presidente de Carballo Vivo, David Espiño, Suso Rodríguez da USC, e o historiador e arqueólogo Felipe Arias Vilas). E, como non, a todas as persoas que nas distintas edicións presentaron os seus traballos, gañaran ou non. Deixo para o final aqueloutras persoas menos visibles pero que sen elas resultaría imposible a publicación, que tiveron que revisar os nosos textos non sei cantas veces (marea só pensalo: 750 páxinas!) cuxo labor quedou á vista, cunha edición coidadísima: Dolores López Caión, José Manuel Iglesias Espiño, María do Mar Pérez Fra, Montserrat Castro Rodríguez, María de los Ángeles Buján Burgo e Xesús Rodríguez Rodríguez (perdón por se me queda alguén no tinteiro). Os gastos da edición correron a cargo do Concello de Friol.

CERTAME "XERMADE NA HISTORIA"

O 23 de maio de 2022 fallouse o VIII Premio de Investigación "Xermade na Historia". A gañadora foi a arquitecta, natural de Sanxenxo, Alberta Lorenzo Aspres co traballo Cruces e cruceiros do Camiño Real da Carba. O segundo foi para un servidor, co traballo A morte no concello de Xermade. Este certame, organizado pola Asociación de Veciños e Veciñas de Cabreiros, o Concello de Xermade, a Facultade de Ciencias da Eduación da USC e a Deputación Provincial de Lugo xa é un referente en Galicia.

A entrega de premios foi o sábado 28 de maio, dentro dos actos das Xornadas Interxeracionais Rurais que xa leva 18 anos de frutífera andaina.

Noraboa aos organizadores e a Alberta polo seu magnífico traballo.

 

 

A VILA ROMANA DE NOVILLE (MUGARDOS)

Aínda que a vila romana de Noville (O Seixo-Mugardos) coñecíase a nivel bibliográfico dende os anos vinte do pasado século, e pola realización dalgunhas “escavacións” non moi afortunadas entre os anos corenta e sesenta, non foi obxecto dunha intervención científica ata os anos 1988 e 1989, a cargo de Fermín Pérez Losada.

Trataríase dunha villa a mare, vila marítima de recreo aberta ao mar, con espléndidas vistas e que gozaba de todas as comodidades, sen dúbida pertencente a un rico propietario relacionado probablemente co comercio ou a industria marítima. Cómpre diferenciar as vilas marítimas e as litorais xa que estas non orientaban a súa arquitectura cara a paisaxe, pola contra, as primeiras buscaban un lugar privilexiado con vistas sobre a costa, situadas nunha posición dominante. Dende época romana, a liña de costa sufriu unha considerable transformación, a acción do mar provocou a desaparición dalgunhas estruturas, ademais da deterioración das que se conservan.

 

De época tardorromana, habitada entre os séculos III e IV d.C., situada na liña de costa fronte a cidade de Ferrol, a vila de Noville foi construída con pedras de xisto e algunhas partes con ladrillo e granito. Presentaba unha área principal, con planta en U, con patio aberto cara o mar, con dous espazos laterais unidos por unha galería transversal. Na parte oeste apareceron os restos dun hypocaustum (forno que caldeaba outras dependenzas), e na leste un espazo de notables dimensións.

 

Saírón á luz ladrillos, tégulas, ímbrices, fragmentos morteiros de construción (opus signinum), materiais metálicos (cravos, grampas), vidros, cerámica fina (sigillata) e común (algunha con decoración), etc. O único elemento de xoiería foi un fragmento cerámico dunha cadea de ouro atopada na escavación de 1989. Nas II Xornadas sobre o Mugardos Romano, celebradas no ano 2018, Pérez Losada dixo que só se escavara o 5 por cento do total. 

No mes de setembro de 2020, o Concello de Mugardos informou dun acordo adoptado pola Dirección Xeral do Patrimonio da Xunta de Galicia para a elaboración dun plan para poñela en valor; polo de agora (decembro de 2021), o sitio, inzado pola maleza, continúa esquecido.

A uns oito quilómetros en liña recta, pero na Ría de Ares, consérvanse algúns restos da vila romana de Centroña (outra villa a mare), en Pontedeume, que practicamente desapareceu; nos esbarrexementos que se deslizan polo cantil aínda se pode atopar abundante material tegulario. Aconsellamos non visitala, a única estrutura que permanece en pé atópase, literalmente, "colgada" sobre o cantil, para acceder hai que facelo por un estreitísimo sendeiro polo que hai que camiñar cun pé diante do outro.

A vila romana máis coñecida da zona é a de Caldoval, tamén en Mugardos, escavada entre os anos 2002 e 2006, cando a ampliación da gaseira de Reganosa; ocupaba uns mil metros cadrados repartidos en dúas áreas. No ano 2010 asinouse un acordo entre a Consellería de Cultura, o Concello de Mugardos e Reganosa para construír o centro de interpretación, rematando as obras no 2015. 

(Para saber máis sobre as vilas de Centroña e Caldoval, ver a entrada neste blog dedicada á Romanización de Galicia na provincia da Coruña).

 

PARACOSTOIRA, EN CHANTADA, UNHA ATALAIA DO CASTRO CANDAZ?

Paracostoira é unha aldea da parroquia de Santa Baia de Pedrafita, no concello de Chantada. Os monxes de Oseira tiveron eiquí unha Casa Priorado. Mercedes Vázquez Saavedra e Carmen Vázquez Pérez-Batallón, en Guía da Ribeira Sacra (2001), din que contaba con casa, tulla e capela.

 

Nun pergameo escrito en galego na "Era M CCC XIII et VIII dias andados doytubro" (ano 1275), Iohan Iohanes de Paracostoira e a sú amuller doan ao mosteiro de Santa María de Oseira a leira de Covelo, conservando os "frutus" (usufructos). A doazón foi outorgada ante Romeu Iohanes, notario xurado, por mandato de Ruy Pérez, notario.

Noutro documento en pergameo, tamén en galego, escrito na "Era M CCC X IIII et quot XII dias por andar de dezembro" (ano 1286), María Franca, xunto co seu marido Iohan Iohanis, venden ao mosteiro de Santa María de Oseira todo herdamento que posuía en Paracostoira.

Nunhas mandas testamentarias en galego do 3 de xuño de 1434, dadas en Paracostoira polo crego de San Xoán de Veiga, pide ser enterrado no cemiterio de Santa Baia de Pedrafita, legando ás igrexas de Veiga, Sabadelle e Arcos, e de seus criados, os irmáns Gómez e Fernando, entre outras, unhas herdades situadas en Barreiro e Casteda.

Nun documento en galego do 9 de agosto de 1439, "dom frey Johan, abade do mosteyro de Santa Maria d´Oseyra" afora a "Afonso Rodriges, et a vosa moller Tereija Rodriges, et a vos Gonçalvo, fillo de Roy Fernandes, da Pena Custoya... a que chaman das Castineyras, a montes e a fontes, con todas suas entradas et saydas et pertenças..." a tenencia da igrexa de Pedrafita polo pago do tercio e décimo de todo pan e gran, e outras prestacións.

Os Interrogatorios do Catastro de Ensenada, celebrados na freguesía de Pedrafita en marzo de 1753, na resposta á pregunta 39, confirman que aínda existía o priorado do Císter: "... en el referido termino no ay combentto alguno, si tan solamentte un Prioratto de la orden de nuestro Padre San Bernardo, anexo al Real Monastterio de Santta Maria de Osera".

A un quilómetro de Paracostoira, na aldea de Mosteiro, atópase a igrexa parroquial de Santa Baia, situada xunto o Pazo de Boán cuxos propietarios tiñan acceso directo ao templo a través dunha porta aberta nun muro, tapada na actualidade. Parece ser que eiquí non houbo ningún mosteiro, polo que é probable que reciba o nome pola existencia dunha granxa dependente de Oseira que rexentarían os monxes do priorado de Paracostoira.

A pouco máis de dous quilómetros en liña recta de Paracostoira, asulagado polo encoro de Belesar a principios dos anos sesenta do pasado séeculo XX, está o Castro Candaz que só se pode ver cando baixan as augas. Sitúase nunha pequena península delimitada polo río Miño e os seus afluentes os regueiros Enviande e Ponte da Lama.

Ao asentamento só se podía acceder polo oeste, apreciándose por esta parte varias zonas amesetadas cuxa disposición disque cumprirían unha función defensiva. No resto dos puntos, por estar arrodeado de auga, resultaba practicamente inaccesible. Aínda que nunca foi escavado, é probable que a súa orixe estea nun castro (que eu saiba, non apareceron restos deste período). E despois veu a lenda. Segundo as crónicas da Casa de Camba foi fundado por un cónsul romano, Lucio Cambero, que mesmo se enfrontu a dúas lexións romanas mandadas polo propio emperador Traxano. Pero sabido é que para lexitimar unha ascendencia de avoengo, na Idade Media os nobres inventan as súas árbores xenealóxicas, entroncándose con persoeiros de sona, fosen míticos ou reais. Ademais do citado Lucio Cambero, dise que outro propietario foi un descendente de aquel, un tal Lupo Cambero de Candaz, ao que o rei don Pelaio, pola axuda prestada na guerra contra os árabes, lle deu a torre de Arcos, tamén en Chantada. Ademais dos Camba, foi propiedade dos Taboada e dos Temes. Entre os séculos IX e XII, os normandos asolan as costas galegas. O mestre Manuel Formoso Lamas, autor de Apuntes para la historia de Chantada (1905), escribiu que durante a primeira vaga de invasións, os vikingos arrasan Chantada despois de traspasar a empalizada (plantata), e os nobres refúxianse no Castro Candaz, custodiados pola familia dos Eiriz ou Erice, ata que son liberados polo rei Ramiro I. 

Alancando no tempo chegamos á Gran Guerra Irmandiña, entre o 1467 e o 1469, en que o castelo foi derrubado (Preito Tabera-Fonseca: "... que sabe que la fortaleza de Castro de Candaz que fuera derrocada quel dicho rey la mandara derrocar por quexas y querellas que della le dieran..."), sendo logo reconstruído pola familia Taboada. Segundo me contou un veciño de Mosteiro no ano 2003, na cima había un túnel, tapado na actualidade, que ía dar ao río. O asentamento padeceu numerosas transformacións. Primeiro o posible castro, logo unha posible torre medieval da que aínda se conservaban (dícese) algúns restos a principios do século XX, máis adiante unha ermida testemuñada no ano 1474 (documento inédito dado a coñecer por Xosé Luis Díaz-Castroverde Lodeiro, gañador do premio de investigación do Condado de Pallares no ano 2010 con Morgados e xurisdicións na Terra e Condado de Taboada), despois viñeron as plantacións de viñedos e construcións relacionadas con estes, e por último o encoro que modificou e continúa a modificar a súa morfoloxía.

Verbo do vocábulo Plantata, de onde derivaría o nome de Chantada, xa figura en documentos do 1073 e 1185. Creo que eiquí nada ten que ver coa empalizada de Formoso Lamas, máis ben sería unha petra plantata que equivale a petra ficta, pedrafita ou menhir, ou a un miliario romano, se ben estes, si tiña inscrición, adoitaban denominarse como petra scripta.

Se non fora pola construción do encoro, o Candaz, como acontece coa maioría dos castros galegos, pasaría desapercibido; na provincia de Lugo, dos case 1.300 castros, os descoñecidos polo público seguro que supera o 99,9 por cento. Non hai moito, alguén o alcumou como a "Atlántida Galega" cando, xa postos a atopar algún paralelismo, en Galicia abondan as lendas referidas a cidades e vilas asulagadas, e non por un encoro artificial inaugurado hai catro días: Capara, nos Ancares; Valverde, en Cospeito; Alegrín, no Vicedo; Estebañón, en Viveiro; Boedo, en Guitiriz; Antioquía, na lagoa de Antela...

Vaiamos agora coa orixe do topónimo Paracostoira. Cítase como Petra Costoya no ano 1007, Petra Custodia no 1232, Pena Custoya no 1439, e máis adiante como Peracostoya e Peracustoya. Fr. Martín Sarmiento, na súa Viaxe (1745), ao falar do monte das Costoyas, "un alto monte sobre Combarro", relaciónao con custodias. Antonio López Ferreiro, na súa Historia... (1898-1911), cita un "montis de Custodis" no 1170. Elisa Ferreira Priegue, en Los caminos medievales de Galicia (1988), escribe que por veces Costoya coincide cun portádego, polo que tería a orixe nun porto de vixilancia do camiño; cita o topónimo Custodia nun documento do ano 1112. No culto católico, a Custodia é o templete ou trono, xeralmente de ouro ou prata, onde se coloca a hostia consagrada para adoración dos fieis. O etimólogo Nicandro Ares Vázquez, en Toponimia do concello de Chantada (2001), di que Paracostoira podería facer alusión a unha "Pedra de Garda" ou "Pedra Custodia". Fernando Cabeza Quiles, en Os nomes de lugar (1992), que faría alusión a unha pedra alta na cal se situaría un posto, garita ou fortificación de vixilancia ou custodia. En efecto, o latín custodia vén a significar custodia, garda, inspección, vixilancia, sentinela, gardián, porto de garda; tamén prisión, prisioeiro. Designaría, entón, un sitio elevado para custodiar, vixiar, observar (unha custodiaria) ou gardar algo dende onde, ademais, se divisa e controla un amplo territorio.

 

Polo dito, en Paracostoira ben puído existir unha construción de vixilancia ou garda relacionada coa fortificación medieval do Castro Candaz. Pero hai un pero que leva a preguntarme se o Castro Candaz é o mesmo que na actualidade ermerxe no encoro de Belesar. A uns 600 metros en liña recta do Candaz, tamén entre os ríos de Enviande, Ponte da Lama e o Miño, hai un outeiro, situado a unha altitude de 450 metros, que conserva o topónimo de O Castelo e cuxa cima presenta unha zona achairada de forma ovalada duns 50 por 35 metros. No ano 2003, a mesma persoa que me informou da cova do Candaz contoume que alá polos anos sesenta un avogado de Lugo atopou varias pezas metálicas, entre outras unha espada de ferro e un candil. Se temos en conta as dimensións das partes achairadas do Candaz e O Castelo, o primeiro só podería acoller unha pequena torre ou atalaia, "posiblemente vinculada a algún tipo de porto que atravesara o Miño no seu momento por esta banda", escribiu Manuel Gago Mariño no seu Capítulo Cero (2010), mentres que no segundo si puído existir un edificio defensivo de certa relevancia que chamara a atención dos Irmandiños.

Para rematar, aínda que nada ten que ver co tratado anteriormente, ademais dun priorado e unha posible torre de vixilancia, en Paracostoira viviu unha Espiritada. Nas V jornadas internacionais de História da psiquiatria e saúde mental, celebradas en Coimbra no 2014, Tatiana Busto et al., nunha súa ponencia, falan dunha Espiritada que houbo na aldea: "Hemos encontrado referencias a un caso en Paracostoira, Pedrafita (Chantada-Lugo). Según el novelista e investigador etnográfico Xosé Miranda, y citando con referencias orales de la zona, en esa localidad hubo una Espiritada, encamada durante 30 años sin comer, tenida por santa y adivinadora. No hemos logrado precisar más datos a día de hoy". Unha das Espiritadas máis famosas de Galicia foi a compostelá Josefa de la Torre que ao casarse foi vivir para Gonzar, no concello de O Pino. No ano 1806, ao cumprir trinta anos, tras un arrefriamento comezou a desconectar coa realidade o que a levou a encamar, rexeitando tanto alimentos como bebida. Avisado o arcebispo Rafael de Vélez polo cura da parroquia José Jacinto del Río, ordenou que a vixiaran durante varios días, comprobando que non probara bocado. Foi tal a sona do caso que mesmo interviu o reputado doutor José Varela de Montes, da Universidade de Santiago, confirmando o que era vox populi; no seu informe apuxo ese comportamento a que ao non consumir enerxía tampouco precisaba alimentarse. Tal foi o interese polo caso que ata o Exército enviou a Gonzar no ano 1838 a un capitán que confirmou que o corpo de Josefa non tiña nin unha engurra, e que só falaba co seu confesor e co arcebispo. A muller morreu aos 75 anos e foi enterrada baixo o altar da igrexa de Gonzar, pero sempre quedou a dúbida se era unha santa ou unha poseída. No ano 1925, outra Espiritada, Manuela Rodríguez Fraga, de Moeche, que levaba catro anos encamada sen comer, ao pouco de quedarse durmida comezaba a falar con acento cubano, dicindo cousas que amosaban grandes coñecementos en filosofía e en latín.  

 

O NOME DAS MÁMOAS EN GALICIA E NORTE DE PORTUGAL

A profusión de enterramentos do Neolítico ao longo do territorio que abrangue a Galicia actual e o norte de Portugal ocasionou que un mesmo tipo de enterramento fora bautizado con distintos nomes. En moitos casos, son estes microtopónimos os que nos permiten localizar mámoas e antas non documentadas e, por outra banda, grazas á toponimia identificamos lugares nos que houbo monumentos funerarios prehistóricos pero que, por distintas causas, xa desapareceron.

 

Resulta evidente que, no presente caso (e noutros), a relación entre a Arqueoloxía e a Filoloxía é clara.

Temos un idioma rico e preciso, dubido que haxa un só país no mundo que para unha soa cousa utilice máis de 170 nomes.

A continuación achego a listaxe que, de seguro, non é definitiva. É, coma sempre, agradécense as novas contribucións.

 

Altar, Altar dos Mouros, Anta, Antão, Ante, Antela, Antella, Antiña, Antinha, Antões, Antuíña, Antunha, Antuña, Arca, Arcal, Arcapedriña, Arcela, Arcella, Arcón, Arcosa, Arcuña, Arquela, Arqueta, Arquinta, Arquiña, Cabana, Capela dos Mouros, Capilla dos Mouros, Casa, Casa da Moura, Casa dos Mouros, Casarota, Casaupa, Casía, Casiña, Casinhas da Moura, Casota, Casoupa, Casouta, Celeiro dos Mouros, Celleiros dos Mouros, Coito, Cortella dos Mouros, Cortello dos Mouros, Cortelhos dos Mouros, Coto, Cotarelo, Couto, Cova, Cova da Moura, Cova dos Mouros, Dolmen, Formigueiro, Fornalla, Fornán, Fornela, Fornelo, Forniño, Forninhos dos Mouros, Forno, Forno dos Moiros, Forno dos Mouros, Furna, Gurita, Lombiño de Terra, Lombo, Madorna, Madorra, Madorriña, Madroa, Mama, Mamão, Mamila, Mámoa, Mâmoa, Mamoa, Mamôa, Mamoalta, Mamoela, Mamoella, Mamoíña, Mamoiña, Mamoinha, Mamola, Mamona, Mamona Petrosa, Mamouros, Mamua, Mámua, Mamuela, Mamuiña, Mamuinha, Mamula, Mámula, Mamuña, Mamunha, Mandorra, Maniola, Matorra, Matueiro, Mauma, Meda, Medal, Medela, Mediña, Medo, Medona, Medoña, Medoño, Medorna, Medorra, Mesa das Bruxas, Mesa dos Mouros, Mochueiro, Módea, Moderna, Modia, Modorna, Modorno, Modorra, Modorrão, Modorro, Modorrões, Moduña, Moela, Mogões, Mogote, Moita, Mojós, Montilhão, Montillón, Montiño, Morea, Morroda, Mota, Motagueiro, Motillón, Mouta, Mouteira, Moutillón, Múdara, Mudia, Múdula, Mudurra, Paa, Pala, Pala da Moura, Paleira, Palla, Pardaucha (Pedra Ucha), Pedra Cabalaria, Pedra Cabalgada, Pedra Cobertoira, Pedra da Arca, Pedra da Moura, Pedra dos Mouros, Pedra Moura, Pena da Moura, Pena dos Mouros, Poza, Tarañeira, Taraños, Tarreira, Tesouro, Tesouro dos Mouros, Tomba, Tómbaro, Tombeirinho, Tumba, Tumbadura, Tumbaeiro, Tumbeiriña, Túmulo, Ucha, Urna.    

 Fotos: Mámoa en Mazaira (Castro Caldelas-Galicia) e Anta da Vidigueira (Évora-Portugal)

CANDO AS ARAS DIXERON AMÉN

   

Unha das testemuñas máis claras da aculturación do paganismo polo cristianismo é o que ofrecen os restos romanos reutilizados para usos cristianos, mesmo como elementos de culto (L. Caballero Zoreda e  J. C. Sánchez Santos, 1990).

 

En Galicia hai un bo número de igrexas e ermidas onde se atoparon aras, estelas, miliarios, inscricións e outras pezas de época romana formando parte tanto do material construtivo como do mobiliario litúrxico (só unhas poucas son dubidosas). Tamén as atopamos, en menor medida, en cruceiros, petos, adros dos templos e mesmo nas reitorais.

Para algúns autores, o seu uso semella ser produto dun certo fracaso na cristianización, en que a Igrexa tivo que botar man de elementos "paganos" de prestixio venerados polo pobo para convertelo ao cristianismo.

A tipoloxía do altar cristiano que emprega aras e pedestais romanos como altares cristianos é a máis utilizada ao menos dende os séculos VI e VII, cunha alta pervivencia na alta Idade Media alcanzando a época románica (Carbonell i Manils, et alii, 2011).

Dise que Marcial, un discípulo dos apóstolos, ordenou que cando destruíran os altares paganos conservaran os dedicados ao "deus descoñecido", consagrándoos ao verdadeiro Deus (un elemento importante das aras é o loculus para recoller as reliquias, practicado onde antes estivo o focus que constitúe a parte da ara destinada a recibir as ofrendas realizadas aos deuses). Outra tradición recolle que cando San Pedro e San Marcos chegaron a Nápoles dende Antioquía, celebraron a súa primeira misa utilizando un altar dedicado a Apolo. A mediados do século V, San Pedro Crisólogo reflicte o ambiente pagano existente, propoñendo, máis que destruír os ídolos, transformalos. No século VI, Martiño de Dumio, no seu De correctione rusticorum, arremete contra as crenzas supersticiosas dos galegos (en Concilios dos séculos VI e VII arremétese contra os que veneran as pedras). A finais do mesmo século, Gregorio Magno di que os lugares sagrados non deben ser destruídos (si os sacrificios que neles se realizan), consagrándoos (exorcizándoos) con auga bendita e poñendo reliquias de santos, porque eses mesmos lugares están ben construídos para o que "é necesario que esquezan o culto ao demo, mudándolle en reverencia ao verdadeiro Deus e concorrendo aos lugares que lles son máis familiares segundo acostuman"; remata dicindo que neses sitios se constrúan igrexas. A cristianización dun outeiro mediante a construción dunha igrexa ou capela dáse en moitos sitios de Galicia. A "idolatría" aínda estaba moi presente, convivindo a relixión cristiá con tradicións e supersticións paganas fondamente arraizadas. Para elo, a Igrexa intentou afastar as alusións idólatras transformándoas para adaptalas ás súas crenzas en vez de destruílas.

Cando comezaron a reutilizarse as pezas de época romana nas construcións cristiás? A realidade é que só unhas poucas achegan a data da reconversión do uso. Le Roux e Tranoy salientan como feito significativo a relación entre aras romanas e igrexas e ermidas románicas, mais non aclaran en que circunstancia se dá esa relación, tendo en conta, por outra parte, que se sabe de pezas reutilizadas con anterioridade (épocas sueva, visigótica e mozárabe) e posteriormente (época moderna). E tamén está a cuestión da súa procedencia, que na maioría dos casos se descoñece. 

Atopamos pezas formando parte do culto cristiano no interior de igrexas e ermidas (bases de altar, pías de auga bendita...); entre os materias de construción; en casas reitorais e adros, descoñecendo se antes estiveron no interior dos templos pero que logo foron desacralizadas; nas proximidades de lugares de culto..., non resultando fácil saber se a utilización deses elementos se debeu á casualidade ou agochaba outras intencións.

En moitas reutilizacións conserváronse os motivos iconográficos e a epigrafía orixinais que tiñan unha significación pagana, ben integramente, modificándose ou convivindo cos novos. Noutros casos elimináronse.

As diferenzas canto a distribución son notables ao longo do territorio, pero por provincias a de Ourense duplica ás da Coruña e Lugo, e triplica ás existentes na de Pontevedra (lembro que falamos de pezas relacionadas con elementos cristiás). A continuación achego aredor de 250 pezas romanas reutilizadas ou relacionadas en Galicia con construcións de culto cristiano. A relación aínda está incompleta xa que me faltan datos dunhas trinta pezas.

 

Coma sempre, se alguén atopa unha información errada ou ten coñecemetno de pezas que non inclúo, agradezo mo faga chegar.

(Máis información nas entradas deste mesmo blog dedicadas á época romana) 
 

ABEGONDO

Ara de Vilacova: Adicada aos Lares Viais. Localizada por Alfredo Erias Martínez no ano 1978 xunto o valo da capela de San Paio, ara coñecida polos veciños como "O Berce". Con anterioridade estaba diante da ermida, lugar ao que volveu cando Francisco Vales Villamarín deu noticia do seu achado. No ano 1983 foi trasladada para o Museo das Mariñas de Betanzos, e retirada ao ano seguinte polo marqués de Loureda, dono da capela. Di Alfredo Erias que non volveu a saber dela.

 

 

ALLARIZ  

Aras na igrexa de Santa Mariña de Augas Santas: Trátase de dúas posibles aras de planta cadrada e forma cúbica. Foron reutilizadas como esmoleiros. Dende o ano 2013 están expostas nun pequeno museo habilitado dentro do templo. 

Ara na capela de Nanín: No interior da ermida de Santa Olalla, diante do altar. Apareceu no ano 1970 ao facer un recheo debaixo do altar. Sobre a ara vese a base dunha columna romana.

Ara da igrexa de San Mamede de Urrós: No focus superior custodíabase un relicario de madeira coa copia dun pergameo da consagración da igrexa polo bispo Martiño de Tours no 1147 (Pérez Outeiriño, 1979). A asociación do focus e o relicario indica que cando se fundou a igrexa xa acollía nela a ara, quizais cun certo valor sagrado e nela se gardaría o relicario como símbolo fundamental da igrexa, xa que todo elo estaba xustamente debaixo do altar, o lugar máis sagrado do templo. Segundo referencias dos veciños, o achado de "caixas de ladrillos" no cemiterio corresponderían con enterramentos romanos en relación coa ara, probando a existencia dun lugar sagrado máis antigo (Sánchez Pardo, 2009). 

Miliario (Santo Estevo-Os Espiñeiros): Miliario anepígrafe diante da ermida do Santo Estevo. 

Relevo de Amiadoso (San Martiño de Pazó): De mármore, salienta a característica de ter todas as súas caras decoradas. Estaba incrustado no muro dunha construción de Amiadoso que actuaba como capela e que foi identificada como un posible resto visigótico nun traballo no Archivo Español de Arqueología por Xaquín Lorenzo (outros autores levan a súa realización nos séculos X ou XI). Acuña Fernández e Valle Pérez dátanno no século II d.C. e Rodríguez Colmenero no século IV. Mais adiante, Bango propuxo a posibilidade de tratarse dunha Ascensión de Cristo, o que lle outorgaría un excepcional interese iconográfico, se ben hai quen elimina todo carácter cristiano aínda que puidera formar parte dun monumento funerario. No lugar hai vestixios dun xacemento tardorromano.   

 

       

AMOEIRO

Ara na capela do San Marcos (O Outeiro): No Museo Arqueolóxico de Ourense consérvase a parte superior dunha ara atopada no ano 1970 formando parte dun muro situado detrás da ermida. A capela actual substituíu a outra anterior. Consérvase un sartego antropoide escavado na rocha.   
Ara na capela do Sanxiao (Sanxiao): Ara aos Lares Viais que forma parte da pía bautismal da capela, está colocada do revés. No centro da zona da ábsida hai un sillar con decoración xeométrica en relevo composto pola repetición dun dobre entrenzado. No paramento sur hai un motivo decorativo case idéntico ao anterior, aínda que máis desgastado. Estes relevos considéraos Rivas Fernández de época xermánica, mais Ferro Couselo e Xaquín Lorenzo Fernández din que poden proceder dun castro cercano. 

 

  

ANTAS DE ULLA 

Aras na igrexa de Amoexa: Na igrexa de orixe románica, empotrada nun muro xunto a entrada lateral, hai unha pedra de granito cunha inscrición incompleta, invertida, que foi reaproveitada. Sobrado Vázquez propón que está adicada aos "deuses Luatos". . No interior, en posición invertida, hai outra ara anepígrafa utilizada como pía de auga bendita; a parte interior da base foi baleirada para o seu novo cometido.

 

  

ARANGA

Ara votiva de San Vicente de Fervenzas: Adicada a Xúpiter. Atopada no ano 1967 na igrexa parroquial de Fervenzas por Francisco Vales Villamarín.  Custodiada no Museo das Mariñas de Betanzos.

Ara na capela do San Salvador de Pereira: Adicada aos Lares Viais. Forma parte do chan da ermida. 

Nova ara en San Vicente de Fervenzas: Adicada a Xúpiter Óptimo Máximo. Atopada no ano 2023 ao limpar unha casa situada preto da igrexa. Estudada polo Colectivo A Rula.

 

 

BALTAR 
Aras na capela da Asunción: Unha adicada a Reve Larauco. A outra, aínda que o campo epigráficto está moi desgastado, tamén se cre que pode estar adicada á mesma divindade.

Ara do Bouzo: Na capela do San Bieito. Elimináronlle a inscrición ao adaptala como pía bautismal, ampliando o focus. 

 

   

BANDE

Ara (Lueda): Na capela de Santa Mariña. Fragmento inferior dunha ara que conserva o corpo central e a base. Descubriruse no ano 1988.
Ara aos Lares Viais (Santa Comba): Citada por Castellá Ferrer que di que servia de pía de auga bendita na igrexa. 

Ara a Xúpiter: Na capela de Santa Comba.    
Epígrafe de Diana: Inscrición transmitida nun manuscrito do século XVIII, conservado no arquivo da abadía de San Domingos de Silos. Apareceu no altar da igrexa de Santa Comba de Bande.
Epígrafe: Un Boletín da Comisión de Monumentos de Ourense do ano 1898 recolle unha epígrafe empotrada na parede dunha casa situada fronte a reitoral de Santa Comba, estudada por Hübner nos anos 1869 e 1878. Nun Boletín do ano 1910 adícalle un artigo Marcelo Macías.

Miliario: Anepígrafe. Fragmento dun miliario situado no interior da ermida de Ponte Liñares, facendo a función de pía de auga bendita. 

 

  

BAÑOS DE MOLGAS

Ara na igrexa de Santa Eufemia de Ambía: Adicada ás Ninfas. Crese que se  atopaba xunto unha fonte que aínda existe, A Fonte das Ninfas, que ten unha inscrición posterior. Logo foi trasladada para a igrexa, colocada do revés, actuaba como soporte do altar; na actualidade atópase detrás do altar maior. Foi descubera polos señores Díez Sanjurjo e Palacios. No ano 1968 foi estudada por Xaquín Lorenzo Fernández, coa colaboración de D´Ors e Bouza Brey, e no 2011 por Manuel Vidán Torreira quen lle deu outra lectura.

Ara (Presqueira): Adicada aos Deuses Manes. No interior da igrexa. Cortada pola parte superior. Foi trasladada ao emprazamento actual a finais do século XVIII.

 

 

BARBADÁS

Ara (Santa Euxea): Só se podía ver a parte superior. Estaba formando parte da parede exterior da vella capela de San Xoán, en Santa Euxea (aínda se conservan algunhas pedras comidas pola maleza). Dise que desapareceu baixo a cabeceira do noiro da autovía das Rías Baixas, pero no mes de novembro de 2021 dous veciños contáronme que esa información era falsa, en realidade levánronna.  

 

O BARCO DE VALDEORRAS

Ara na igrexa Millarouso e Santurxo: Adicada a Libero Patri. No altar maior, empotrada nun muro. Libero Patri adoita identificarse co deus romano Baco, se ben non hai consenso canto a asociar este Pai Liberador coa protección dos viñedos.

 

  

BEGONTE
Ara na igrexa de Virís: Aos Lares Viais. Trátase dun fragmento atopado xunto o muro do cemiterio no ano 1980 polo párroco don Lino Pérez. Trasladada para a igrexa, estivo durante moito tempo xunto a pía de auga bendita que hai á entrada; na actualidade está na sancristía, gardada nun armario.

Ara de San Martiño de Pacios: Funeraria. Atopábase nun lado da epístola da antiga igrexa de San Martiño. Publicada por Felipe Arias Vilas (1980). 
Inscricións: Na mesma igrexa de San Martiño hai outras dúas inscricións: unha medieval e outra de dubidosa adscrición cronolóxica, quizais romana, co epígrafe "CRAC". Publicada por Felipe Arias Vilas (1980). 
Miliario: Na igrexa parroquial de Illán. Non o vin.

 

A BOLA

Ara na igrexa de San Munio de Veiga: Adicada a Xúpiter. Empotrada na reitoral, foi atopada por Manuel Blanco Guerra o 5 de agosto de 1972, aparecendo a reseña nos xornais La Región e o desaparecido El Pueblo Gallego da época. Na actualidade está no interior da igrexa.

Epígrafe no Alto de San Cibrao (Pardavedra): Praca de granito fino moi desgastada, coa inscrición manipulada e regravada, e as letras pintadas en negro. Atópase na fachada principal da ermida de San Cibrán. Debido á manipulación, a interpretación non resulta doada.

 

  

BRIÓN

Estela na igrexa de Santa María de Cornanda: A principios do mes de xuño de 2021, o colectivo A Rula deu a coñecer a localización dunha estela situada na parte inferior da ábsida da igrexa de Santa María de Cornanda adicada a Xúpiter.

 

 

CALDAS DE REIS
Ara: No Museo de Pontevedra custódiase unha ara aos Lares Viais que formaba parte do muro da igrexa de Santa María de Caldas, moi mutilada e desgastada, aparece recortada polos dous lados.  

Estela: Adicada por Placidina aos Deuses Manes. Foi reutilizada como canzorro románico (cabeza de león visible ao exterior) na igrexa de Santa María de Caldas, descuberta no ano 1878 por Barros Sibelo que fixo un debuxo. Consérvase no Museo de Pontevedra.

 

  

CALVOS DE RANDÍN

Ara na igrexa de Rioseco: Reutilizada como pé dunha pía de auga bendita da igrexa de Santa Mariña. Desgastada. Dedicada a Xúpiter Óptimo Máximo.
Inscrición na capela de Nosa Señora de Pintás: Adicada aos Deuses Manes. Reaproveitada nun muro exterior a ras do chan da capela. O profesor da Universidade de Alacante, Juan Manuel Abascal Palazón, di que se trata dun obxecto insólito na epigrafía romana en Galicia, onde os textos adoitan atoparse en estelas, e onde o cipo romano clásico de base cadrada é un soporte case descoñecido. Moi erosionada.

 

 

CAMPO LAMEIRO

Dedicatoria a Xúpiter: Adicada a Xúpiter. Consérvase na igrexa de Moimenta. Empotrada no tramo final da escaleira de subida ao coro da igrexa. Só é visible unha parte. Publicada por Juan Manuel Abascal Palazón e Heitor Picallo (2018). 

Estela de San Cristovo de Couso: Adicada aos Deuses Manes. Na sacristía da igrexa parroquial. Publicada por Juan Manuel Abascal Palazón e Heitor Picallo (2018).

 

 

CARBALLEDO 
Ara na igrexa de Temes: No interior da igrexa hai o soporte dunha ara sobre a que se modelou un modillón en época medieval polo que se perdeu o campo epigráfico, se ben se conserva parte da tripla moldura orixinal nos laterais da parte superior e da basa. Estuda por Caamaño Gesto.    
Ara na igrexa de Temes: Adicada aos aos Lares Viais. Descuberta no ano 1978 polo párroco D. Segundo Capón Linares ao repicar o cal que cubría as paredes interiores da igrexa. Conserva a parte superior adornada con tres foculus aliñados. Sábese a quen está adicada, mais non o dedicante.    
Capiteis na igrexa de Temes: Formando parte dos muros da igrexa están á vista tres capiteis para coroar dúas piastras. Outro para unha columna facía de soporte dunha pía de auga bendita. Unha das piastras foi retocada para adaptala no muro sur do presbiterio, a outra fai agora de mesa do altar, apoiada sobre dous dos capiteis mellor conservados.
Inscrición de Temes: Gravada nunha prancha granítica, tabella con moldura funicular, na parte alta e interior do muro norte do presbiterio. Apareceu no ano 1974 ao desencalar os muros da igrexa. Delgado Gómez dátaa no século IV. Di: "FIDES SPES CARITAS", ("Fe, Esperanza, Caridade"). Da mesma época parece ser unha pomba esculturada noutra pedra, tamén granítica, situada no lateral da nave. 
Tampa de sartego na igrexa de Temes: Tampa dun sártego (que non apareceu) atopada no ano 1974 na igrexa. Trátase dunha praca monolítica de mármore branca, incrustada por riba do arco triunfal, datada entre o 320 e o 330 d. C., considerada a testemuña cristiá máis antiga de Galicia. Hai quen sostén que esta peza marmórea foi prefabricada nun taller romano, procedente das canteiras pantélicas de Atenas, e traída dende o veciño porto de Polumbario aproveitando unha vía navegable do Miño (navegable, segundo Schlunk, ata os Peares), ou quizais polo Sil dende a Meseta Norte. No centro leva unha praca  lisa ou taboíña destinada a recibir unha inscrición que hoxe non existe e quizais nunca existiu. Á dereita daquela represéntase a escea da Adoración dos Magos, xunto o grupo de Adán e Eva, e á esquerda, a historia do profeta Xonás. No primeiro rexistro a Virxe co Neno no colo e con túnica e palio, tocados co característico gorro puntiagudo frixio e seguidos dos respectivos camelos. No segundo rexistro presenta como centro un tronco de árbore flanqueado por Adán e Eva que tende a mán cara á árbore na que está a serpe. Quizais sexa unha das tampas de sártego máis completas da Península. Ofrece por primeira vez en Hispania o tema de Adán e Eva no Paraíso, e un relato do ciclo de Xonás.

 

 

CARIÑO

Capela do San Xiao do Trevo: Xunto a capela do San Xiao apareceron restos de muros de mampostería, pavimento, cerámica, ímbrices e tégulas. Para a construción da capela reutilizouse material da vila, tégulas e fragmentos de cerámica. Segundo a tradición, a imaxe do San Xiao foi tirada ao mar polos piratas que asolaban a costa, atándolle unha pedra ao pescozo; mais o santo liberouse e, nadando, chegou a terra onde o recolleron os mariñeiros que subiron a imaxe ata o lugar onde despois construíron a capela. A Fonte da Moura, que nace no interior dunha rocha, está asociada a mouros e tesouros.

 

  

CARTELLE 

Ara na igrexa de Couxil: Adicada a unha divindade indíxena. Reutilizada como material de construción na igrexa parroquial, localizada cando as obras de restauración na década dos anos noventa do pasado século XX, empotrada en posición horizontal. A preparación da pedra como sillar ocasionou a eliminación de parte da peza, se ben si se conserva o corpo central co texto epigráfico aínda que afectou ás primeiras letras do lateral esquerdo, principalmente ás da primeira liña que se perderon na súa totalidade. Estudada por Búa Carballo (1999) e por María Cruz González Rodríguez (2010).

 

  

CASTRELO DO VAL

Ara de Vilar: Adicada a Xúpiter. Atopada o 5 de xullo do ano 1977 cando as obras de reparación da capela da aldea de Vilar, de granito, sostiña a pía de auga bendita co focus cara o chan e cuberta dunha capa de cal.  Despois serviu de pé de altar coas letras cara a nave. O foculus foi agrandado para servir de peto para as esmolas.

Ara do Castro de Cabanca: Adicada a Xúpiter Óptimo Máximo. O castro foi escavado a mediados do século XX por Xaquín Lorenzo Fernández e Taboada Chivite. Dise que foi atopada no patio da casa dun veciño ou na ermida que se ergue sobre o castro, posta baixo o padroado de San Martiño; facía de pousadoiro da imaxe do santo. Foi doada ao Museo Arqueolóxico de Ourense por Ramón Sabariz Alfonso grazas ás xestións de Taboada Chivite.

 

  

CASTRO CALDELAS

Inscrición (San Xoán de Camba): Consagrada a Navia Elaesuarraega. Sábese que no ano 1787 estaba  na sacristía da igrexa de San Xoán de Camba, despois foi tapada, créndose entón que desaparecera. Redescubríuse a principios do século XX ao facer unhas obras, pero nalgún momento esfumouse, reaparecendo no Museo de Astorga (no 1963 estaba alí depositada). Na actualidade atópase no Museo de los Caminos de Astorga.

Inscrición e ara na capela de San Pedro (O Burgo). Lápida de granito de forma rectangular reutilizada no arco de medio punto e de construción moderna, que separa parte da entrada de dita capela da do presbiterio. Foi localizada polo bispo de Astorga Julián de Diego y Alcolea quen o puxo en coñecemento da Comisión de Monumentos de Ourense. No interior tamén se conserva unha ara anepígrafa. 

 

CASTROVERDE 

Igrexa de Tórdea: Na capela absidial, detrás do altar maior, a ambos os lados do sagrario, hai dous fragmentos correspondentes, posiblemente, a un mesmo miliario. Anepígrafes.

 

 

CELANOVA 
Ara en San Miguel de Celanova?: Mauro Castellá Ferrer, nacido na segunda metade do século XVI e natural de Celanova, cita unha inscrición que, traducida, dicía: "Máximo, fillo de Lovesio, cumpriu o seu voto aos Lares Viais, de boa vontade". Pero non aclara a procedencia. Colmenero desbota que proceda de San Paio de Araúxo (Lobios) ou de San Miguel de Celanova, levándoa para Santa Comba de Bande. Desaparecida.

Miliario de Constancio II: Desaparecido. Estaba na casa reitoral de San Lourenzo de Cañón. Segundo o P. Sobreira atopouse na ermida de San Pedro. 

 

    

CENLLE 
Ara de Trasariz: Adicada a Xúpiter. Utilizada como pía de auga bendita na igrexa parroquial, logo como pé de altar. Agrandóuselle o focus.
Aras da capela de Erbededo: Ata finais do século XIX, a capela foi a igrexa parroquial de Santo André de Erbededo, suprimida no ano 1893. Dentro hai unha ara á que lle borraron a inscrición e graváronlle unha cruz na parte superior. Outra ara con inscrición fai de pé do altar.

 

 

CERDEDO

Ara: Na capela de Cabenca. Só se adiviña a fórmula final.

 

CERVANTES

Ara de San Román de Cervantes: Adicada por un soldado da Lexión X Gemina. O primeiro que cita a peza, antes de 1959, é don Justiniano Rodríguez Fernández, e coas súas fotos publicouna de novo García y Bellido en 1966. Uns anos máis tarde os editores do corpus epigráfico da provincia de Lugo revisáronna de novo. A ara foi descuberta antes do ano 1959.  Segundo me contou don José, o seu propietario, antes de seren levada estaba na capela de Santiago, hoxe en día desaparecida. Atópase nunha casa particular.

 

 

CHANTADA
Ara aos Lares Viais de Belesar: Adicada aos Lares Viais. Atopada no ano 1941 polo párroco José de Castro López, facía as funcións de pía de auga bendita na igrexa de Belesar (fotografada por Vázquez Seijas) ata que foi mercada por un descoñecido anticuario de Barcelona. Desaparecida. 

 

       

COIRÓS 

A Espenuca: No lugar ergueuse un castro, unha torre medieval e un mosteiro do que aínda se conserva a igrexa. De época romana apareceron unhas lápidas con motivos xeométricos, tégulas e muíños de man.

 

 

O CORGO

Ara de Adai (Pedrafita): A museóloga Carolina Casal Chico achega un interesante artigo no nº 5 de Corga (2014), A ara votiva de Adai e a promesa a Mercurio, onde presenta unha análise da peza no seu contorno que abre unha nova vía de interpretación a partir do rexistro cristianizado da zona. Di a investigadora que do achado pouco máis se sabe que o recollido no inventario do museo, cuxa procedencia, casual, foi nas proximidades da ermida das Virtudes nunha data anterior ao mes de abril de 1924, cando o cura don Generoso Barreiro a deposita no Museo Diocesán de Lugo. Aínda que a peza se adscribe á parroquia de Adai, a ermida atópase dentro do lugar de Pedrafita.

Miliarios de Arxemil: Trátase de tres miliarios atopados no ano 1976. Un, adicado a Adriano, é o fragmento que se atopaba na igrexa de Arxemil, reutilizado como pía bautismal e cunha inscrición moderna na que se le "ano de 1601", rematada por unha cruz; na actualidade está no Museo Provincial de Lugo. O segundo tamén se atopa no Museo de Lugo.  
Miliarios de Castrillón: Un, anepígrafo, está situado no adro da capela de San Bernabé, sobre a croa dun castro; reutilizado como pé de altar no exterior, pintáronlle unha cruz de Santiago en cor vermella. A carón da porta da ermida hai unha pía de granito que semella a reutilización dunha ara ou dun miliario. No interior da igrexa hai unha pía bautismal que se apoia no que pode ser un miliario. 
Miliario de Franqueán: Localizado no ano 2001, fincado diante da igrexa parroquial como parte dun muro en posición invertida. Custodiado no Museo Provincial de Lugo. 

 

   

CORISTANCO

Ara na capela do San Roque de Nogueira: Adicada a Coos Oenaego. Descuberta polo presbítero de Razo, Benigno Cortés García, que deu conta do achádego no Boletín da Real Academia Galega (1912). Reutilizada como pía de auga bendita na capela do San Roque. Foi publicada polo P. Fita. Posto en contacto co colectivo SOS Patrimonio Cultural Galego, ademais de permitirme utilizar a foto, comentáronme que a derradeira propietaria do coto de Nogueira cedeu uns bens á Igrexa, e que esta vendeu ao mellor postor as ruínas da capela de San Roque, entre cuxas pedras estaba a ara. Na actualidade atópase no patio da casa do actual propietario.

 

 

CORTEGADA

Ara da igrexa de Meréns: Actuaba como soporte da pía bautismal, coas letras "P S" gravadas nunha das caras, e que nalgún momento foi enterrada baixo a pía bautismal actual. Por informacións proporcionadas polo párroco, o sacristán e uns veciños, o día 21 de agosto de 2022, a ara e a pía procedían da antiga igrexa que estaba onde se atopa o cemiterio, e ao construír o novo templo foron soterradas baixo os cimentos.
Ara de Zaparín (Zaparín): Ara votiva adicada a deuses galaicos, reutilizada como base dun cruceiro situado nas inmediacicóns da igrexa. 

 

 

A CORUÑA

Igrexa de Santiago: No templo consérvanse dous pedestais de granito, un cunha inscrición ao emperador Marco Aurelio e outro a Lucio Aurelio Vero. Tamén apareceron tres aras no interior do templo, unha custódiase no Museo do Castelo de San Antón da Coruña, as outras dúas na igrexa. Dúas dedicadas a Fortuna e outra a Neptuno.
Capela do Hospital Militar: Diante da capela do vello Hospital Militar apareceu un epitafio.

 

 

CUALEDRO

Inscrición: Reutilizada como pía de auga bendita da ermida da Pedrosa para o que se lle agrandou o focus.

 

  

CULLEREDO

Ara do Burgo: Adicada aos Deuses manes. Estaba no cruceiro do Burgo a finais do século XVIII. Xunto o desaparecido cruceiro da ponte, utilizábase para descansar o Santísimo na procesión do Corpus. A inscrición puido copiala Cornide Saavedra quen a enviou para a Academia da Historia. Hai quen sitúa a súa aparición no Temple (Cambre).

 

 

A ESTRADA

Ara de Matalobos: Localizada por Bouza Brey no ano 1942 na igrexa de Santa Baia de Matalobos, formando parte da ábsida. Mutilada na parte superior e inferior.
Ara: Adicada aos Deuses Manes. No exterior da igrexa de Rubín.
Estela: Adicada aos Deuses manes. No exterior da igrexa de Rubín. Vese un busto esquemático con dúas aspas.  
Ara ou estela: No exterior da igrexa de Rubín. Restos do que puído ser unha decoración xeométrica con arcos. Só se conserva a primeira parte da inscrición:  "DIBV(s?)". 

Unha cuarta ara na igrexa de Rubín: O día 19 de marzo de 2023, nun lateral da igrexa localicei o que pode ser unha ara moi desgastada e que, en principio, só conserva unha parte moldurada. Tamén é probable que outra pedra conteña unha inscrición practicamente borrada.

 

    

FISTERRA

Ara votiva á Nai dos Deuses: Adicada á Nai dos deuses. Atopada no cemiterio da igrexa do Sardiñeiro no ano 1960. Estudada por Castillo e D´Ors.

 

 

O GROVE

Necrópole tardorromana e villae de Adro Vello (Cantodoxordo): O nome de Adro Vello vén dunha igrexa, posta baixo a advocación de San Vicente, que funcionou no lugar ata o seu traslado no século VIII. Os primeiros estudos realizounos don Elías Lamelas no ano 1966, mais as primeiras excavacións non encomezaron ata anos despois da man do arqueólogo José Carro quen sacou á luz unha vila romana baixoimperial, aínda que en uso dende o século I d. C. Superposta atopouse unha necrópole datada entre o século V e VII; o seu escavador tamén cita unha igrexa que data do século VII. Apareceu unha ara aos Lares Viais.
Epígrafe: Descuberta na necrópole do Adro Vello no ano 1972, empotrada no muro norte da igrexa vella. 

 

A GUDIÑA
Ara (O Tameirón): Na igrexa do Tameirón hai unha pía bautismal que ten como pé unha ara romana. 

 

GUITIRIZ 

Ara (O Buriz): Adicada aos Lares Viais. Atopada na sacristía da igrexa do Buriz no mes de  outubro de 1971. Dende o ano 2001 atópase no adro da igrexa de Buriz. 

Ara de Santo Estevo de Parga: Aos Deuses manes. Formaba parte do pavimento da igrexa, debaixo do arco triunfal, na actualidade consérvase xunto a porta de entrada á sancristía. Semella que foi repicada na parte superior, por riba da inscrición. 

Estela (O Buriz): Estela anepígrafa descrita por Amor Meilán que se atopaba no adro da igrexa parroquial. Tiña un baixo relevo representando unha escea militar. Desaparecida. 

Estela na capela do San Salvador de Bascuas: Adicada aos Deuses Manes. Reutilizada no lintel da capela, na porta que comunica a nave coa sacristía. Sobre a inscrición vese o círculo solar, a media lúa e círculos dispostos simetricamente. Segundo García y Bellido a lúa interprétase como mansión dos mortos, mais tamén era unha divindade independente, aínda que asociada á idea da morte.

 

 

GUNTÍN DE PALLARES

Miliario de Entrambasaugas: Descuberto no ano  1942 (ou no 1936 segundo outras fontes) polo médico Pardo Valiña, tumbado á beira dunha pontella xunto a igrexa parroquial, hoxe en día no Museo Provincial de Lugo. Descoñécese a que emperador podería corresponder.

 

 

LALÍN

Igrexa de Moneixas: D. Luis López Barredo, cura párroco de Moneixas, di que no Libro de Confirmados de San Adrao de Moneixas e Santiago de Catasós, que se formou polo mandato do bispo Juan Sáenz de Buruaga, e sendo cura Pablo de Verea y Aguiar, no ano 1763, lese: "No ano 1773 fabricouse na igrexa de Moneixas a capela da Señora Santa Lucía... de cuxo sitio no ano 1737 atopei un colateral de pedra, e a adega, e no sitio que fora un antigo sepulcro atopouse unha lápida pequena, cuns caracteres romanos, que indican ser da Era 139, corresponden ao primeiro século de Gracia e ao tempo de predicación en Galicia dos gloriosos bispos S. Teodoro, S. Atanasio e S. Capitón, primeiro bispo de Lugo, discípulos do noso Patrón Glorioso San Santiago... Ditos caracteres son semellantes a outros que se atopan noutro tempo copiados da Historia intitulada Anales de Galicia; e ademais delo atópanse gravadas noutra lápida dúas cruces, co que se demostra foron da fábrica de Católicos Romanos, e non Arrianos... D. Frei Francisco Armañá, bispo e señor de Lugo, ao tempo fixo visita á devandita igrexa, recoñeceu a lápida e mandouna colocar no sitio onde se atopa. A referida lápida áchase embutida e gravada nunha das cepas do arco da capela de Nosa Señora das Angustias". Continúa D. Luis que tamén no interior da igrexa, xunto a base dereita do arco, hai unha pedra que atopou no horto da reitoral; ten pola parte de atrás unha cornamenta dunha cabra, e pola dianteira, unha carroza romana con algunhas letras ilexibles, algún anagrama e nas catro esquinas unha estrela moi desgastada. Nunha visita que fixen a igrexa o día 17 de xaneiro de 2015, esta última pedra, segundo me contou o sancristán, desapareceu hai anos. O escrito parroquial tamén cita unha "cripta" que non se sabe onde está.

Estelas de Bermés: Catro estelas funerarias adicadas aos deuses Manes. Foron descubertas no ano 1978 xunto a igrexa parroquial. 

Ara anepígrafe (Alemparte): Dada a coñecer en marzo de 2023 polos investigadores Pablo Sanmartín e Daniel González Alén. Reutilizada como pousadoiro nun cruceiro situado nas inmediacións da igrexa parroquial. Está do revés, o tocón que se utilizaba para asentala no chan está para arriba. Conserva as molduras nas partes superior e inferior.

 

    

LÁNCARA 
Estela na igrexa de Río: Formaba parte do muro exterior da igrexa. Estivo exposta na exposión de "Galicia no Tempo". Na actualidade atópase encastradada nun muro da pequena sacristía. Trátase dunha estela de granito incompleta que representa no interior dun cadro moldurado a dous persoeiros, ao da esquerda fáltalle gran parte, e o da dereita, co rostro moi borroso e sen un anaco da cabeza, viste unha toga e sosteñen sobre os xeonllos unha especie de cartela onde está escrito un texto en gran parte perdido e de interpretación dubidosa. Semella que están sentados nunha especie de banco. A pesares de estar incompleta e o deficiente estado de conservación, é posible poñelas en relación con outras estelas funerarias contemporáneas, como a de Vilar de Sarria ou o relevo de Adai. Os personaxes pertencerían a unha elite culta e poderosa como nolo amosan a presenza das togas e a cartela coa inscrición.  
Epígrafe na igrexa de Río: Adicada aos Deuses Manes por Aurelina Nantia. Dáse a conxunción entre un cognome de orixe indíxena e o nome romano.

 

   

A LARACHA
Ara de Soandres: Atopada no mosteiro de Soandres. Formou parte do altar da igrexa ata o ano 1909. Posúe unha inscrición adicada a Xúpiter Óptimo Máximo, a Hércules e a unha divindade indíxena. Conta Verea y Aguiar que foi repicada cando a visita do cardenal Jerónimo del Hoyo no ano 1608 porque, disque, incitaba ao culto pagán. Tamén foi publicada polo bibliotecario da Universidade de Santiago, Francisco J. Rodríguez, e por Pérez Consanti no no Boletín Eclesiástico do Arcebispado. Na actualidade atópase no Museo da Catedral de Santiago.
Miliario da igrexa de Santiago de Vilaño: De mediados do século IV, adicado a Decentio (350-353), atopado na igrexa durante as obras de reparación no ano 1987, reutilizado na parte superior da porta de acceso á sacristía. Despois foi trasladado á casa reitoral, reconvertida hoxe en centro cultural da Asociación de Veciños e logo volveu para a igrexa.

 

 

LAXE

Ara da igrexa Serantes: Adicada á divindade prerromana Cosus. Estudada por Castillo e D´Ors, que a publicaron como inédita, e logo por Juan Manuel Abascal Palazón que a publicou no 2014. Durante moito tempo deuse por perdida pero atópase reutilizada como material de construción no muro lateral sur da igrexa. 

 

 

LAZA

Ara da Alberguería: Anepígrafa. Ten forma de columna, máis estreita na parte inferior e cun baquetón lixeiramente resaltado na parte superior, onde conserva un rebaixe para gardar reliquias. Atópase na igrexa da Alberguería.

 

 

LOBEIRA 
Ermida de Nosa Señora do Viso: Columna dunha cruz, posible miliario.  

 

LOBIOS
Miliario da igrexa de Lobios: Citado por Barros Sibelo, di que foi picado e levado para Lobios para utilizar como columna dun balcón.   

 

LOURENZÁ 
Miliario na igrexa parroquial de San Adrao: A igrexa, do século XVI, disque pertenceu a un primitivo mosteiro. Disque a pía de auga bendita é un miliario romano dun metro de altura. Non o vin.

 

LUGO

Miliario na igrexa de Esperante: Fragmento dun miliario, posiblemente anepígrafe (as fotogrametrías non alumaron ningunha letra), parcialmente pintado de branco, reutilizado como pía de auga bendita, quizais bautismal. Dado a coñecer por Javier Gómez Vila a principios do século XXI. No arco de acceso á ábsida da mesma igrexa hai dúas columnas de mármore, posiblemente de época tardorromana.

Complexo de Santalla de Bóveda: Sobre o xacemento edificouse a igrexa parroquial. Con piscina e frescos no interior, esculturas figurativas nos muros exteriores, inscricións, etc.

 

 

MACEDA

Igrexa de Asadur: Inscrición honorífica adicada a un recadador de impostos. No interior do templo, servindo de mesa do altar. Nun muro da sacristía figura o nome de Xulio Rufino Leoncio, un funcionario tamén relacionado co fisco. 

Fragmentos de epígrafes: Un fragmento nun muro da casa reitoral de Asadur.

Aras de Pías (Pías-Castro de Escuadro): Adicada por Flavio Flaviano á divindade galaico-romana Torolo Combiciego. Foi reaproveitada na espadana da capela de San Pedro. A epígrafe foi estudada por Rivas Quintas. Preto daquí hai unha paraxe denominada As Combicias, que podería dar lugar ao epíteto da divindade. No interior da capela hai outra ara anepígrafa utilizada como pía bautismal, na que o focus foi alongado para a nova función.    
Igrexa de Santa Olalla de Castro (Castro de Escuadro): Na parte exterior do adro, xunto unhas das cancelas de entrada ao cemiterio que arrodea a igrexa, lápida cunha inscrición funeraria adicada por Apronia Rufa a Dovecia, filla de Paterna, e a Telavia, filla de Flavinia. Foi estudada por Rivas Quintas e Rodríguez Colmenero. Tamén se ten noticia da aparición de fragmentos cerámicos no lugar cando se fixo o novo cemiterio.

Miliario (Cerdeiras-Fontcuberta): Adicado a Maximino e Máximo. Cortado para un peto de ánimas.

Miliario (Tioira): Situado nun camiño xunto a casa reitoral; trátase dun dos raros exemplares reaproveitados coa inscrición orixinal adicado ao emperador Galerio, e na parte contraria unha dedicatoria a Magnencio.
Miliario (Tioira): No camiño de Foncuberta. Columna dun peto de ánimas do século XVIII. A columna da cruz, ilexible, pode ser outro miliario. 

 

 

MALPICA 
Ara na igrexa de Mens: Situada na igrexa mosteiral; de caliza, está incrustada no altar da capela sur. A inscrición foi eliminada.

 

MAZARICOS 

Estela funerarias na igrexa de Antes: Adicada aos Deuses Manes. Descubriuse reutilizada como material de construción, facendo de lintel dun alpendre da casa reitoral. É unha peza de granito, rota na parte baixa. Na parte superior presenta un remate deteriorado. O rexistro superior contén unha lúa crecente e tres arcadas nun friso. No inferior a figura dun home espido cos xenitais ben marcados.

 

  

MEIS
Ara de Santo Tomé de Nogueira: Adicada por Quinto a unha divindade das augas. Atopada no ano 1976 polo cura párroco de Santo Tomé Manuel García Piñeiro que fixo entrega a Maximino Nogueira Paz, párroco de San Vicente de Nogueira, quen a trasladou para a finca da casa reitoral, utilizándoa como soporte dunha mesa do xardín. Estaba detrás do retábulo de madeira da igrexa parroquial de Santo Tomé. Ao parecer fora utilizada noutro tempo como pé do altar. Foi examinada no mesmo ano por Isidoro Millán González-Pardo, Alfredo García Alén e Luis Monteagudo, e posteriormente o primeiro volveuna a ver en compañía de Antonio de la Peña que a fotografaron no ano 1979. García Alén asegurou que xunto a igrexa apareceran anacos de tégula. Moi alterada, foi repicada.

 

MONFERO

Ara de Dureixa: Adicada a Cohve Probonono. Atopada no ano 2000 na capela de Santa Baia por Juan Sobrino Ceballo e Santiago Ramón González López. Por diversas causas, a ara, en contra do criterio do Concello e do Museo das Mariñas de Betanzos, foi trasladada polo párroco ao Museo Diocesán de Mondoñedo. Logo da interposición dun contecioso administrativo ante o Tribunal Superior de Xustiza de Galicia, deulle a razón ao Concello. 

 

 

MONFORTE DE LEMOS 

Base de columna romana: Preto da igrexa parroquial de Marcelle e a uns 400 metros do castro da Reguenga, a carón do camiño, atópase unha base de columna colocada sobre outra pedra. Na parte superior vese un burato cadrado onde en tempos había unha cruz.

 

 

MONTEDERRAMO

Miliario de Covas: Anepígrafo, atópase servindo de pé do altar maior da igrexa parroquial de San Xoán de Covas.   

Miliario (Nogueira): Anepígrafo, serve de pé de altar na igrexa de Nogueira. Di: "Dedicado ao césar emperador Marco aurelio Antonino, fillo do divino Servero pío, neto do divino Marco Antonio, bisneto do divino Antonino Pío, trineto do divino Adriano, tetraneto do divino Traxano pártico e do divino Nerva, pío, feliz, austo".   
Miliario (A Caseta-Seoane Vello): Adicado a Caracalla, serve de soporte do altar maior da igrexa parroquial.

 

 

MONTERREI      

Ara na igrexa de Albarellos: Desaparecida. Adicada por Emilia Flaviana, foi atopada polo abade de Covelas, Pedro González de Ulloa, no ano 1755, tomándoa dun pedestal ou basa de estatua que estaba colocada no adro da igrexa. Para algúns investigadores constitúe unha ofrenda a Cibeles, mentres que outros vencéllanna á deusa romana Juno, filla de Saturno e irmá e muller de Xúpiter. 

Dúas Aras na igrexa de Mixós: Serven de base aos altares da cabeceira, unha sen inscrición, decorada con aspa e semicírculos no dado e zigue-zague nas molduras da cabeceira. A outra, descuberta no 1927, está adicada ao deus indíxena Bandua Cadiego por Terentia Rufina.

Lápida na capela da Cruz (Vilaza): Dentro da capela, dada a coñecer en maio de 2013 por Bruno Rúa e José Ramón Feijoo. Adicada aos Deuses Manes.

Capela do San Brais (Vilaza): Elixio Rivas fala dunha ara, cuxa inscrición non se conserva completa, nas ruínas da ermida. De Bruno Rúa recollo a información sobre un miliario empotrado nos muros da ermida cun epígrafe que non se pode ler. 

 

 

MOS

Miliario do Marco (Vilar de Infesta): Coñecido tamén como Anta da Mamiola, actuaba como marco divisorio entre as parroquias de Vilar de Infesta (Redondela) e Guizán e Louredo (Mos). Coa última denominación coñecíase na Idade Media. Aínda se atopa no lugar orixinal, preto da capela de Santiaguiño das Antas, antigo Camiño Real. A primeira inscrición está moi deteriorada. Crese que os veciños e devotos ao non entender a lenda latina, converteron en cruces os trazos rectos das letras, facéndoas desaparecer, cristianizándoo. Ao seu redor aínda se practican certos rituais: santiguarse cando pasan ao seu lado, dador de sorte, profiláctico e fonte de fecundidade. As mulleres estériles fregaban o ventre contra a pedra para seren fértiles. No ano 1931 foi adquirido pola Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra, facendo unha réplica para substituílo, mais os veciños opuxéronse ao seu traslado a pesares do mandato á Garda Civil de cargar contra eles, que impediron Sampedro Folgar e Filgueira Valverde. E alí quedaron o miliario orixinal e a réplica.

 

      

NEGREIRA

Estela de Logrosa: No adro da igrexa de Santa María de Logrosa apareceu, no ano 1876, unha estela, partida en dous fragmentos, adicada aos deuses Manes.

 

 

OÍMBRA

Ara (Espiño-Videferre): No interior da capela do San Roque. Estaba fóra ata que arranxaron a ermida. Moldura e con foculus, está dedicada a Marte. Nun lateral hai un bucranio en altorrelevo relacionado con actos de sacrificos ou vítimas inmoladas. 

Ara (Videferre): Fragmento que conserva o focus na parte superior. Atopada o 9 de maio de 1993 no galiñeiro dun patio que linda co muro do adro da igrexa de Santa María.

Lápida (Rabal): Trátase dunha inscrión sobre mármore, fragmentada na súa parte esquerda, adicada por Fabio a Sempronia. Ata o ano 1971 formou parte do altar da igrexa de Rabal, agora no Museo Arqueolóxico de Ourense.

 

 

OLEIROS

Ara de Dexo: Fragmento de ara adicada a Xúpiter. O profesor da Universidade de Alacante, Juan M. Abascal Palazón, despois de estudala, chegou á conclusión de que se trata da parte superior dun monumento romano, que foi serrado moito despois e no que se trazou o perímetro inciso e esculpíronse as dúas cruces para cristianizala.

 

 

PADERNE DE ALLARIZ

Ara de Coucieiro: En granito, atópase no interior da igrexa parroquial. Con focus e baquetón resaltado na parte superior.

 

 

PADRENDA

Ara de Santa María do Condado: Na igrexa parroquial hai unha ara romana de granito con tres molduras na parte superior coa epígrafe debaixo que foi reutilizada como pía de auga bendita agrandándolle o focus. Se ben xa se sabía dela a principios do século XX, Bouza Brey, acompañado do seu irmán político, visitouna o 2 de outubro de 1942, publicándoa no número 25/26 do Boletín da Comisión Provincial de Monumentos Históricos e Artísticos de Lugo no 1948, El ara de Santa María del Condado (Orense) y otra del Museo de Lugo. Levaba anos querendo fotografar a ara pero sempre atopaba pechada a igrexa, por máis que buscaba unha foto actual todos traballos inserían a imaxe da publicación citada máis arriba. A mediados de decembro de 2022, grazas a amabilidade do párroco e do sacristán, conseguín vela. Pouco despois de colgala no facebook, Perfecto Ramos contoume a historia do traslado da ara para a igrexa de Santa María do Condado, unha historia descoñecida que lle agradezo me achegara e permitirme reproducila no meu blog. Eiquí a deixo: “Alégrome que conseguiras contemplar esta ara, pero hai unha cousa importante que aclarar sobre a súa historia. Bouza Brei e o seu cuñado estiveron de conversa cun veciño que andaba a traballar nunha veigha a carón da igrexa e fixéronlle o comentario do importante que era aquela "pedra" pero posiblemente pensando que o tal home non tería moita idea de obras romanas, sacaron fotos, tomaron notas, pero non lle fixeron preguntas sobre ela. El como persoa educada non se quixo entrometer nos asuntos que persoas que parecían tan importantes traerían entre mans, e se non lle preguntaron nada lle dixo. Por ser o traballo de Bouza Brey o mais coñecido sobre esta ara, por esta circunstancia quedou instucionalizado un relato sobre a súa historia que non corresponde coa realidade. Seguindo o meu comentario anterior aproveitando a túa publicación sobre esta ARA, vouvos relatar, e é a primeira vez que o fago público, o ocurrido na igrexa de Santa María do Condado o día 6 de outubro de 1942. Quen andaba a traballar onda a igrexa era un tio-avó meu chamado Eloi Vázquez (non sei se foi el o que lle abriu a porta da igrexa ou estaba aberta). Chegaron para vela Bouza Brey e o seu cuñado Waldo Leirós Freire. O meu tío-avó díxolle: "veñen ver a igrexa? é unha igrexa moi antiga". Respóndeulle Bouza Brei: "Pois sí, a igrexa é interesante pero o máis importante que teñen aquí é esta pedra". O meu tío-avó escoitou o que Bouza Brey lle díxo, deixounos traballar e el seguiu coa súa faena. Cando chegou á casa contou o que lle acontecera cos ilustres visitantes. Pregúntalle a súa muller: "E non lle dixeches de onde viñera a pedra?”, “Pois non, porque non me preguntaron”. Resultado: Bouza Brey fixo o seu traballo e publicouno con unha historia errada. A ARA chegou ó Condado levada por outro tío-avó meu (Manuel Vázquez) e irmán do Eloi que foi abade de Xunqueira de Ambía, Escuadro, Maceda e Santa María de Melias. Dun destes lugares, onde as aras son tan abondosas que andan metidas polos balados, colleuna e levouna para a igrexa da súa parroquia de orixe para darlle uso como pía de auga bendita. É unha bonita e interesante historia que me foi relatada por unha das fillas do Eloi que estaba presente cando seu pai chegou á casa a contar o encontro que tivera con dous visitantes que el non sabía, nin nunca soubo que eran. Esta historia fun coñecedor dela sin saber que podían ser os personaxes visitantes, cousa que descubrín cando localicei o traballo de Bouza Brey e vin que os dous relatos eran totalmente coincidentes. Que importante é a transmisión oral da historia para descubrir enigmas que non teñen explicación nos documentos!”. 

 

    

PADRÓN

Aras en Iria Flavia: Adicada aos deuses Manes, adicada por Xulia á súa nai e ao seu fillo Naviolo. La Ilustración católica (1877) achega unha transcrición doutra ara aos deuses Manes. 
Ara aos Deuses Manes: Adicada aos deuses Manes. Mal conservada, foi descuberta no 1979 reutilizada nunha sepultura altomedieval en Iria. No Museo de Arte Sacra de Iria.
Ara de Santiago de Padrón: Segundo a lenda, a pedra ("O Pedrón") foi utilizada polos discípulos Atanasio e Teodoro para amarrar a barca que trouxo os restos do Apóstolo Santiago a Galicia; a inscrición orixinal da ara, adicada a Neptuno ("Neptuno Corienses de suo posuerunt", "Os Corienses dedicaron, ao seu custo, este altar a Neptuno"), foi alterada no século XVI engadíndolle unha cruz e mudando o nome da divindade romana por "patrono". 

Figuriña en bronce, de culto oriental, que representa o Boi Apis, atopada xunto con fusaiolas, terra sigillata, unha pesa de tear e moedas, nas inmediacións da igrexa de Iria Flavia.

 

 

PALAS DE REI

Ara na reitoral de Curbián: Adicada a Bandua Baoleccus. A ara foi descuberta no ano 1952 polo sacerdote e escritor nado en Sarria Francisco Vázquez Saco. Atopouna nunha cociña transformada en corte na reitoral de San Martiño de Curbián. Publicouna en colaboración co historiador Manuel Vázquez Seijas. Na actualidade atópase na Casa Reitoral en estado total de abandono tal como puiden comprobar o 4 de febreiro de 2023 (as fotos saqueinas a través dunha ventá). Comuniqueillo ao Servizo do Patrimonio Cultural en Lugo para que a poñan en valor. 

Ara (San Xusto da Repostería): No interior da igrexa hai unha pía de auga bendita con decoración que apoia sobre unha máis que probable ara romana con restos de inscrición moi deteriorada. 

 

 

PANTÓN

Ara aos Lares Viais (Castillón): No ano 1974, preto da igrexa de San Vicente apareceu unha ara, que se conserva no Museo Provincial de Lugo.  

Epígrafe de Castillón:Adicado aos deuses Manes. Documéntase no século XVII (ano 1610) na igrexa de San Vicente de Castillón, perdéndoselle a pista a finais do século XVIII, cando o párroco, Gabriel Antonio Lago (falecido no 1802), a saca do templo onde permanecía debido a unha desputa entre el e os propietarios da lápida que pagaban unha renda de tres ferrados anuais polo mantemento da súa sepultura situada ao pé da lápida. Transcrita por Castellá Ferrer.

Estelas discoideas (Castillón): Chamoso Lamas e Alonso del Real atoparon unhas estelas discoideas nunhas tumbas da necrópole gravadas con cruces. A aparición destes símbolos cristiáns nunha necrópole cuxas tumbas eran de época romana abría un novo campo de coñecemento na arqueoloxía do NO peninsular xa que non se atoparon outros elementos posteriores á romanización.

 

       

PARADELA 

Ara a Cohvetana (Loio): Atopada en Loio no ano 1929, nunha viña xunto con outros restos arqueolóxicos, entre outros unha pía de auga bendita, unha sepultura antropoide e dúas cabezas humanas de época castrexa, preto do que foi mosteiro de Ribaloxio, berce da orde de cabalería de Santiago da Espada, á que segundo Amor Meilán deu orixe os Cabaleiros Cambiadores. Atópase no Museo de Lugo.

 

 

PEREIRO DE AGUIAR

Ara: Aos Lares Circeiebaeco Proeneaego. Nalgunhas partes lemos que formaba parte da parede da igrexa de Santa Marta de Moreiras, pero cremos que esta ara é a que se atopaba xunto o Santuario da Virxe dos Gozos, vendida por un párroco ao museo de Ourense, segundo nos dixeron por "catro cadelas". 

Os Gozos (Santa Marta de Moreiras):  No ano 1839 Alejo Hernández envía á Academia da  Historia a noticia dun miliario  e unha das moedas que apareceron xunto a capela dos Gozos. No mesmo documento  J. B. Barthe informa sobre os dous descubrimentos, dicindo que a moeda é do emperador Augusto..

 

 

PETÍN  

Alquerque de Santa María de Mones: Nun perpiaño da igrexa de orixe románica de Santa María de Mones aparece unha inscultura identificada cun taboleiro de xogos tipo "tres en raia". Está formado por tres rectángulos con tres coviñas en cada un dos lados. Neste lugar houbo uns asentamentos castrexos e romanos.

 

  

A POBRA DE TRIVES
Ara de Vilanova: Situada fronte a porta principal da igrexa. Actuou como pé de altar sostendo un taboleiro do s. XV-XVI, logo tapado por un altar barroco.
Epígrafe: Descuberta nas inmediacións da Ponte Navea, estivo colocada na capela da ponte. Hoxe en día atópase na casa da marquesa de Trives.

Miliario (Sobrado): Forma parte do peto de ánimas situado na praza que dá á fachada da igrexa de Sobrado.

 

 

PONTEAREAS
Capitel tardorromano (Couso): Ao parecer foi atopado no monte de San Cibrán, forma parte do basamento dun cruceiro. Outras noticias falan de que estaba na ermida adicada a San Martiño. 

 

        

PONTECESO

Aras votivas de Cores: Trátase de dúas aras, unha en honra dun Genius Castelli, adicada por Bloeva, filla de Sabino, que probablemente se correspondería co castellum Aviliobris citado na outra inscrición aparecida no mesmo lugar. A segunda está adicada a Xúpiter.Atópanse na sacristía da igrexa.

 

 

PONTECESURES

Ara aos Lares Viais: Atopada no ano 1918 cando a demolición da capela de San Xián de Requeixo. Ata o ano 1931 exhibíase nas ruínas de San Domingos de Pontevedra. Non existen datos sobre as súas dimensións xa que só se conserva unha foto no Museo de Pontevedra.

 

AS PONTES 

Ara: Atópase no Concello. Ara de granito que conserva a cornixa só na cara posterior. Atopada no ano 1963 polo cura don Enrique Rivera Rouco na ermida de Santa Olaia de Portorroibo (hoxe en día desaparecida polo avance da mina). A súa singularidade deriva da inscrición, xa que apareceron outras dez en distintos puntos do imperio romano (no muro de Adriano en Britania, Mauritania, Italia, na fronteira de Numidia, na costa balcánica de Dalmacia...) cun texto practicamente idéntico, neste caso cunha dedicación a todos os deuses e deusas. Esta ara relaciónase co emperador Caracalla. Posteriormente foi utilizada polos cristiáns como pedra consagrada, practicándoselle un loculus cuadrangular no que se introducian reliquias de mártires ou santos e que sería reaproveitada como altar. Uns historiadores anglosaxóns cren que se trata dunha mensaxe de socorro que invocou unha cohorte de lexionarios en Britania ou quizais do campamento de Sobrado dos Monxes. Tería relación coa peste antonina, o primeiro brote letal de viruela que devastoou o Imperio Romano a partir do ano 165 e que mesmo aterrorizou ao famoso médico da antigüidade Galeno que fuxiu de Roma por medo a seren contaxiado. Todas as inscricións están adicadas a Apolo xa que segundo a lenda a praga antonina orixinouse cando, durante unha guerra sen precisar, un lexionario romano entrou a saquear un templo de Asia Menor adicado a este deus e abriu un cofre do que saíu un gas velenoso que se esparexeu por todo o orbe. No ano 2003, Santiago Montero, da Universidade Complutense,  relacionou a ara das Pontes e outra colección de mensaxes idénticos cunha advocación promovida no ano 212 polo emperador Caracalla que, moi preocupado pola súa saúde, visitou varios santuarios e suponse que tamén o de Apolo de Claros, en Asia Menor, na actual costa de Turquía. Outra teoría é que o propio oráculo de Claros difundise os seus bloques con receitas previo pago. Na desaparecida ermida de Santa Olaia tamén apareceu unha cámara funeraria. 
Ara aos Lares Viais (Somede): Adicada aos Lares. Da inscrición, apoiada antes do seu traslado para o interior da igrexa parroquial de Somede nun muro do cemiterio, dicíase que se trataba dunha "lápida antiga". De feitura sinxela, pertence ao grupo de aras galaico-romanas coa traseira sen traballar e carente de base xa que estaba concibida para fincar no chan.

 

 

PONTEVEDRA 

Ara no convento de Santa Clara: No Diario de Pontevedra do 23 de xaneiro de 2022 lemos que a Deputación de Pontevedra localizou unha posible ara anepígrafa no convento de Santa Clara. Foi a raíz da visita que o 12 do mesmo mes realizaron integrantes do Consello Asesor do Museo. Sobre a peza había un utensilio de cociña que as monxas deixaran sobre ela cando abandonaron o convento no ano 2017. Malia o anterior non se trata de ningunha ara inédita xa que Antonio Costa, segundo lemos no mesmo diario do 12 de xuño de 2016, xa dera conta dela, sinalando que "Hai 40 anos a imaxe de Santa Clara, que decora a fachada da igrexa, non sempre estivo na ubicación actual, estaba posta no oco que ten debaixo, enriba dunha ara romana". Na segunda década dos anos setenta, cando o investigador comezou a colaborar co Museo de Pontevedra, falou coa superiora do convento para acceder ao recinto e estudala de preto, o que non se lle permitiu por ser de clausura.

Ara de Campañó: Actúa como pé do altar da capela do San Paio.

 

    

PORQUEIRA

Ara a Ariounis Mincosegaeigis: Servía de pé de altar da ermida de San Tomé de Nocelo. Segundo Rivas e Seara Carballo, Ariounis podería ser unha enigmática denominación de varios deuses. Segundo J.C. Olivares, non é desbotable que Ariounis puidera ser un primeiro apelativo e Mincosegaeigis o segundo dunha divindade cuxo nome non se cita ou duns Lares.

 

     

PORTO DO SON

Ara votiva de Montemuíño (Baroña): Adicada a Diana. Foi atopada preto da igrexa parroquial no ano 1889, nunha gabia ao buscar auga. Durante un tempo, o dono usouna como asento diante da súa casa. Foi fotografada e descrita no Corpus de inscripciones romanas de Galicia, dirixido por Pereira Menaut. Atópase no Museo de Pontevedra. Segundo noiticias da época, no mesmo sitio atopouse un "tinteiro", carbón, ladrillos e un pilón de pedra de forma cóncava.

Ara da Atalaia: No Centro de Interpretación do castro de Baroña, atopada a finais da década deste século na capela da Atalaia. Formaba parte das escaleiras. Descoñécese a súa procedencia.

Lápida funeraria de Queiruga: De mármore. Adicada a Rufinus Seiliensis polos seus pais Rufus e Sabinula; feita en mármore. Foi localizada no ano 1750 na praia de Seira e actuou como base do altar ata o ano 1822 en que, por non estar consagrada, foi mandada retirar polo bispo.

 

 

RAIRIZ DE VEIGA 

Ara a Bandua Veigebreaego: Custodiada no Museo Arqueolóxico de Ourense. Actuou como pía de auga bendita en 1957, función para o que foi agrandado o fóculus. Foi realizada por individuo da tribo Galeria, pertencente á Cohors I Gallica civium Romanorum que formaba parte da Legio VII Gemina. 
Ara (Rairiz de Veiga): Desaparecida. Atopábase na igrexa parroquial de San Xoán. Aínda que algúns autores a consideran falsa, Rodríguez Colmenero non opina o mesmo, primeiro porque no lugar existe outra inscrición adicada á mesma divindade, Bandua; segundo porque a forma "socius", máis xenitivo, parece confirmarse noutra inscrición, e terceiro porque resultaría extraño que en séculos pasados lograran identificar a inscrición. Citada polo arcipreste de Santa Xusta de Toledo nos seus Adversarios cando veu a Galicia co bispo de Toledo. 

 

 

REDONDELA

Miliario de Quintela: Adicado a Decencio. Foi localizado pola Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra no ano 1896 facendo de soporte a unha mesa de pedra situada xunto a igrexa parroquial. Foi despositado na Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra polo cura párroco no ano 1896. Atópase no Museo de Pontevedra.   

 

RIBEIRA

Epígrafes de Oleiros: Localizados no muro do adro da igrexa parroquial. Debido ao seu estado de conservación só se pode constatar que se trata dunhas inscricións romanas funerarias ou votivas. 

 

 

RIÓS

Estela de Riós: Adicada aos deuses Manes. Atopada ao realizar unhas obras na casa reitoral, actuaba como lintel dunha porta interior, cara a galería. Atópase no interior da igrexa de Santa María de Riós. A decoración cubre os rexistros superior e inferior, intercalándose o texto da inscrición funeraria.
Epígrafe de Progo: De tamaño reducido, presenta tres liñas de escritura. Pode tratarse dunha ara romana. Apareceu con motivo da restauración do retábulo da igrexa.  

 

ROIS

Aras de Erbogo: Na igrexa parroquial, foron reaproveitadas nos muros. Unha, encastrada no muro norte do templo, está adicada ao deus Erbieco. A outra foi partida, adicada a Xúpiter, só se le en parte.

 

 

O ROSAL

Inscrición de Eiras: Restos dun texto gravado en xisto que actuou como tampa dunha sepultura. Foi atopada no ano 1953 no lugar coñecido como Adro Vello. Aparece unha referencia na Gran Enciclopedia Galega (1974). Unha ilustración da inscrición foi publicada en La vía romana "per loca marítima" por el Bajo Miño y Costa Atlántica (J. M. del Tamuje, 1975).

Ara a Mercurio (Marzán-O Rosal): Apareceu na capela do San Vicente xunto con outros restos romanos. Servía de apoio á pía. Atópase no Museo Diocesano de Tui. 

 

 

A RÚA
Lápida da Rúa Vella: Cuarzosa, adicada a Lucio Pompeio Reburro Fabro que apareceu preto da ponte da Cigarrosa. No ano 1680 leváronna para a igrexa parroquial e, anos despois, colocáronna no muro da casa onde se pode ver hoxe en día. A súa importancia vén dada, sobre todo, porque por ela coñécese o nome de Calubriga, poboado dos Gigurros.

 

SADA 
Ara da igrexa de San Martiño de Meirás: Adicada a Cosus Udaviniago. Atopada no adro da igrexa. Servía como base do altar, aínda que a súa procedencia orixinal puido ser o castro de Meirás e que Pereira ve improbable a pesares de que preto da igrexa apareceron restos de tégulas e ladrillos romanos. Custodiada no Museo do Castelo de San Antón da Coruña.
Relevo togado de Soñeiro (Soñeiro): Peza de granito embutida na tapia do cemiterio parroquial de Soñeiro, á dereita da entrada principal. A peza é de forma rectangular cunha dimensión de 45 por 24 centímetros, se ben se desoñece si a pedra que serve de soporte ao relevo presenta superficie oculta baixo este. A representación consiste nunha estrutura arquitectónica escasamente definida, formada por dúas columnas que portan un arco. Baixo esta estrutura unha figura masculina, vestida con toga con numerosos pregues, cabeza de gran tamaño, escasamente naturalista. Nunha man sostén unha espada e o outro brazo, flexonado sobre o corpo, recolle os pregues da toga. Segundo Naveiro López trátase dunha efixie dun monumento funerario. O relevo está protexido por unha pequena varanda de ferro cunha cruz no cumio polo que é probable que a figura fora confundida coa imaxe dun santo; adoitan poñerlle flores frescas. 

 

 

SAN CIBRÁN DAS VIÑAS

Ara a Xúpiter (Noalla): Hai anos atopei no desaparecido xornal El Pueblo Gallego do 17 de maio de 1972 a noticia da aparición dunha ara dedicada a Xúpiter, descuberta polo concelleiro de Ourense Manuel Blanco Guerra. A noticia di que apareceu preto da ponte de Noalla, concello de San Cibrán das Viñas, non moi lonxe do Cumial, e que fora reutilizada “como una piedra más en una pared”, sen aclarar onde. Na igrexa parroquial de San Salvador de Noalla hai unha ara reutilizada nun muro rente o chan, co coroamento e zócolo claramente diferenciados, pero que só presenta dúas liñas de texto. A primeira liña está clara, fai alusión á Xúpiter Óptimo Máximo. Debe ser a mesma descuberta por Blanco Guerra.

Miliario a Carino: Descuberto no ano 1972, no interior da capela románica do Santo Cristo, actuando como pé do altar.

 

  

SANTA COMBA

Miliario a Galerio: Atopado no ano 1984, formando parte do muro do peche do adro da desaparecida igrexa parroquial de Santa Comba. Atópase no xardín da Casa da Cultura.
Miliario de San Salvador (Padreiro): Nun lateral da igrexa parroquial. Anepígrafe. 

 

     

SANTIAGO DE COMPOSTELA

Ara no mosteiro de San Paio de Antealtares: Funeraria. A inscrición foi mandada borrar no 1601 polo bispo de Santiago xa que non a consideraba axeitada, gravándolle unha dedicatoria cristiá. Estaba dedicada aos deuses Manes.  No Museo de San Paio.      

Inscrición adicada a Xúpiter: Na catedral. Atopada sobre un dos piares do cruceiro sur cando as escavacións arqueolóxicas dirixidas por Chamoso Lamas na década dos cincoenta do pasado século XX. 

Inscrición funeraria perdida: A finais do século XVI atopábase preto da catedral. Adicada aos deuses Manes.

 

 

SARREAUS

Ara de Codosedo: No Museo Arqueolóxico de Ourense. Adicada a Bandua. Descuberta por Barros Sibelo preto da igrexa de Codosedo. Enviou un debuxo no ano 1860 para a Real Academia de la Historia de Madrid. 

Ara de Folgoso: Na capela. Adicada por Quinto Apílico Severo. 

Ara de Vilariño: Ao Lar Ocaelaego. Atopada no ano 1988 cando as obras na capela de San Estevo. Esta ara, xunto con outra destruída e de menores dimensións. Atópase no Museo Arqueolóxico de Ourense.

Lápida honorífica na ermida de San Pedro (Nocelo da Pena): Trátase dunha praca rectangular de granito que estaba na capela de San Pedro. No ano 1835 o abade de Nocelo da Pena, don Antonio Bugallal, trasladouna para a igrexa parroquial facendo con ela e tres incricións máis o pedestal dun cruceiro. No ano 1897 foi trasladada ao Museo de Ourense xunto coas outras inscricións. 

Relevo de Nocelo da Pena: No Museo Arqueolóxico de Ourense. Estela bifronte descuberta no século XVIII na desaparecida ermida de San Pedro, por riba do Monte do Viso, que fora reutilizada como material de construción. O mal estado de conservación da peza impide resolver as controversias existentes sobre ela, tanto á súa natureza votiva ou funeraria como á lectura das epígrafes, ou a representación das figuras humanas representadas a ambos os lados. No 1911, o P. Fita consideraba que o altar bifronte se consagrara a varios deuses autóctonos tutelares e acuáticos. Para Arias Vilas, Le Roux e Tranoy (1979), a peza estaría adicada aos Lares Civitatis Limicorum polos individuos Claudius, Tacitus e Tapilus. Para Rodríguez Colmenero e González Ruibal (2007) trátase dunha ara consagrada ás Matres da Civitas Limicorum. 

 

    

O SAVIÑAO

Estela e ara de Mourelos: Próximo á ponte romana que salvaba os Cóvados de Belesar atopáronse unha estela e unha ara. A primeira, desaparecida, coñécese grazas ás referencias literarias. A ara apareceu nos cimentos da igrexa vella de San Xulián de Mourelos cando foi levantada para o seu traslado ao lugar actual. Estudada por Tranoy, Le Roux e Arias Vilas; foi atopada polo cura de Vilar de Ortelle Ramón Castro López, e publicada no BRAG no 1926. 
Relevo de Licín: Peza de mármore con decoración en baixorelevo de posible adscrición altoimperial. Foi atopada polo veciño Antonio Varela, profesor de Bioloxía, cando observou a peculiaridade do relevo e a falla de sintonía coa cantería xeral da igrexa de Licín. A peza, empotrada nun esquinal da cabeceira, non se pode sacar do seu emprazamento, mais é facilmente encadrable. Os motivos insculpidos constan dun xarrón ou crátera do que xurden uns motivos vexetais que percorren a peza, interrompidos no centro por unha flor. Semella un resto dun mausoleu ou templo paleocristián.

 

  

SILLEDA 

Ara a Coso: Atopada por un veciño de Oleiros nunha igrexa, pode que na de Santa María de Oleiros.

Ara aos Lares Viais (A Graba): Foi reutilizada como material de construción na parede da ábsida da ermida de Santa Mariña. No ano 1902 foi doada á Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra, conservándose hoxe en día no museo.

 

SOBER 
Ara de Quintas (Liñarán): Adicada a Lugubo Arquienobo. Na actualidade forma parte da basa dunha columna, quizais tamén de orixe romana, situada no peche de bloques de cemento do adro da igrexa parroquial de Liñarán. Aparece en posición invertida. No monte de San Roque existiron, segundo as referencias, dúas capelas adicadas a Santa Catarina e a San Roque, que é de onde procedería.

 

 

SOUTOMAIOR

Miliario de Arcade: Descuberto a finais do século XIX xunto a igrexa parroquial. A epígrafe presenta unha lectura complexa debido ao mal estado de conservación. No Museo de Pontevedra. 

 

TABOADA

Pía de auga bendita da igrexa de San Martiño do Mato que ao parecer pertencía a unha columna. 

 

TRASMIRAS
Ara (O Seixo-Abavides): Estaba no muro do adro da igrexa parroquial, na actualidade nunha rúa preto do templo. O texto epigráfico atópase moi gastado polo que resulta moi difícil a súa lectura.  
Lápida de Lobaces: Nun muro do peche da igrexa parroquial. Segundo Rodríguez Colmenero pertencía ao fuste dunha columna.  

Miliario (Os Pardieiros-Lobaces): Miliario que foi baleirado para seren utilizado como sártego; na actualidade atópase no patio dunha casa facendo funcións de bebedoiro das pitas. Rodríguez Colmenero, que tentou revisar o estudo do monumento, non foi quen de localizalo porque cre que se puido perder.

 

  

TRAZO

Estela desaparecida: Atopada no 1947 nun labradío chamado A Eirexiña, entre Parapar e Penala. Consérvase un debuxo de Luis Monteagudo.

 

 

TUI

Rebordáns: A igrexa de San Bartolomeu de Rebordáns levantouse sobre unha necrópole romano-sueva de distintos tipos, algunhas con paredes feitas con materiais reaproveitados (de ladrillos, de pranchas de caliza e sartegos con estola), datados entre os séculos V e VI. Aquí atopouse unha estela figurada datada entre os séculos IV e V.

 

 

VALGA

Ara dos Martores: Adicada a Mercurio, atopada na capela dos Martores.

 

 

VEREA

Ara de Portela: Adicada aos Lares Turargis, un epíteto descoñecido. Na capela do San Mamede, reutilizada no pórtico que sostén o ángulo da cuberta. Peza de granito co coramento e o zócolo recortados polos catro ladros para adaptar o altar como columna do pórtico da ermida. Moi desgastada pola exposición á intemperie e limpezas mecánicas modernas.  Estudada por Juan Manuel Abascal Palazón.

 

 

VERÍN
Ara na capela da Misericordia (Verín): Dada por desaparecida nos anos setenta do pasado século cando se desmontou a capela. Bruno Rúa localizouna detrás dunha casa a carón da igrexa da Mercé.   

Ara de Queizás: Na igrexa de San Pedro atopouse unha ara dedicada a Xúpiter embutida na parede norte do templo; tamén un lintel decorado en forma de espiña de peixe. 
Ara de Tintores (Tintores): Adicada a Xúpiter. Descuberta por Rodríguez Colmenero no ano 1969 na igrexa parroquial de Tintores. Publicada por primeira vez por Taboada Chivite. Foi recollida polo párroco de Vilamaior do Val; durante un tempo estivo na súa casa. Na Catedral de Ourense. 

 

   

O VICEDO 

Ara: Reutilizada nun muro da igrexa de Suegos.

 

 

VILALBA 
Alba: Ara atopada cando se reconstruíu a igrexa. Tense como desaparecida. 

 

VILAMARÍN

Ara de León: Aos Lares. Actúa como soporte do altar da igrexa parroquial.
Ara de San Pedro (San Pedro-Reádegos): Aos Lari Pemaneieco. Apareceu na ermida de San Pedro. Sostiña unha mesa lateral do altar. Cortada na parte superior.  

Miliarios de Orbán: Un, anepígrafo, sostén a pedra do altar da igrexa; o segundo, tamén anepígrafo, apareceu no patio da casa reitoral. Ao parecer tiveron reliquias.
Miliario de Río: Pegado ao muro que dá entrada á igrexa parroquial; moi alterado. 

 

 

VILARDEVÓS   

Ara da Capela de San Roque: A Reva Reumiraego, adicada por Fronto. Fai de pedra do altar. 

Ermida de Nosa Señora de Portas Abertas: Conserva unha inscrición funeraria sobre lousa de forma irregular e un fragmento de columna formada por un toro cilíndrico e un tambor da mesma forma; a peza foi policromada e reutilizada como apoio dunha pía de auga bendita. Atopada preto dunhas antigas minas.

 

 

VILAR DE SANTOS 
Ara da capela de San Xoán (Laioso): Situada xunto a porta de acceso á capela. Adicada a Xúpiter. A inscrición está moi desgastada. 

 

   

VIMIANZO

Estela de Tines: Esta estela antropomorfa considérase como unha das primeiras evidencias cristiáns de Galicia. Apareceu nunha necrópole de sepulcros abertos en grandes bloques graníticos e cubertos con laudes de estola e outras máis sinxelas, sepulcros feitos con lousas pequenas e mesmo tégulas. Monteagudo opina que se trata dunha peza da segunda metade do século IV d. C., como di Díaz y Díaz, que pola súa fórmula "IN PACE" a vincula cos movementos cristiáns da Gallaecia, dotados naquel momento dunha organización algo diferente da que se apreza noutros territorios. A inscrición "VICTORI/NUS/IN PACE/ANNORV/M CXX", ("Victorino, de 120 anos, en paz") contén datos básicos dunha inscrición funeraria, é dicir, o nome, a idade e a fórmula ritual que no presente caso afástase das tradicionais no mundo romano.

 

 

XINZO DE LIMIA

Aras en Mosteiro de Ribeira: Ara a Reva Laraucus, dedicada por Vallio Aper. Frei Martiño Sarmiento fala dunhas lápidas romanas dedicadas a individuos da tribo Quirina cando visitou o desaparecido mosteiro de Santa María do que aínda non se sabe a súa situación exacta. Formando parte dos muros dun palleiro, Hübner primeiro e Fidel Fita (1911) documentan unha inscrición adicada a Reva da que se ignora a procedencia. 

Ara na igrexa de San Xoán de Oleiros (Seoane). 

Ara a Xúpiter: Situada xunto un muro igrexa de San Pedro de Laroá. A epígrafe atópase moi desgastada.

Inscrición: Na parede da casa dunha vivenda da Manga de Abaixo. Citada polo P. Sarmiento que a viu no priorado do Mosteiro de Ribeira, hoxe casa reitoral, "devajo de la ventana del quarto del prior, se halla encaxada en la pared". Logo foi levada ao lugar de Manga de Abaixo por Antonio Blanco que a empregou na parte exterior da casa. No ano 1911 o P. Fidel Fita daba conta da súa desaparición do mosteiro e posterior aparición en Manga de Abaixo.

Dedicatoria: (Mosteiro de Ribeira): Desaparecida. Foi vista polo P. Sarmiento no ano 1755 "en Sª Mª de Ribera, en la portada, esquina de la pared de la iglesia del priorato". Debeu desaparecer cando as obras de reedificación no ano 1770. De todos os xeitos Fita pensaba que estaba formando parte dun muro, coas letras agochadas, na veciña aldea de Lamas. 

Estela bifronte: Aparecida no século XVIII nunha das paredes da desaparecida ermida do Monte do Viso, en Nocelo da Pena. No ano 1835 foi trasladada ao adro da igrexa de Nocelo da Pena para servir de base dun cruceiro ata que foi redescuberta por Barros Sibelo quen a trasladou ao Museo Provincial. Ata principios dos anos setenta considerouse como unha lápida conmemorativa dun pacto entre tres cidades. Mais, posteriores investigacións certifican que se trata dunha estela funeraria bifronte que, nunha das caras, presenta as imaxes en busto de tres persoas. Na outra cara presenta unha escea ritual de libación, onde dous familiares dos finados verquen ao mesmo tempo o contido de dous vasos sobre un recipiente que hai aos seus pés.  

Seoane de Oleiros: No interior da igrexa, ara votiva en mal estado de conservación e coas letras practicamente borradas que serve de soporte á pía de auga bendita. Nun muro da igrexa hai unha inscrición incrustada. 

 

 

XUNQUEIRA DE AMBÍA

Aras: Unha foi atopada no lugar de San Martiño e a outra, dedicada a Xúpiter, atópase na capela do Santo Antón e Santa Rita en A Siota; citada nun documento de principios do século XI, é moldurada e foi reutilizada nun muro, ademais de repicar a inscrición foi mutilada.

 

     

ZAS

Ara (Brandomil): Reutilizada como pé dunha pía de auga bendita no adro da igrexa parroquial.

Ara aos Lares Viales (Brandomil): Atopada no ano 1885, foi reutilizada como material de construción na casa reitoral. No Museo da Catedral de Santiago.

Inscrición funeraria: Adicada aos deuses manes. No 1939 estaba reutilizada na casa reitoral de Brandomil que ao ser destruída  trasladouse para a igrexa, perdéndose despois. 
Capitel (Brandomil): Reutilizado nunha esquina do muro do adro da igrexa parroquial. 

 

 

   

EN BUSCA DO MOSTEIRO PERDIDO

Non se sabe con exactitude cando aparecen en Galicia os primeiros mosteiros, é probable que as primeiras comunidades relixiosas se organizaran arredor de pequenos eremitorios. Foi con Froitoso de Braga, a mediados do século VII, cando se regulamenten as comunidades familiares de tradición visigótica (Regula Monachorum). A partires dos séculos IX e X xurden as grandes fundacións que co tempo se acolleron baixo a regra de San Bieito de Nursia e que traen os monxes de Cluny a través do Camiño de Santiago, consolidándose coa chegada dos cistercienses. No século XIII instálanse no país as ordes mendicantes dos franciscáns e dominicos, e en menor medida os agostiños, entre outros. As ordes militares que naceron en Terra Santa durante a Primeira Cruzada tamén tiveron certa presenza en Galicia. E tamén estaban as abadías segrares ligadas ás catedrais.

Descoñécese cantos mosteiros houbo en Galicia durante a Idade Media. No blogue achego máis de 420, se ben hai 220 dos que só sabemos deles pola imprecisa documentación medieval, polos restos arqueolóxicos reutilizados noutras construcións, pola toponimia ou pola tradición. Son destes cenobios desaparecidos dos que vou a falar: 41 na provincia da Coruña, 104 na provincia de Lugo, 37 na provincia de Ourense, e 38 na provincia de Pontevedra. 

E unha petición: se alguén ten noticia dalgún outro mosteiro non incluído aquí do que non se conservan restos ou dispón de máis información, agradézolle ma envíe para así poder ir completando unha parte da Historia de Galicia na que os mosteiros xogaron un papel determinante.

Para saber máis, ver as entradas adicadas aos mosteiros nas catro provincias.

PROVINCIA DA CORUÑA 

ABEGONDO
Mosteiro de Vilacoba: Maxi Rei (Anuario Brigantino 2004) fai alusión a un posible cenobio situado no impreciso lugar de Vilacoba, baseándose nun documento do ano 935 do mosteiro de Sobrado dos Monxes.
Mosteiro de Sarandóns: Coñecido como O Convento. Frei Martín Sarmiento di que foi mosteiro e logo priorado. Sábese que no século XVIII o priorado de Sarandóns dependía de San Martiño Pinario. No ano 1821 ponse á venda, pasando a mans particulares. Co restablecemento da monarquía absoluta, no 1823, volve a mans do clero, séndolle retirada definitivamente a propiedade a raíz do decreto de Desamortización de Mendizábal no ano 1836. Ao parecer, o fundador do vínculo de Sarandóns foi Gómez de Barral, rexedor de Santiago de Compostela no ano 1547.

AMES
Mosteiro de Barantoño (Bertamiráns): Poucas referencias hai sobre este posible cenobio recollido no inventario da Xunta de Galicia do ano 1991.

ARANGA
Mosteiro de San Paio de Aranga: Posible orixe altomedieval. Vencellado aos Traba ou a membros da súa familia. Nun documento do 11 de abril de 1165, Suero Menéndez doa ao mosteiro de Sobrado dos Monxes "in monasterio de Aranga totum quod acquisiuit ibi auus meus dommus Roderycus Froyle cum total uoce ipsius loci per totas partes ubi uadit uox de Aranga" (Luengo Martínez). Nun documento sen data cítase a freguesía de Santa María de Uerines/Urines (Virís, en Irixoa), xunto coas aldeas de Lousada e Roibos como herdades do mosteiro de Aranga. Tampouco leva data a denominada Karta de Reuoredo, na que se di que aqueles freires habitaban Vilaúxe, o mosteiro de Aranga e Roibos ata Virís: "isti fratres habitant in uilla Uxi et in monasterium de Aranga et in Ruuios usque ad Uerinis"; ambos documentos non son posteriores ao século XIII xa que foron copiados entón nos Tombos de Sobrado. Hai quen sitúa aquí aos templarios, hipótese nada fabulosa se temos en conta que foi un Traba, Fernando, quen os introduciu en Galiza o mesmo ano da fundación da orde do Temple (1119), doándolles o burgo de Faro (Betanzos).

ARTEIXO
Mosteiro de Santo Estevo de Morás: Monxas bieitas. Os datos son escasos, e o que se sabe é pola documentación de Cambre. O mosteiro debeu ter a orixe na Alta Idade Media, estando en posesión da familia dos Traba. A finais do século XII converteuse en priorado de San Paio de Antealtares, en Santiago. A comunidade debeu desaparecer entre o 1275 e o 1352, ano en que o seu couto se dirixe dende San Paio, que o afora á casa de Montaos. En Morás consérvase a igrexa, construída no ano 1162 e reformada no século XVIII. Do templo románico pódense ver os canzorros zoomorfos e antropomorfos do aleiro.

ARZÚA 
Mosteiro de San Xiao de Frades: Denominado nalgún documento como de Corie. Dise que foi fundado nno século VIII, atopándose na marxe esquerda do río Iso.  

Mosteiro de San Xusto e Pastor de Cornado (Dombodán): Bieitos. A primeira noticia deste mosteiro data do ano 1084 cando Honorigo aparece nunha sentenza outorgada a favor de San Xián de Samos. Recibiu carta de couto de Afonso VII no ano 1138, confirmada no ano 1179 por Fernando II. Aparece citado por última vez como abadía no 1340, en en 1380 xa aparece como dependente do de San Pedro de Fóra. O derradeiro prior de San Xusto documéntase no 1450. Desapareceu como priorado a mediados do século XV.  

BETANZOS

Mosteiro de San Estevo de Piadela: No tombo A da catedral de Santiago atópase un documento do ano 1020 polo cal Afonso V, por consideración de dona Fronosilde, acota o mosteiro de San Estevo de Piadela: "Inter Liminionemm et Generozo...", en alusión á aldea de Limiñón, en Chantada.      

Mosteiro de San Martiño de Tiobre: A igrexa matriz de Tiobre foi consagrada polo bispo Diego Xelmírez. En Tiobre emprazábase o principal núcleo de poboación durante o Imperio Romano (Betanzos Vello).   

BOQUEIXÓN 
Mosteiro de Ledesma: Orixe altomedieval do que non quedan restos. A Historia Compostelana indica que en tempos de Diego Xelmírez a catedral de Santiago recibiu de reis e nobres diversas partes ou a totalidade de varios cenobios, entre eles este de Ledesma. 
Mosteiro de San Breixo das Donas (Donas): Monxas bieitas. Jerónimo del Hoyo menciona unha inscrición medieval na actual igrexa de San Pedro de Donas que pertencería a este mosteiro. Dime Henrique Neira Pereira, quen tamén me achegou a información anterior, que non foi capaz de localizar a inscrición polo que pode que estea tapada pola pintura.   

Mosteiro de San Sebastián de Montesacro: Situado no lendario Pico Sacro. Bieitos. Dependente de San Martiño Pinario. De lendarias orixes vencelladas á tradición xacobea, este mosteiro vén, ao menos, dende a Alta Idade Media, se ben non se lle pode facer moito caso á documentación existente que se cre foi falsificada, en parte ao interese de San Martiño Pinario en demostrar que o cenobio lles pertencía. Dise que foi mandado construír polo bispo Sisnando I no 914, quen o puxo baixo o padroado de San Sebastián. Serviu como albergue aos peregrinos que escollían a Ruta da Prata. Pouco se sabe de San Lourenzo antes do século XIII, cando aparece como priorado de Pinario, documentándose algúns priores ata o ano 1476. A tranquilidade do cenobio viuse truncada pola construción dun castelo. Dito o anterior, Henrique Neira Pereira dime que no Pico Sacro hai dous templos. O que está máis alto é a capela de San Sebastián do Pico Sacro, e un pouco máis abaixo está a igrexa parroquial de San Lourenzo da Granxa. Aínda que os dous templos foron dos monxes, o cenobio propiamente dito sería o de San Sebastían. Antes desta achega de Henrique, eu tíñao como Mosteiro de San Lourezo de Montesacro ou da Granxa. 

CABANA DE BERGANTIÑOS
Mosteiro de San Estevo de Anos: Do antigo cenobio só se conserva a igrexa de orixe románica reformada con elementos barrocos.
Mosteiro de San Xoán de Vilanova ou de Borneiro: Bieitos. Anexo a Moraime. Asociado a un hospital de peregrinos que dende Santiago continuaban a Fisterra, construído mercé a unha doazón que no ano 1095 fixo a condesa Argelona ou Arxilo Páez, emparentada cos condes de Traba, de acordo con don Paio, abade de Borneiro. No 1199, dona Urraca Fernández de Traba fai unha manda ao cenobio. A mesma condesa doa o seu mosteiro familiar de San Xoán Bautista, que se atoparía nun lugar chamado Vilanova, ao de San Xián de Moraime, en Muxía. O mosteiro deixou de ter actividade monacal no século XIII ou XIV, xa que a finais do 1380 menciónase só como couto, sen outra referencia. Como foi fundado por unha muller tense crido que albergou unha comunidade feminina, pero non hai datos que o confirmen, ademais no 1095 está á súa fronte un abade polo que tería unha congregación masculina ou en todo caso dúplice. 

Mosteiro de San Martiño de Canduas: Século X. Monxas bieitas. A primeia notica dáse no testamento de dona Urraca Fernández de Traba, redactado no ano 1199. Pouco máis se sabe sobre este cenobio ata o 1436, ano da súa desaparición, que foi decretada polo arcebispo de Santiago Lope de Mendoza para anexionalo a San Martiño Pinario. Daquelas só vivían en Canduas a abadesa e a priora que se opuxeron a que a súa casa fora anexionada, finalizando o proceso no 1441 por orde do papa ao abade de San Pedro de Fóra para que a consumase. Dise que a igrexa foi edificada sobre os restos do primitivo mosteiro. 

CAMARIÑAS

Priorado de Santa Mariña de Tosto (Cabo Tosto-Xaviña): Bieitos. Pouco se sabe deste pequeno mosteiro, tal vez herdeiro doutro altomedieval. Desaparecido, parece que se levantaba no lugar que ocupa unha pequena capela. Pasaría a depender como priorado de San Paio de Antealtares a finais do século XII ou principios do XIII. No ano 1380, con Sabardes, aparece como priorado de San Paio usurpado por Roi Soga. Destruído polos normandos, reedificouse a finais do s. XII no que o abade de San Paio lle concede diversas posesións en Muxía, Laxe e Vimianzo, se ben este documento, datado no ano 1194, é considerado falso por F. J. Pérez Rodríguez (2008), por crer que a súa restauración nos terreos que establece o diploma é bastante difícil de que así fose, pois sería un caso único na Galicia medieval, sen intervención de laico ningún así como sen a presenza da autoridade diocesana correspondente, o arcebispo compostelán. 

CESURAS

Mosteiro de San Salvador de Trasanquelos: Nin sequera se sabe a que santo estaba adicado, se ben debeu ser a San Salvador. Documéntanse doazóns nos anos 1150 e 1160. Consta como mosteiro nas doazóns das partes do antigo mosteiro polos seus herdeiros en beneficio de Sobrado. En Trasanquelos hai unha igrexa barroca dunha soa nave rematada nunha ábsida rectangular. A fachada principal, en cadeirado de granito, foi restaurada no século XIX. Destaca unha espadana dobre.

  
FERROL 
Priorado da Cabana (Brión): No ano 1153 o deán e o Cabido de Santiago fixeron unha doazón á igrexa de Santo André de Brión ao abade Exidio e aos monxes do mosteiro de Sobrado; tanto o templo coma o seu termo foron as primeiras posesións que os monxes de Sobrado tiveron nas cercanías do Ferrol, poñendo á fronte do convento da Cabana a un monxe co título de "Magister Grangia de Brion", título equivalente ao de prior. Citado por Frei Martiño Sarmiento.  

MAZARICOS

Priorado de Cives de Abaixo (Colúns): Císter. Consérvase unha casa con vestixios do priorado onde se recadaban as rendas que posuían os monxes de Sobrado.

MIÑO

Mosteiro de San Isidro de Callobre: Fundado no ano 1088 polo presbítero Sentarius en terreos doados por Romano Didaz segundo figura nun documento de dubidosa autenticidade. A vida monacal foi breve. Abandonado o cenobio, dise que o conde Fernando de Traba construíu cos seus restos un pazo xunto á igrexa que máis adiante se convertiría en Granxa do mosteiro de Monfero.

MUXÍA 

Mosteiro de Santa María de Ozón: Bieitos. Aínda que os primeiros documentos datan do ano 1302, parece ser que a súa fundación débese aos monxes de Santa María de Tosto, na parroquia de Xaviña (Camariñas), que logo se trasladaron a Ozón. No 1301 aparece como priorado de Antealtares. O Tombo de Toxosoutos recolle unha doazón do ano 1334. O derradeiro prior foi Diego de Viveiro no ano 1480, quen no 1487 é nomeado como abade de San Paio. As propiedades de Ozón pasan a San Martiño Pinario no 1498. Os únicos vestixios que se conservan son un arco oxival que se atopa entre o muro que pecha a casa reitoral e a igrexa, un arco tapiado que comunicaba o templo co cenobio e un lagar.

  
NARÓN 
Mosteiro de San Salvador de Pedroso: Coengos Regulares de San Agostiño. Fundado por María Froilaz, irmá de Pedro Froilaz, no ano 1111, substituíu a un mosteiro anterior; á súa morte foi doado a Diego Xelmírez. Foi edificado nun lugar coñecido como Vineola (viña pequena). No século XIV os monxes enfróntanse cos representantes do rei en Galicia, aquí encomeza a súa decadencia, pechándose definitivamente no 1492. No 1365 dise que estaba danificado et prove, situación ao que contribuirían os Andrade, cuxo conde, Pedro Enríquez, foi denunciado polos coengos no 1380 ante o tribunal de Medina do Campo. No 1492 visita o cenobio Alonso Carrillo de Albornoz, bispo de Catania e responsable da reforma dos mosteiros en Galicia, comprobando que estaba habitado polo prior e dous coengos, atopándose cun edificio ruinoso e sen ornamentos sacros nin libros litúrxicos o que levou ao bispo a escribir que "allí no existe la menor observancia de las reglas". Carrillo de Albornoz suprimiu o mosteiro, anexionándoo a San Martiño de Mondoñedo pero permitindo ao prior e coengos vivir na casa ata a súa morte. O derradeiro prior de Pedroso faleceu no 1497. No ano 1544 foi vendido aos señores de San Sadurniño, e a finais do século XVIII xa non quedaban restos. 

NEGREIRA
Mosteiro de San Cristovo de Arzón: Bieitos, dependente do mosteiro de Toxosoutos. No 1137, Vermudo Pérez de Traba chegaba a un acordo co abade de Toxosoutos para restaurar a vida monacal en Arzón, resumíndose no documento a historia deste cenobio. Fora fundado polo seu bisavó, o conde don Paio, pero despois "quedou ermo e as herdades que o rodeaban foron despoboadas no tempo das guerras" cos vikingos. O fillo do conde Froila Páez restaurou o mosteiro e a vida nel. Nun preito entre os mosteiros da Nogueirosa (Pontedeume) e os de San Xusto de Toxosoutos (Lousame), o de San Cristovo de Arzón pasou a depender de Toxosoutos. A súa etapa como priorado foi breve, no 1172 documéntase o seu último prior, e en 1226 Afonso IX confirma o couto de Arzón a Toxosoutos. 
Mosteiro de Santa María de Portor: Bieitos. No ano 1162 ten un prior á fronte polo que xa debía pertencer a San Martiño Pinario de Santiago de Compostela; neste mesmo ano aparece citado como mosteiro de Santa María de Portus Hodoris. O derradeiro prior foi frei García de Lens. A igrexa de Portor é de orixe románica, conserva algúns elementos (uns arcos cegos, canzorros e capiteis con figuras humanas). A fachada actual e a torre datan do século XVIII.

  
NOIA 

Mosteiro de San Martiño de Corenza: Bieitos. Altomedieval, foi abandonado no século XVII. Citado no Tombo de Toxosoutos no 1200 como Corentia, como couto e freguesía baixo o padroado de San Martiño. No 1345 aparece un prior á súa fronte, cando xa dependía de San Paio de Antealtares. A súa desaparición produciríase a finais do século XV. O antigo núcleo de poboación de Corenza repartiuse entre os lugares de Nimo, Vilardante e Vilafabeiro, na actualidade pertencentes á parroquia de Roo. Polo de agora pouco se sabe sobre a súa ubicación, á beira do Tambre. Manuel Ces Canle, nun seu artigo titulado O Couto de San Martiño de Corenza no tempo, freguesía de Santa María de Roo e San Xusto, concello de Noia, aparecido no ano 2005 en Alameda, a revista da Sociedade do Liceo de Noia, di ter localizadas as ruínas deste cenobio.

OUTES

Mosteiro de San Ourente de Entíns: Na parroquia queda un núcleo denominado Mosteiro, que fai alusión a un antigo cenobio medieval baixo as grafías de Gentines nos anos 830 e 1110, Gentinis no 1138, e Intinis no 1177.   
Mosteiro de Sta. María a Real ou de Santa Tasia (Entins): Monxas bieitas. A ecclesia Sancta Talasie documéntase a mediados do século IX. O mosteiro feminino de Santa Tasia aparece documentado en Toxosoutos no ano 1153. A principios do século XII, o conde Vermudo dooullo ao arcebispo Xelmírez quen o agregou á freguesía de San Ourente de Entíns. Pouco se sabe deste cenobio, a non ser que no 1134 aínda estaba habitado segundo figura no testamento de Leonor Gonzáles de Saz. Debeu quedar baleiro a mediados do século XIV, sendo suprimido polo arcebispo de Santiago arredor do 1400 xa que no 1423 fálase do arcediago de Santa Tasia, membro do cabido compostelán. López Ferreiro di que os bens do extinguido cenobio foron cedidos á xudicatura de Villestro. Cóntase que San Campio, un militar romano do século III martirizado por se converter ao cristianismo e cuxo corpo fora depositado no cemiterio romano de San Calixto, foi trasladado a Santa Tasia no ano 1774 por mandato do arcediago de Trastámara. A igrexa actual data do século XVIII. 

PONTECESO

Mosteiro de Almerezo: Fundado por San Rosendo no ano 867, non se conservan restos visibles. Sobre el asenta a igrexa de San Vicenzo. O templo, do século XVII, é de planta rectangular organizada en dous módulos formados por capela e sancristía, ten ábsida cadrada e o portón da entrada está realizado en cadeirado. 
Mosteiro de Cospindo: Orixe altomedieval. Non quedan restos. A Historia Compostelana indica que en tempos de Diego Xelmírez a catedral de Santiago recibiu de reis e nobres diversas partes ou a totalidade de varios cenobios, entre outros este de Cospindo.   
Mosteiro de San Tomé de Nemeño (O Porto do Souto-Nemeño): Agostiños. A igrexa asenta sobre un antigo mosteiro logo incorporado ao priorado do Sar. Nun documento do ano 1105, Pedro Froilaz de Traba e a súa muller Guntrode dotan ao cenobio. Nomeado nas confirmacións pontifícias da diócese de Santiago do século XII. No 1385 está rexido por un prior. No 1443 foi anexionado a Santa María do Sar por mandato do arcebispo Lope de Mendoza. Malia o anterior, a finais do século XV aparece como casa independente, pasando a Santa María da Coruña ao redor do 1500 grazas ao arcediago de Nendos Fernando Vermúdez de Castro. A igrexa, do século XII, ten planta de cruz latina dunha soa nave con presbiterio e dúas capelas laterais. Foi parroquia propia, logo anexada a San Martiño de Cores.

  

PONTEDEUME

Mosteiro de Santa María da Nogueirosa: Bieitos. Non quedan restos, a tradición é a única fonte que permite emprazalo de forma aproximada. No ano 1145, Vermudo Pérez de Traba e a súa muller, a infanta portuguesa Urraca Enriques, confiaron ao abade do mosteiro de Toxosoutos, en Lousame, a construción do cenobio da Nogueirosa. As obras comezaron no ano 115o, en terras doadas por dona Urraca, esposa de Vermudo. O primeiro abade foi un tal don Rodrígo. No ano 1151 dona Urraca chegaba a un acordo coa comunidade segundo o cal os monxes se comprometían, no caso de que decidira tomar os hábitos, a admitila a ela e a catro mulleres máis, estipulándose que as donas poderían elixir ao seu gusto ser bieitas ou cistercienses, dándoselles para vivir unha das igrexas do couto do mosteiro e o mantemento que se precisase. No 1161, a infante ingresa na Nogueirosa pero, obviando o pacto citado anteriormente, quixo quedarse na casa central e non nunha das igrexas, polo que os bieitos foron obrigados a regresar para a súa casa nai de Toxosoutos, pero denunciando á infanta ante a diócese de Santiago, preito que rematará cun acordo entre as partes no que a dona e don Vermudo facían unha importante doazón a San Xusto de Toxosoutos a cambio de quedar co mosteiro da Nogueirosa. Cambia entón a vida monástica masculina pola feminina e pasaba da dependenza de Toxosoutos á de Sobrado. A comunidade non durou moito máis alá da vida de dona Urraca, sendo desmantelado o cenobio polos herdeiros. Durante o resto da Idade Media pasará a ser unha granxa dos cistercienses de Sobrado.

  

SOBRADO DOS MONXES

Mosteiro de Codesoso: Nos Tombos de Sobrado consérvanse dúas doazóns a este cenobio cisterciense feitas no ano 1206 por Pedro Muñiz de Codesoso e outra sen data por un tal "Michael, monachus de Codessoso... pro anime filii mei Petri Michaeliz quem sepelistis in Superaldo", ("Miguel, monxe de Codesoso... pola alma de meu fillo Pedro Míguez, que soterrastes en Codesoso"). F. J. Pérez Rodríguez (2008) di que monachus podería ser o apelido do tal Miguel, ou quizais un alcume sen querer significar que esa persoa fose un monxe; non cre que no século XIII existira vida monástica en Codesoso.

TEO 

A información que achego a continuación débolla a Pablo Sanmartín, responsable do Arquivo municipal de Teo.   
Antonio López Ferreiro, na súa Historia de la Santa Apostólica Metropolitana Iglesia de Santiago de Compostela (1899), relata as andanzas de Sisnando Galiárez, un bandoleiro de orixe nobre que xunto cos seus irmáns atemorizou o Val do Ulla, cometendo gran número de tropelías. Nun documento do 23 de agosto do 1032, Vermudo III fai doazón á igrexa de Santiago e ao seu bispo Vistruario de todos os bens confiscados a Sisnando Galiárez. Neste documento menciónanse, entre outros, varios monasterium, saqueados por Sisnando, que había no concello de Teo e dos que non fican restos: Sancta Maria de Badamundi (Santa María de Bamonde), Sanctus Vicentius (Santa Mariña de Lucí), Sanctus Michaelis (San Miguel de Rarís), Sanctus Christoforus de Reis (San Cristovo de Reis) e Sancta Maria de Talegio (Santa María de Teo). Do mosteiro de Rarís (no documento aparece citado como Ranariz) levou consigo o presbítero Aspadio e outros cinco monxes, dous cabalos, 32 bois e vacas, 100 cabezas de gando menor, 31 porcos, un colchón de palla, unha campá, un manto, dúas mantas... Pablo achégame outros dous cenobios. Un o de San Paio, que estaba entre as aldeas da Agrela e Veitureira, na parroquia de Lampai, na aba do monte da Agrela e a carón dun antigo manancial. Figura citado numerosas veces nunha antiga revista que forma parte dos fondos do Fondo Local chamada La Unión de Teo y Vedra, editada en Bos Aires durante os anos vinte aos setenta do pasado século. Na aldea de Coira, parroquia de Reis, preto da linde con Padrón, Pablo localizou unha laxe reutilizada nunha construción cunha curiosa inscrición da que non achego máis datos porque aínda a está a estudar. Logo de consultar os planos antigos que se gardan no Arquivo e de falar cos veciños, sinaláronlle a existencia dun pequeno cenobio, granxa ou capela que houbo nas inmediacións da aldea de Outeito, preto da actual estrada que vai de Pontevea (parroquia de Reis, en Teo) a Carcacía (Padrón). O propietario da inscrición contoulle que proviña dalí e que os monxes foran expulsados do mosteiro de Herbón. Outro veciño relatoulle que a capela estaba nunha finca que pertence á súa familia. Ata os anos cincoenta e sesenta do pasado século XX aínda se podían ver as laxes e estruturas da ermida pero os veciños de Outeiro e Coira levaron as pedras para facer peches, reparar casas, hórreos, alpendres, etc. Un home de Carcacía díxolle que cando foi abandonada a capela do San Bieito, levaron os santos para o mosteiro de Herbón. Remata Pablo Sanmartín que o mosteiro de Herbón ten gran tradición á advocación do San Bieito. De feito, a fonte que nun lateral representa a imaxe de San Francisco é considerada polos veciños como a do San Bieito. No interior do mosteiro hai varias imaxes do San Bieito o que pode avaliar esa relación entre ambos templos.

TRAZO

Mosteiro de San Vicente de Vilón: No lugar da Igrexa, na ladeira do castro de Vilouchada, parece ser que existiu unha antiga vila chamada Lentrove que, debido a un incendio, pasou a denominarse no século IX Vilouchada ("vila queimada"). Nas inmediacións estaba a igrexa, gobernada por unha pequena comunidade de relixiosos que se coñecía co nome de mosteiro de San Vicente de Vilón. O conde Alvite cedeulle a terceira parte desta vila ao mosteiro no ano 818. Crese que os monxes construíron a capela posta baixo o padroado de Santa Eufemia que foi ampliada a principios do século XVIII coas esmolas dos fieis. Do mosteiro non quedan restos. 

VAL DO DUBRA

Mosteiro de Novallis: Orixe altomedieval. Pouco se sabe deste cenobio, que quizais estivo situado na freguesía de Novais. A Historia Compostelana indica que en tempos de Diego Xelmírez a catedral de Santiago recibiu de reis e nobres diversas partes ou a totalidade de varios cenobios, entre outros este de Novallis. 

VEDRA

Mosteiro de San Xoán da Cova: Non se sabe con exactitude a data da súa fundación (García Álvarez di que foi fundado no século IX ou X polo bispo Sisnando), pero si que foi saqueado polos normandos no século XI. López Ferreiro sitúa a súa destrución no ano 1571, por mor dun temporal e a enchenta do río Ulla. Neira Pereira emprázao preto da actual ponte do ferrocarril, en Gundián, parroquia de A Ponte Ulla, municipio de Vedra.

Mosteiro de Santo André de Trobe: Posible orixe altomedieval. A documentación medieval fala dun mosteiro denomiando de Talobre. Carré Aldao refire unha doazón de dona Urraca: "con todo canto posúe a ela pertenza entre os ríos Ulla e Tambre. Data de 1107". Dime Henrique Neira Pereira que semella que durou varios séculos, e cando menos na última época era feminino.

Mosteiro de San Miguel de Sarandón: Antonio López Ferreiro, na súa Historia de la Santa Apostólica Metropolitana Iglesia de Santiago de Compostela (1899), relata as andanzas de Sisnando Galiárez, un bandoleiro de orixe nobre que xunto cos seus irmáns atemorizou o Val do Ulla, cometendo gran número de tropelías. Nun documento do 23 de agosto do 1032, Vermudo III fai doazón á igrexa de Santiago e ao seu bispo Vistruario de todos os bens confiscados a Sisnando. Neste documento menciónanse os monasterium saqueados polo bandoleiro, entre outros do de Sanctus Michaelis de Sarandón. Henrique Neira Pereira achégame que no exterior da actual igrexa parroquial hai unha inscrición en pedra de orixe medieval que semella referirse a un mestre de obras chamado Martiño, que pode que veña de tempos do mosteiro: Lese: "+MAGI[S]TER/MA[SS]I FECI[T]/MARTINUS". 

VILARMAIOR

Mosteiro de San Cremenzo de Vilamateo: Bieitos, priorado dependente de San Salvador de Cís. O cenobio parece que xa existía a finais do século X. Que foi priorado consta en 1290 cando Pedro Vidal, prior de San Crimenzo, declara como testemuña nun preito entre Cís e os herdeiros de San Martiño de Armentar pola presentación da igrexa. Dende o Grupo de Arqueoloxía da Terra de Trasancos crese que desapareceu como priorado independente na reforma de finais do século XV. Hoxe en día, a descrición coincide en gran parte coa realizada polo Padre Yepes hai 400 anos. Trátase dunha ermida románica do século XII e de pequenas dimensións, con nave rectangular e ábsida semicircular. Visitamos o lugar a principios do mes de marzo de 2014 e atópase totalmente arruinada e cuberta pola matogueira. 

VIMIANZO

Mosteiro de San Antoíño (Baíñas): Bieitos, século XII. Escribe Pérez Rodríguez (2008) que o mosteiro de San Antoíño debe identificarse co Rivomalo que aparece entre os cenobios da diócese compostelá mencionados por Anastasio IV no 1154 e no resto de privilexios pontifícios posteriores. A primeira mención como Baíñas data do 1199, no testamento de Urraca Fernández de Traba, e o primeiro documento propio do cenobio do 1271. No 1416 queda anexionado ao compostelán San Pedro de Fóra ou de San Martiño Pinario, dándose como rematada a actividade relixosa no 1456. Consérvase a que puído ser a igrexa mosteiral.

PROVINCIA DE LUGO 

ABADÍN
Mosteiro de Abadín: Segundo a tradición, hai restos dun antigo mosteiro preto da igrexa parroquial de Santa María do século XII.

  

ALFOZ

Mosteiro de Santa María de Bacoi. 

ANTAS DE ULLA
Mosteiro de  Penela (Penela-Cutián): En 1453 faise mención á "hermida e moesteiro de San Pedro de Penela, que así se deçia en outro tempo, que he anexa do dito moesteiro de San Salvador de Billar de Donas...". 
Mosteiro de Santiago de Amoexa: No 1943, Ramón y Fernández publicou na Revista de Arqueología un traballo titulado Jornadas románicas por tierras de Lugo onde fala da igrexa de Amoexa, substituíndo o nome de Amoexa polo de Monxa, deducindo que noutro tempo foi igrexa mosteiral de monxas. De finais do século XIII é un documento outorgado entre o bispo de Lugo, Fernando Pérez, e Urraca Fernández de Abancis en que lle doa, entre outras, a igrexa de S. Iacobi de Amoneia. Nesta época a igrexa xa non tiña carácter mosteiral xa que na escritura distínguese entre os beneficios ás igrexas mosteirais (Eiré e Cangas) das demais.   
Mosteiro de Vilane (Vilane-Antas de Ulla): Nun documento do 1390 figura unha herdade "que o dito noso moesteyro ha en Vilaane" (Novo Cazón, 1986).  

BALEIRA
Mosteiro de San Pedro da Esperela: Segundo a tradición, recollida por Amor Meilán, no ano 813, en tempos de Afonso II o Casto, librouse unha batalla entre moros e cristiáns nas inmediacións da parroquia, no sitio que aínda hoxe en día é coñecido como O Campo da Matanza (hai unha necrópole megalítica). Dous documentos confirman a existencia do cenobio, un de Ordoño I ("In territorio Nera Monasterium S. Petri de Asperella") do ano 857 e outro de Afonso III do ano 900 ("In Gallaecia... Neyram cum possesionibus Sancti Martini de Esperella et Sancti Jacobi de Covas cum omnibus appenditiis earum"). Na Esperela hai unha igrexa de orixe románica que padeceu fortes transformacións no século XVIII. Segundo a lenda, construíuse no lugar onde deixou de correr o sangue que baixaba dende o Campo da Matanza.

  

BARALLA

Sobrado do Picato: A tradición que houbo un pequeno mosteiro.

BARREIROS

Santo Estevo do Ermo (San Cosme de Barreiros): Trátase dunha capela situada no medio dun eucaliptal, coñecida tamén como de Augas Santas, que quizais recibiu o nome polas augas ferruxinosas que manan nas inmediacións e que foron consideradas como milagreiras. Segundo a tradición, esta ermida substituíu a outra anterior, citada no Tombo do mosteiro de Lourenzá no século X e que estaba atendida por monxas; a súa derradeira moradora chamábase Dominga Salgueyra, falecida no ano 1699. No ano 958, Ordoño III dá ao conde Osorio o mosteiro de Sperantani, con dúas igrexas: Sancto Justo inter Maasma et Cibarchos, alia Sancto Georgio in valle de Laurenzana. E, unha vez máis, a tradición estaba no certo, os veciños, ao limpar o monte, atoparon os restos da primitiva ermida e dun cemiterio. A capela parece que dependía do mosteiro de Esperautano ou de Esperantón que, segundo un documento do ano 1214, pertencente á colección diplomática do mosteiro de Meira, situaríase nas ourelas do río Eo, sen especificar máis. Polo momento descoñécese onde estaría ubicado este cenobio posto baixo o padroado de San Martiño, mais levantaríase, probablemente, nos actuais concellos de Ribadeo ou Trabada. Neste último, á beira do río Eo, na parroquia da Ría de Abres, temos a aldea de San Martiño. Haberá que esperar ao resultado das futuras investigacións nas ruínas da ermida de Santo Estevo para saber se hai restos doutras edificacións, quizais relacionadas cun pequeno mosteiro, granxa ou eremitorio.

BÓVEDA

Mosteiro: Mosteiro é unha aldea e parroquia. Di Nicandro Ares que aquí estaría ubicado un cenobio de monxas que tiñan por titular a San Paio. Sería este o mosteiro, segundo di Flórez, tomando o dato do P. Yepes, anexo de Celanova. No tombo de Celanova do ano 1005 cóntase que unha tal Zacaria, posuidora do mosteiro de Santa María da Ribeira, na Limia, marchou de viaxe a outro seu mosteiro, no territorio de Lemos, que chaman San Paio, e alí morreu. Outro documento do mesmo tombo, conta que no ano 1043 o abade Aloito e seus irmáns doan a Celanova o mosteiro de Ribeira, de tal xeito que se algún temerario ou soberbio ousaba inquedar ese feito, marchara a outros mosteiros que fosen así mesmo do seu avoengo, como é en Lemos o que nomean San Paio.

Priorado de Freituxe: Adxudicado ao mosteiro de Samos polo papa Paulo III no ano 1538. Citado por Fr. Martín Sarmiento na súa Viaxe a Galicia no ano 1745. Consérvase o escudo abacial de Samos.

 

 

CARBALLEDO
Mosteiro de Santiago de Lousada: As únicas noticias sobre o mosteiro achéganas uns documentos, un do ano 1293: "Iohan de Castro, notario iurado do moesteiro de Lousada", e outro do ano 1333, un testamento de Vasco Pérez de Temes, cuxa sepultura se pode ver na igrexa románica, que manda enterrar a súa carne "no mosteyro de Santyago de Lousada". No 1361 figura "Afonso Alvarez, prelado del monasterio de Lousada". No 1296 estaba convertido en abadía segrar, vivindo nela ao menos dous capeláns e un crego. Hai quen sitúa aquí aos cabaleiros da Orde do Temple.
Priorado de Riazón (Veascós): Bieitos. Aquí detívose o P. Sarmiento na súa Viaxe a Galiza. Foi anexo de San Miguel de Oleiros e logo de Chouzán. O edificio actual da reitoral é de principios do século XVIII, con patio, solaina e portas con inscricións nos linteis. Vázquez Saco, no Boletín da Comisión de Monumentos de Lugo (1949), sinala o carácter mosteiral da igrexa, e que o cenobio terminou por seren anexionado ao de San Paio de Antealtares, en Santiago. 
San Miguel de Oleiros: Xunto a igrexa parroquial, de orixe románica, atópase un edificio en ruínas que foi casa reitoral. Mais, segundo algunhas fontes, polo seu aspecto e tamaño puido acoller un mosteiro. A Colección diplomática del monasterio cisterciense de Santa María de Oseira, de Romaní Martínez, recolle que aquí tivo unha granxa o devandito mosteiro. O mesmo di Nicanor Rielo en Cuadernos de Estudios Gallegos (1970).
Santa María de Temes: Onde se ergue a igrexa actual debeu existir, polas abundantes pezas reaproveitadas na mesma, un importante complexo paleocristián. Nunha doazón de Pombeiro do ano 964 fala do mosteiro de Temanes. Nun diploma do ano 997 faise mención a unha ermida que está no término do mosteiro de Temanes. 

  

CASTRO DE REI

Mosteiro de San Salvador de Duarría: Nicandro Ares menciona un documento do ano 1128, conservado no Archivo Histórico Nacional (con copias no da catedral de Lugo), no que fala dun mosteiro familiar que estaría situado xunto a marxe dereita do río Rozas.

Mosteiro de Orizón: Un documento do ano 1032 fala dun mosteiro, posiblemente familiar, no lugar de Irizon como limítrofe da fortaleza de Labio (Lugo) que o rei Vermudo III doa á Sé Lucense e ao seu bispo Pedro. 

CASTROVERDE

Capela de San Martiño (Bolaño): Aparece mencionada nun documento do ano 897 como Monasterium Sancti Martini, que foi confirmado por Afonso III. Segundo López Ferreiro posuía unha ábsida bastante achatada. Os seus restos apenas son recoñecibles, reutilizados en tempos como alpendre que na actualidade se atopa totalmente arruinado. Dise que nas inmediacións había sepulcros de pedra, feito que non puiden comprobar porque o lugar está totalmente cuberto pola maleza. Nas paredes das casas da contorna poden verse fustes de columnas e elementos de granito reutilizados. 

Cellán de Mosteiro: Había un pequeno mosteiro edificado sobre un outeiro, posiblemente familiar. No ano 1133 cítase entre uns bens usurpados á igrexa de Lugo "a mans de homes impíos" a cuarta parte "de monasterium de Celain in territorio Bolanio". Citado tamén nun documento do ano 1160: "In territorio de Bolanio quartam partem Monasterii de Celain cun familiis...". Di Vázquez Saco (1959) que o mosteiro debeu ser modesto a xulgar polo que se conserva do antigo templo. A igrexa románica, abandonada no último terzo do século XX, atópase en estado ruinoso. A súa pía bautismal, do século XVII, foi trasladada á nada interesante igrexa moderna. 

Mosteiro de Vilafrío (Barredo): Posible orixe altomedieval. No 1075 era propiedade de Enego Vermúdez quen marchou a Borgoña para profesar como monxe en San Pedro de Cluny, entregándolle a carta de doazón ao mesmo San Hugo. Despois debeu ser cambiado ou vendido xa que no ano 1076 xa non aparece na bula confirmatoria dos bens de Cluny que lle deu o papa Gregorio VII, evidencia que se confirma no ano 1126 cando a raíña dona Urraca o doa á Igrexa de Lugo, rematando aquí a súa existencia como mosteiro. Non se conservan restos. Disque o cenobio se atopaba onde a capela actual. No lugar apareceron varios enterramentos. Considerado como o primeiro mosteiro dos cluniacenses en Galiza. Citado no ano 1130 como "monasterium Sancti Salvatoris quod vulgo Villarfrigidum nuncupatur".

Mosteiro de Santa María de Moreira: Cenobio de monxas dependente do cisterciense de Santa María de Meira, contrastado dende o século XII. A súa fundación débese a dona Urraca que no 1183 solicitou a dona Sancha Fernández de Traba, muller do conde Rodrigo Álvarez de Arria, a súa herdade de Moreira para vivir nela como relixiosa. O modesto priorado logrou chegar ata finais da Idade Media, e no 1503 aínda residían nel a prioresa e dúas monxas. No 1504 só quedaba no cenobio unha monxa. A Observancia bernarda suprimiu o priorado, anexionando os seus bens no ano 1504.

  

CERVANTES

Mosteiro de Santa María de Dorna (Dorna): A primeira noticia dáse na confirmación que o papa Lucio III deu ao mosteiro de Carracedo, na que Dornam segue inmeidantamente a Penamaior o que amosa que nese momento era un priorado da abadía do Bierzo, feito que se confirma no 1203, cando Afonso IX se dirixe a el directamente como monasterio Sanctae Mariae de Dorna ao eximir as súas herdades en Vilaluz e Vilaver de fonsadeira e de todo foro rexio. O derradeiro documento coñecido data do 1319 en continúa como priorado de Carracedo, non volvendo a saberse nada del a partir de entón polo que é posible que fora suprimido, pasando os seus bens á casa nai. Para algúns autores a igrexa asenta sobre os restos dun antigo mosteiro pertencente ao Temple. Unha casona situada no lugar puido formar parte do primitivo cenobio. Na actualidade atópase en ruínas, con pegotes de formigón e bloques e teito de uralita. Segundo a tradición, preto da aldea de Estremar de Riba, tamén na parroquia de Dorna, houbo un primitivo mosteiro dependente do de Carracedo, no Bierzo, e do que non se conservan restos de ningún tipo.
San Xoán de Mosteiro: Freguesía que tivo templo documentado no século VII, na coñecida como "División" de Wamba. Tamén se cita no Liber Itacii e na Crónica Naxerenxe. No ano 915 o rei Ordoño II outorga escritura de doazón do territorio a favor da igrexa de León, feito que provocou un longo litixio entre as dióceses de Lugo e León e que ao parecer durou dende o século XI ao XIII. A igrexa actual, construída no ano 1830, disque asenta sobre un primitivo mosteiro templario.
Mosteiro do Salvador de Cancelada (San Tomé de Cancelada): Probable cenobio altomedieval que pasou á catedral de Lugo a mediados do século XII e que foi integrado no patirmonio do arcediago de Triacastela. Coñécese unha licenza do papa Alexandre III ao bispo de Lugo, Xoán, para construír un mosteiro e unha igrexa no Val de Cancelada, en terreos doados polo rei Fernando, e para facer doazón dela aos monxes do Císter. Nun documento do ano 1066, depositado no Arquivo da Catedral de Lugo e citado por Cañizares na súa Colección Diplomática, o presbítero Pelagius Iuliani fai doazón da vila de Dumia ao mosteiro: "concedimus ibidem villam nostram que habemus hic in Dumia". De existir este mosteiro, posto baixo o padroado do Salvador, a data da fundación hai que situala entre os anos 1152 e 1181 en que o bispo Xoán, elixido polo cabido, estivo á fronte da diócese. Este prelado fora con anterioridade abade do mosteiro de Samos. O cenobio menciónase na España Sagrada, do século XVIII, dos PP. Flórez e Risco.

  

CHANTADA 

Priorado de Paracostoira: Paracostoira é unha aldea da parroquia de Pedrafita. Aquí houbo un priorado dependente do mosteiro de Oseira. A aldea cítase como Petra Costoya no ano 1007, e como Petra Custodia no 1232, topónimo que semella facer alusión a unha Pedra de Garda, tal como sinala o etimólogo Nicandro Ares Vázquez.

O CORGO

Mosteiro de San Martiño de Perliños (Arxemil): Estaba situado preto dun castro e da ponte medieval, de orixe romana, de Galiñeiros. Risco menciona que o 20 de abril do ano 857 o rei Ordoño I doou á sé de Oviedo o cenobio xunto con dez vilas e as súas igrexas, documento confirmado no ano 900 por Afonso III: "In Flamoso Monasterium S. Martini de Perellinos cum decemm villis et seis ecclesiis pracnomiantis, id est, S. Jacobi de Ranero, ecclesiam S. Michaelis... ecclesiam S. Pelagii...". No ano 900, Afonso III confirma ao bispado de Oviedo varias posesión en Galiza, entre outras as do mosteiro de Perliños con todos os seus anexos. No Inventario artístico de Lugo y su provincia dise que no ano 1600 había unha ermida en San Martín de Perliños. O cenobio foi obxecto de litixio entre as dióceses de Lugo e de Oviedo. Mais non fallan os críticos que aseguran que os documentos citados ao principio son falsos e que foron modificados no século XII para seren utilizados como título de reivindicacións por parte da sé de Oviedo que reclamaba as rendas dalgunhas igrexas de Lugo. Mais como di Nicandro Ares Vázquez, aínda que os documentos non sexan auténticos, poden conter unha verdade histórica xa que naquela época non se preiteaba por unha quimera senón por algo moi concreto, como poidera ser un mosteiro coas súas rendas.

  

FOLGOSO DO COUREL 

Mosteiro de Visuña: A fundación atribúese a San Froitoso a mediados do século VII. Dise que Afonso II O Casto pasou a infancia no mosteiro de Samos, no castelo de Carbedo e na antiga igrexa mosteiral de Visuña.   

Mosteiro de San Xoán do Courel: Segundo Mercedes Vázquez Saavedra (2003), en Seoane houbo un antigo mosteiro dependente de Samos. O P. Maximino Arias Cuenllas, historiador e monxe de Samos, fai alusión a un cenobio chamado de San Xoán do Courel. Tempo despois, entre os cabaleiros santiaguistas de Vilar de Donas figura San Xoán de Seoane.

Mosteiro de Sobredo (Folgoso do Courel): No ano 853, no Tombo do mosteiro de Samos cítase un cenobio á beira do río Lor, "in Laure monasterium Suveretum (Sobredo)". Aquí, os monxes de Samos refuxiarían de neno ao futuro rei Afonso II O Casto cando fuxía do seu curmán Aurelio, asasino de seu pai Froila II; tamén se di que foi agochado no castelo de Carbedo. Co tempo, o pequeno mosteiro converteuse nunha granxa, situada preto da torre do Castro; os habitantes pagaron foros aos monxes bieitos ata a súa redención.

  

A FONSAGRADA

Mosteiro de Santa María de Lamas de Moreira: Císter. A igrexa pasou a formar parte da Diócese de Lugo por decreto da Congregación Consistorial o 17 de outubro de 1954; con anterioridade pertencía á sé de Oviedo. O P. Risco, na súa España Sagrada, transcribe un documento do ano 1656 suscrito polo clero do arciprestado de Burón ao que pertencía esta parroquia, reivindicando o bo nome do prelado de Oviedo, Bernardo Caballero i Paredes, que fora calumniado polo deán e algúns coengos da catedral. Consérvase a igrexa de orixe románica, cuxos únicos elementos desta primeira época son dous canzorros que sosteñen o tellaroz, na sección máis próxima á ábsida.

  
GUNTÍN DE PALLARES 
Mosteiro de San Fiz do Ermo: Documentado a mediados do século X, nada se volve a saber del ata o ano 1223 en que aparece citado como monasterium. Foi obxecto de discusión entre as ordes de Santiago e a do Temple, acusando a primeira á segunda de llo ter ocupado indebidamente. A finais desa década aparece xa como encomenda ou bailía templaria nun preito que a orde mantén co cenobio bieito de Ferreira de Pallares. Nun documento do ano 1265 figura un litixio diante do bispo de Lugo, Miguel, entre o abade do mosteiro de Ferreira de Pallares e o comendador de San Fiz do Ermo: "Domnum Lupum comendatorem Sancti Felicis de Heremo, ordinis Milicie Templi". No 1254 o bispo de Lugo recoñécelle os dereitos sobre dezanove igrexas da súa diócese. No 1310 a bailía estaba habitada polo comendador e dous freires templarios que ese ano foron citados polo tribunal de Medina do Campo para comprobar as acusacións vertidas contra a orde e que levarán á súa desaparición. Moitos dos bens templarios galegos remataron en mans dos Castro e entre eles os de San Fiz, pois no 1355 Fernando Ruiz de Castro entregaba o meu couto e erdades de San Fiiz do Ermo a Gonzalo Ozores de Orcellón. Do que foi mosteiro templario só se conserva unha casona onde, ata non hai moito, aínda se podía ver unha pedra armeira da orde do Temple 
Parroquia de Castelo: Nun documento do ano 1215 cítase "eclesiam Sancti Salvatoris de monasterio de Castello", e noutro do 1238 "Moestiro de Castelo". 
Mosteiro de Santa María de Mosteiro: Crese que houbo un mosteiro feminino polos séculos XI ao XII que pertenceu ou foi absorvido polo de Santa María de Ferreira de Pallares. Na Casa do Priorado atopouse un capitel decorado de tradición visigótica que se conserva no Museo de Lugo o que podería confirmar, segundo Amor Meilán, a existencia deste cenobio en cuxa igrexa exercían xurisdición os señores de Gaioso. A igrexa parroquial, de orixe románica, foi erixida preto dun castro. Estes mosteiros eran patrimoniais e desaparecían pola falla de monxes ou por doalos os seus donos a outros mosteiros e igrexas. Nun alpendre próximo localizamos empotrado nun dos muros un morteiro pétreo e a basa dunha columna, posiblemente romana. Esta parroquia é na actualidade anexa á de Francos.

  
O INCIO 
O Mosteiro de Flanello: Nicandro Ares Vázquez escribe un artigo en Lucensia no que fala da existencia deste mosteiro "in terra de Lemos". En primeiro lugar cómpre aclarar que a actual comarca comprende os concellos de Bóveda, Monforte de Lemos, Pantón, A Pobra do Brollón, O Saviñao e Sober, e non o do Incio que pertence á comarca de Sarria. Mais don Nicandro xa advirte que a Terra de Lemos non era soamente a contorna da cidade de Monforte e da súa comarca, senón que incluía unha zona máis ampla. Di que no Tombo de Samos atópase un documento no que consta que un presbítero chamado Genitrigus/Genetricus construíu no ano 947 unha igrexa nas súas herdades, situadas "in terra de Lemos". Despois de afondar na toponimia e na documentación que podería alumar a situación do cenobio, Nicandro Ares cre que se ubicaría na parroquia de San Salvador do Mao, nunha vila que no ano 991 se chamaba Planeto: "monasterium Sancti Salvatoris, territorio Lemabus, prope ribulo Omano, fundatum in villa que antea vocabatur Planeto et modo dicitur sanctum Salvatorem". O que si chama a atención é que no documento do 947 se fale de Lemos e non de Lemabus, termo máis usado no Tombo. 
Mosteiro de San Salvador do Mao: Dise que se levantaba xunto a vila de Planeto (o Flanello citado anteriormente por Nicandro Ares). Fr. Gregorio de Argáiz (1600-1679), na súa obra de longo título La soledad laureada por San Benito y sus hijos en la Iglesias de España y theatro monástico de la provincia Bética, di  que corresponde á terra do castelo Slanillo, preto do río Omano (o Mao), do bispado de Lugo. Nin Planeto nin o Castelo Slanillo deixaron pegada na toponimia actual. Argáiz escribe tamén que recibía o nome de San Salvador de Lemos. A igrexa actual conserva o antigo patrón, e no pobo existe a tradición do desaparecido mosteiro. Outras escrituras falan do seu carácter dúplice e da súa anexión a Samos por Vermudo II na última década da décima centuria. A igrexa figura na concordia que no ano 1195 puxo fin ao longo preito entre os abades de Samos e o Cabido de Lugo sobre a posesión do templo e dos seus bens. 
Mosteiro de Santa María do Mao (Santo Eufrasio): Tamén tivo por patróns a San Martiño, Santo Estevo e San Pedro e San Paulo. Na actualidade a igrexa presenta unha nave elevada, con cuberta en lousa a dúas augas. Ao presbiterio, máis reducido ca nave, accédese por medio dun arco de medio punto. No interior, o retábulo renacentista de tres corpos ocupa toda a cabeceira. A porta do sagrario loce un relevo de Cristo resucitado de pé sobre o sepulcro. Na imaxinería salientan as tallas do Santo Eufrasio, Santa María, Santa Bárbara e o San Bieito. O templo foi restaurado hai algúns anos e apenas conserva restos da fábrica orixinal. Exteriormente comparte coas igrexas de San Salvador e San Román, tamén no Mao, a peculiaridade de ter o adro e o cemiterio cuberto por unha estrutura de madeira. Pero o elemento máis destacado é o sepulcro do Santo Eufrasio. Segundo a tradición, foi un dos sete Santos Varóns, discípulos do Apóstolo Santiago, que foran enviados por San Pedro e San Paulo para evanxelizar a Península, establecéndose en Iliturgi (Andúxar), de onde foi primeiro bispo, sufrindo martirio nos primeiros anos da era cristiá. Durante a invasión árabe, os monxes de Andúxar, despois dunha longa peregrinaxe, chegaron ao Val do Mao no 1716, depositando as reliquias na primitiva igrexa. O sepulcro atópase no centro da nave, cuberto por dúas grandes pedras superpostas. A pedra superior, primitiva, conserva unha inscrición borrosa referente ao traslado das reliquias do Santo Eufrasio a Andúxar no ano 1596. Nun dos muros do templo hai unha inscrición de irmandade entre os veciños da aldea e os de Andúxar. A romaría na súa honra celébrase o 15 de maio. Sobre este santo publicou unha monografía no ano 1955 Pedro López Rubín: Santo Eufrasio, Varón Apostólico. Segundo o bispo Antolín López Peláez, no seu El monasterio de Samos (1894), o cenobio de Santa María do Mao foi do real patrimonio dende os tempos de Ramiro I, que reinou entre os anos 842 e 850, ata que Sancho o Craso llo cedeu aos monxes de Andúxar. Fronte á igrexa está a coñecida como Casa do Priorado, con dúas pedras armeiras do mosteiro de Samos. 

Mosteiro de Valdemao: Deste incerto mosteiro fala Amor Meilán. Di que xa existía nos primeiros tempos da Reconquista. No Incio están as parroquias de San Salvador do Mao, Santa María do Mao e San Romao do Mao. Incorporouse a Samos no século X.

  

LÁNCARA

O Mosteiro (Bande Susaos-Bande): O mosteiro dependía do de Samos. Mencionado en documentos do Tombo de Samos nos anos 982 e 990, e noutro do ano 1057, nunha doazón do mosteiro de San Paio, preto de San Salvador de Bande, entre Tórdea e Neira. Era un mosteiro feminino que foi propiedade de Leodegundia. Non duraría moito tempo como cenobio xa que no ano 1091 noméase como "eclesia Sancti Pelagii et sua villa". O lugar, Mosteiro, nomeáse nun inventario entre 982 e 990 onde se rexistra unha herdade de illo vallato de Monasterio ata in Bandi. En Bande consérvase a igrexa do século XII, cunha nave e unha ábsida semicircular unida ao corpo rectangular do presbiterio. A fachada é moderna. No interior pódese ver unha colección de seis grandes óleos, doados pola familia López Quiroga e Somoza.
Mosteiro de Neira de Rapados (Vilaleo): Segundo Nicandro Ares Vázquez, o composto do topónimo, Rapados, pode facer alusión a uns frades rasurados (ou tonsurados), porque nesta parroquia baixo o padroado de Santa María estarían antes monxes e na limítrofe de San Salvador de Toirán habería monxas, tal como adoitaban elixir os santos protectores os mosteiros dúplices. 
Mosteiro de San Salvador (A Eirexe-Toirán): Aquí puido estar o "monasterio Sancti Salvatori in villa que vocitant Bandi, in ripa Narie", fundado por Lucito Gundesindiz e Domna Eiloni, segundo se cita en documentos do Tombo de Samos en 982 e 1057. No 982 cítase o mosteiro de San Salvador e Santa María na ribeira do Neira, o cal tiña os seus límites "per termino de Sancto Pelagio". En Sampaio (Neira de Cabaleiros) estaba o mosteiro familiar de San Paio no ano 1057: "Monasterium territorio Galletie prope monasterio Sancti Salvatoris de Bandi, inter Tordena e Naria; vocitant ipsum monasterium Sancti Pelagii et sociorum eius". Consérvase unha inscrición do ano 1133. Este mosteiro fora propiedade de Ledegundia, e atendendo tamén ao seu titular, San Paio, vese que foi de mulleres (Ares Vázquez, en Lucensia 2009).
Mosteiro de San Vicente: Crese que Carracedo puido ser o lugar onde estivo o "monasterium de Sancti Vicenti de Lancara" (San Vicente é o patrón da parroquia), citado así nos anos 1119, 1122, 1123 e 1133, aínda que di que puido estar en Leirado (sobre a porta hai unha cruz de malta ou patada), parroquia de Armea, porque aquí existiu o lugar de San Vicenzo e a ecclesia S. Vicenti de Leirado, segundo documentos dos anos 1175 e 1195, se ben no ano 1091 lese Sanctum Vicentium de Armena. 

  

LOURENZÁ 
Mosteiro de San Adrao: De carácter familiar, foi doado no ano 969 ao mosteiro de San Salvador de Lourenzá. A pía de auga é un miliario romano dun metro de altura. A igrexa, do século XVI, está moi reformada onde salienta o campanario barroco. No interior hai un retábulo do século XVIII e unha cruz procesional do século XVI.
Mosteiro de San Fiz de Cazolga ou dos Macabeos: A capela actual foi construída no ano 1940, substituíndo a outra máis antiga que pertencía ao mosteiro de San Fiz e os Macabeos e mandada erixir, segundo a tradición, polo Bispo Santo. No Archivo Histórico Nacional consérvase un documento datado no ano 933 que fai alusiónn a este mosteiro, situado na faldra do monte denominado Cornaria: "In nomine domine nostri ihesu christi uobis dominis meis santisque martiribus sancti felicis et machabeorum quorum ecleisa fundata esse dignoscitur in ripa de riuulo uocabulo masma subtus monte cornaria".

  
LUGO
Convento das Doniñas: Segundo recolle Nicandro Ares Vázquez, en Santalla de Bóveda existe a tradición dun chamado Convento das Doniñas que estaba a dous quilómetros da aldea, no vilar de Valín, máis do cal non se coñece ningún documento. 
Ermida do San Amaro (Conturiz-Santo André de Castro): Ata o día 19 de maio de 2015, tiña catalogada como unha "torre defensiva" os restos desta ruinosa edificación situada en Conturiz, e como tal, ademais de neste blog, tamén a colguei no facebook. Foi entón cando vin un comentario de Adrián Gómez no que contestaba que non se trataba dunha torre senón dunha capela. Para subsanar o erro púxenme en contacto con Adrián quen axiña me enviou unha información que eu descoñecía. Contoume que, segundo os veciños, trátase das ruínas do convento ou mosteiro de San Amaro. Na ligazón a unha publicación que me achegou (Los trasmeranos en Galicia: la familia de los Arce, obra de Ana Goy Diz publicada nas Actas do simposio Juan de Herrera y su Influencia, 1992), di que se conserva a escritura do contrato de Gaspar de Arce no ano 1584 cos canteiros Gregorio do Barro e Alonso Rodríguez para que levantaran as paredes de mampostería. A obra atopábase nas inmediacións da vivenda dos condes de San Amaro que disfrutaban a capela en réxime de padroado. Comentoume Adrián que pola zona hai, ao menos, dúas pezas graníticas con cruces, unha das cales vin reaproveitada no peche dunha casa. Moitas pedras da capela, que se atopa en moi mal estado de conservación, foron espoliadas para outras construcións. Vaia dende aquí o meu agradecemento a Adrián Gómez por tan valiosa información quen tamén me dixo que na mesma parroquia hai os restos dunha vella igrexa, San Román, da que se di que son restos romanos ou tardorromanos ou quizais posteriores, mais si semella que anteriores ao século X.
Mosteiro de Meilán: Polo ano 930, o presbítero Regito fundou o mosteiro de Santiago de Meilán. Sucedeuno o seu sobriño do mesmo nome, quen á súa vez légao á igrexa de Lugo e ao seu bispo Pelaio quen ordena de presbítero e pon á fronte da igrexa mosteiral a Desterigo quen, no seu testamento, establece o dereito sucesorio a favor dos seus sobriños Afonso e Andulfo. Despois de varias vicisitudes, o mosteiro cae nas mans de Pelaio quen, conta Vázquez Saco (1947), dispón dos bens mosteirais e déixaos en testamento á súa filla Trodili. O bispo Amor (1088-1096) rexeita o testamento e faise cargo da facenda do cenobio, aínda que, "movido máis tarde a misericordia", déixallo ao actual posesor e ao seu sucesor inmediato. A igrexa de Meilán e os seus bens non foron definitivamente adscritos á igrexa de Santa María de Lugo ata o ano 1123, cando estaba en mans do conde Munio Peláez. A fábrica románica da igrexa foi bastante alterada por reformas posteriores.     
Mosteiro de Saamasas: Hoxe é un arrabaldo da capital lucense, onde o presbítero Félix no ano 923 cedía a aquel mosteiro "villa quam dicunt iuliani", denominación que segundo Nicandro Ares pode corresponder a Xián ou Cián, en Taboada. No Museo Diocesán de Lugo consérvanse sete pracas rectangulares e planas decoradas. A importancia destes relevos vén dada tanto pola súa calidade artística, como polo interese que esperta o seu carácter e función, ademais da interpretación dun epígrafe. Ao parecer trátase das pracas dun canel de época visigótica de finais do século VI ou principios do VII, correspondentes á primitiva igrexa onde no século XX aparece citada como mosteiro de Sanctas Masas. O cancel separaba a parte sagrada do altar da adicada ao resto dos fieis. 
Mosteiro de San Miguel de Bacurín: Bacurín aparece no testamento de Dona Ximena no ano 964, onde doa ao mosteiro de San Xoán de Mera, "basilica sita est et monasterium constructum in valle Mera prope fluvio Minei, sub urbe lucense, villa que dicunt Quarto", a vila de Mera e outros lugares próximos, entre eles Bacorini. Nun documento do século XII onde se recollen as regalías de Santa María de Lugo, entre outros, de "Sancto Michaele de Bacorin, casale de domno Romano". É probable que se tratara dun pequeno mosteiro familiar de corta vida. Na primeira década do século XIII aínda existía eiquí unha comunidade monástica. No 1211, a abadesa Dona Gontroda Rodríguez doa o dereito que ten "in monasterio Sanct Michaelis de Bacorin" á Igrexa de Santa María de Lugo. 
Mosteiro de San Xoán de Mera: Citado por Ares Vázquez, tratábase dun mosteiro familiar situado no que hoxe en día é Seoane Alto, anexa do Burgo. A primeira mención é na copia do testamento do bispo Odoario no ano 747, cando se cita a ecclesia sanctii iohannis de mera. Noutro discutido documento do ano 897, o rei Afonso III confirma ao bispo Recaredo e á igrexa lucense moitos territorios, entre os cales se mencionan as igrexas de "In mera eclesiam sancte eolalie alte, ecclesiam sancte marie que dicitur alta, et sanctum ioannem de mera cun familia". O P. Yepes cita un documento do ano 985 onde fala de que o mosteiro de San Xoán, no territorio que chaman Mera, pola Era de mil e vinte e tres, estaba sito cabe a cidade de Lugo, non lonxe do río Miño, e era de monxes e de monxas. Pero Yepes non sinala con exactitude o ano da fundación de tal cenobio, pois no Archivo Histórico Nacional (Tombo de Sobrado) consérvase a copia dunha escritura datada o día 17 de xuño do ano 964, na cal unha muller chamada Ximena di que aquel mosteiro fora construído polos seus pais no val do Mera preto do río Miño, non lonxe de Lugo, na vila que chamaban Quarto. 
Mosteiro de Santalla de Cuíña: Mencionado nos anos 995, 997, 999 e 1017. 
Mosteiro de Santalla de Fingoi: Nun documento do ano 995 consta que unha muller de nome Faquila doa ao rei Vermudo II o mosteiro de Santalla de Fingoi con todas as súas pertenzas. Tamén consta en documentos dos anos 1042, 1086 e 1088 onde se cita o "monasterium Sancti Antonini de Fingoi". En xullo do 1071, a infante Elvira, filla de Fernando I, doa ao bispo de Lugo varias vilas que foran do mosteiro de Fingoi. No do 1088, Afonso VI doa ao bispo de Lugo varias vilas e igrexas suxeitas aos mosteiros de Santalla e Santuíño de Fingoi e os dereitos rexios da cidade de Lugo.

MONFORTE DE LEMOS 
Convento-Hospital do Sancti Spiritus de Monforte: No século XIII hai referncias dun "Hospital de Lemos", mais descoñécese con exactitude a data da fundación. As primeiras noticias datan do ano 1564, nun Libro de Xuntas do mosteiro de San Vicenzo do Pino do ano 1577. Sábese que no 1683 xa existía o Hospital do Sancti Spiritus, propiedade do Concello e administrado polos Irmáns Obregones, con anterioridade á entrada dos Hospitalarios. Os Obregones deben o nome a Bernardino de Obregón (Burgos, 1540-Lisboa, 1599) que serviu aos pobres enfermos, agregándose logo outros compañeiros que co tempo tomaron o nome de Hermanos Mínimos de Bernardino de Obregón, e que profesaban na orde dos Agostiños. Por Real executoria librada polo Supremo Consello e Audiencia de Cámara, Eugenio Aguado, en 19 de outubro de 1753, na cal se insire a súplica elevada por dona Rosa María de Castro e Portugal, condesa de Lemos, a fin de aprobar e sancionar a transación e concerto entre dita señora e o licenciado Francisco Gil, en nome da vila e Concello de Monforte a 9 de outubro de 1752, na vila de Madrid, con referencia a poñer ao cargo dos relixiosos de San Xoán de Deus o Convento-Hospital do Sancti Spiritus e o Hospital de San Lázaro e a cuxa cabeza debería de estar Fr. Bartolomé Márquez, cedéndolle ao efecto o edificio, bens e rendas da súa anexión, con outras agregacións e baixo determinadas condicións. As últimas noticias sobre a presenza dos Hospitalarios en Monforte, que ocupaban as dependenzas do antigo Concello, datan de principios do ano 1833. 
Convento de San Xacinto de Monforte: Sitúabase onde está a igrexa de San Domingos da Régoa, edificada na primeira metade do século XVI na faldra do monte de San Vicenzo do Pino, agás a sancristía e o edículo de Nosa Señora do Rosario. No interior conserva un espléndido órgano do ano 1888, realizado por Pedro Méndez segundo figura nunha inscrición situada na traseira. O convento foi fundado no século XVII (ano 1621) polos condes de Lemos e ocupado polos dominicos. O freire Aureliano Pardo Villar, no Boletín da Comisión de Monumentos de Lugo (1949), fala deste convento menor (citado tamén no Boletín da Real Academia Galega do ano 1931). Di que durante a Guerra da Independencia converteuse nunha fábrica militar, onde se equipaba de armas aos paisanos da comarca, e construíanse canóns de madeira, escavando troncos de árbores que se rodeaban con aros de ferro; estes canóns podían resistir ata doce disparos. O prior do convento, Fr. Domingo Barbeito, que foi asasinado polos franceses, non contaba máis de corenta anos de idade. Tamén foi barbaramente martirizado o irmán leigo Fr. Simón Vega, de sesenta anos. Outro irmán leigo, Fr. Andrés de San Vicente "embalsamó los claustros de este convento con el aroma de sus excelsas virtudes" na segunda metade do século XVIII; morreu cumpridos os setenta anos, pouco antes do 6 de maio de 1796. Do fundador e primeiro prior deste convento, Fr. Justo de Oviedo, sábese que morreu entre os anos 1643 e 1645, como así figura nas Actas do Capítulo provincial deste último ano. Este Fr. Justo foi tamén o derradeiro prior do convento da Purificación de Pantón, do que falo na entrada correspondente a ese concello.
Mosteiro de Cinsa (Cinsa-Baaamorto): Segundo recollo de Nicandro Ares, en Cinsa estivo ubicado o mosteiro de Sancto Ihohanne de Cinissa, do cal queda na microtoponimia a Casa Priorato con emblemas da cruz de Malta, utilizada polos hospitalarios de San Xoán.
Convento de San Antonio: Franciscáns. Citado por J. M. Pita Andrade na súa obra Monforte de Lemos (1952): "... con los barrios de Remberde en donde está el Convento de las Religiosas Descalzas y con el de los Abeledos en donde está el Convento de San Antonio de la Orden de San Francisco...". 
Priorado de San Salvador de Moreda: Citado por Fr. Martín Sarmiento na súa Viaxe a Galicia no ano 1745.

  

NEGUEIRA DE MUÑIZ

Igrexa de San Salvador de Negueira: Construída a finais do século XV ou principios do XVI coa intención, dise, de que fose un mosteiro se ben non se coñece documentación ao respeito.

  

AS NOGAIS

Santo André das Nogais: Dise que xunto a igrexa existiu un antigo eremitorio convertido en mosteiro e logo desaparecido. Cando a reforma do cemiterio que arrodea á igrexa, apareceron varias tumbas formadas por laxes. O templo conserva restos de tres estilos arquitectónicos: visigótico, románico e gótico. Tanto no exterior como no interior pódense ver varios elementos decorativos reutilizados.

  

OUTEIRO DE REI

Mosteiro de Santa Euxenia de Gaioso: Citado polo P. Yepes na súa Crónica General de la Orden de San Benito (1613). Nicandro Ares Vázquez, de quen recollo a información, di que pouco máis achega o beneditino, que nin sequera indica onde se atopaba e que se inscribe entre os suxeitos a Sobrado. Nada achega a bibliografía, mesmo nas guías eclesiásticas de Lugo só se fai alusión ás parroquias de Santiago e Santo Tomé de Gaioso, mais descoñécese a de Santa Euxenia. Mais don Nicandro, que presentiu a súa existencia, atopou a referencia á freguesía e couto de Santa Euxenia de Gaioso no Catastro de Ensenada do 1752, que tamén aparece citada como Santa Euxenia de Senande (aldea hoxe en día pertencente a Donalbai, en Begonte) e que aínda é coñecido como lugar da Eirexe de Senande, onde non existen restos de igrexa algunha, mais non lonxe de onde posiblemente se erguería o desaparecido cenobio. Nunha visita de Nicandro Ares atopou un sártego antropoide cun debuxo xeométrico na súa cabeceira que facía de pía para beber o gando. O dono levouno logo ao sitio denominado do Adrio onde apareceran ladrillos, tellas e pezas labradas, unha cun debuxo que semellaba un escudo que se empregaron na cimentación dunha obra. O documento citado polo P. Yepes data do ano 1019 e custódiase no Archivo Histórico Nacional entre os pergameos do mosteiro de Sobrado dos Monxes.

Mosteiro en San Xoán de Parada: En Estudos de toponimia galega II, editado pola Real Academia Galega no ano 2013, don Nicandro Ares Vázquez sitúa en Parada o mosteiro de San Xoán de Friolfe, en vez de no concello do Páramo. (ver concello do Páramo). 

PALAS DE REI

Mosteiro de Augas Santas: Citado nunha doazón que fixo Afonso III á igrexa de Lugo no ano 897: "In terra de Uliola monasterim S. Gregori". Nun documento do ano 1138 menciónase "In Uliola... monasterio Sancti Gregorii de Aquas Sanctas". No ano 1266 xa se fala da "igreja que he de Sanjurjo de Aguas Sanctas".

Mosteiro de Devesa: O nome quizais lle veña dun primitivo cenobio citado no ano 1291 como "eclesia de Santiago de Moesteyro de Deusa", e nun do ano 1296 como "eclesia Sancti Jacobi de Moesteiro".  
Mosteiro de Santa María de Carteire: Nunha escritura do ano 956 do conde Osorio Vistrariz e da súa muller Teodili Pepiz faise mención aos mosteiros de Santa María de Carteire e de San Fiz do Hermo. Os donantes, oprimidos polo peso dos seus pecados e aterrorizada a súa conciencia polos crimes que cometeran, desexan reconcilarse con Deus, ofrecendo os bens que posuían naquela comarca. Deste mosteiro non se coñecen restos.

PANTÓN 

O Mosteiro (Eiré): O Mosteiro é unha aldea da parroquia e Eiré. Segundo Nicandro Ares houbo un pequeno mosteiro de monxas. Consérvase unha pequena capela posta baixo o padroado de San Miguel. Segundo un documento do ano 1108, era abadesa Agiree Adonça.  
Priorado de San Román de Moreda: Citado por Fr. Martín Sarmiento na súa Viaxe a Galicia no ano 1745. Tratábase dun priorado ou granxa dependente do mosteiro de Samos. Dende o ano 1832 exerceu como prior e cura o P. Sebastián Rueda. Nun documento do ano 1175 cítase "in terra de Lemus ecclesiam sancti Romani de Moreda".

PARADELA 
Mosteiro de Santa María de Loio, Santa María de Ribalogio ou de Argentario (Cortes): Do antigo mosteiro de orixe eremítica fundado no século VIII, vencellado ao Camiño a Santiago, só se conserva a capela románica do século X, posiblemente construída sobre outra máis antiga. A capela foi restaurada polo monxe Quintila no s. XI. No século seguinte acométense importantes reformas. Consta dunha nave á que se accede por unha porta con arco de ferradura. A espadana, dun oco, remata nun pináculo. Dise que aquí naceu a orde dos Cabaleiros Cambiadores (tamén coñecidos como os Templarios galegos) que deu orixe aos Cabaleiros de Santiago, feito que nega F. J. Pérez Rodríguez (2008). Tamén se di que foi casa nai da Orde de Santiado da Espada, fundada no 1170 en Estremadura co nome de freyles de Cáceres, sumándo a ela os coengos regulares de Loio. Un dubidoso documento do mosteiro de Celanova do día 23 de decembro do 927 dise que se restaura a vida monástica. Si se sabe que no 1102 a raíña dona Urraca fai doazóns á igrexa da Lama dicindo que lle pertencía porque fora de dous mosteiros seus: o de Santa María de Portomarín e o de Santa María de Loio. No 1175 encabeza como monasterium os bens e dereitos da orde de Santiago na confirmación dun privilexio pontifício, e noutras de anos posteriores. No 1230 aparece un comendador á súa fronte. No 1254 os cabaleiros entregábanno á Igrexa de Santiago de Compostela, pasando a forma parte da sé xacobea onde permanecerá o resto da Idade Media. Nunha crónica da orde redactada no século XV cóntase o protagonismo que no nacemento dela tivo Sant Loyo, casa agostiña que se ten identificado con Santa María de Loio cando, en realidade, ese priorado situaríase na cidade de León, tratándose do de San Clodio. 
Priorado de Santa María de Mirallos: Foi priorado da Encomenda de Portomarín. A carón do Camiño Francés, tiña hospital para acoller aos peregrinos. A igrexa, de orixe románica, pasou a ser parroquia no século XVIII, foi trasladada, pedra a pedra, dende Ferreiros no ano 1790. Diante da porta principal hai unha pía con diferentes símbolos.

  

O PÁRAMO

Igrexa mosteiral de San Xoán de Friolfe: Segundo un documento de restauración da igrexa de San Xoán de Friolfe, datado no ano 910, existiu un mosteiro posto baixo o padroado de San Salvador. A orixe do templo data da segunda metade do século XII. Construída con muros de cadeirado de granito, presenta unha porta con arco de medio punto, dúas arquivoltas decoradas con perlas e inscritas en axedrezado, tímpano bilobulado adornado cunha cruz bizantina central e dúas cruces laterais. O pórtico ten cinco columnas que enmarca a outra porta con tímpano cunha cruz de Malta inscrita nun cadrado. A espadana é barroca, coroada por pináculos. Malia o anterior, segundo achega Nicandro Ares Vázquez, a cita do ano 910 está tomada de Galicia Histórica, Colección diplomática (1901), de Antonio López Ferreiro, localización que o autor lucense cre errada e que posteriormente foi aceptada por A. del Castillo, Villa-Amil y Castro, Amor Meilán e Vázquez Saco, ubicación que o sempre documentadísimo don Nicandro rexeita, ubicando o cenobio, en todo caso, en San Xoán de Parada, no concello de Outeiro de Rei, de carácter, posiblemente, dúplice. Na ampla documentación que cita, figuran varios abades, presbíteros, diáconos e outras testemuñas, entre elas varias mulleres que ben puideron ser monxas do referido mosteiro. Nicandro Ares sitúao en San Xoán de Parada, no concello de Outeiro de Rei.

A PASTORIZA

Igrexa de Bretoña: Templo disque situado sobre un antigo castro (nas proximidades atopouse un pendente de ouro, ao parecer prerromano) e sobre os alicerces dunha primitiva basílica monacal de orixe suevo-visigótica, sé da diócese de Britonia fundada polos bretóns que chegaron ás costas de Lugo no século V, dirixidos polo bispo Mailoc. A igrexa actual ten planta rectangular con tres naves, presbiterio e sancristía. Sobre a porta lese a data de 1733, e tamén aparece esculpida a cabeza dun anxo con sombreiro de peregrino. Na parede leste do templo hai unha lápida coa inscrición da consagración da antiga igrexa en honra de Santa María da Paz, construída sendo bispo Pelaxio, que di: "ERA C... IQ V K(a) L(enda) S: MAI(a)S P(e)LAGI(u)S P(resbi)T IN ONOREM S(an)C(t)E MARIE MATRE PACES". Daquí xurde a diócese actual de Mondoñedo-Ferrol. Realizáronse escavacións a principios dos anos setenta do pasado século, saíndo á luz gran número de tumbas paleocristiáns e cimentos da basílica episcopal. Agás a torre-campanario, os muros están encementados e pintados de branco. O P. Flórez cita unha escritura do ano 830 onde di que Britonia foi invadida e destruída polos árabes. Segundo Amor Meilán, baseándose nunha testemuña de Pomponio Mela, insinúa que nos primeiros séculos da era cristiá existía unha confederación de pobos ártabros con capital en Britonia, confederación que abranguía ata a actual comarca de Ortegal. Dentro do que foi o emprazamento da antiga Britonia, segundo as Memorias que compuxo un coengo da Catedral de Mondoñedo, utilizadas polo P. Flórez no tomo 18 da súa España Sagrada, aínda se coñecían no 1763 vestixios dunha gran fortaleza con foxo e contrafoxo. O P. García Villada, na súa Historia Eclesiástica de España, di que un dos bispos de Britonia foi priscilianista. López Ferreiro escribiu que de Britonia era o monxe galego Requiario, que a fins do século IV ou principios do V escribiu o opúsculo De Fide (por moito tempo tívose a Requiario como de orixe inglesa). Como figura máis arriba, o primeiro bispo do que se ten noticia é Mailoc, que concorre ao II Concilio Bracarense no 572, e antes asistira ao primeiro co nome latinizado de Maliosus no 561 (algún autor di que Maliosus e Mailoc eran persoas distintas). Seguiulle na sé Ermerico que suscrebe co título de Laniobrense no III Concilio de Toledo. No IV Concilio de Toledo do ano 633, toma parte e asina como Britoniense Metropio. No oitavo celebrado na mesma cidade, o presbítero Materico, a nome do Bispo Britoniense no 653. O P. Flórez dá por desbotada a hipótese de que non existiu ningunha sé titulada Laniobria, como distinta da de Britonia. Pierre David, na súa obra Etudes historiques sur la Galice et le Portugal (1947), seguindo a Louis Duchesne (L´eglise au VI siecle), fala deste bispado de xeito distinto que o P. Flórez, di que ao seren invadidas as Illas Británicas polos anglosaxóns no século V, houbo unha importante migración de bretóns da Armórica cara as Galias e a costa de Galicia xa que aquí había xente da mesma raza que deran varias cohortes de britóns galegos ás lexións romanas, como recolle Amor Meilán na súa Historia de la provincia de Lugo. Eran cristiáns ben organizados, cos seus bispos, abades e sacerdotes. Escribe o alcipreste de Catedral de Mondoñedo, Francisco Reigosa (1950), que foi a partires daquí cando se multiplicaron as igrexas, escasas ata o daquelas, non existindo tampouco ningún bispado.

  

A POBRA DO BROLLÓN

Mosteiro de San Salvador de Ferreiros: Nicandro Ares Vázquez di que o carácter mosteiral da igrexa de San Salvador déixase entrever nun documento datado no ano 1001, onde a notitia dun preito presentado "in Boveta, in valle de Lemabus por Rodrigo Romariz e Ximena Ximénez" sobre a posesión do "monasterio Sancti Salvatoris de Ferrierasci". Noutro documento lucense do 1181 (Era 1249), que se conserva no Arquivo da Catedral de Lugo, Coelvira Fernandi doa unha parte do seu jure hereditario "monasterii de Ferrarius" á Orde do Hospital de San Xoán. No 1249 o soldado Martinus Petri, alcumado Mosero, ofrece á igrexa de Lugo o seu dereito de padroado "in monasterio Sancti Salvatoris de Ferreiros" en satisfacción do sacrilexio que cometera violando a igrexa de Lóuzara. Xunto a igrexa érguese un edificio totalmente arruinado, nun de cuxos muros hai unha inscrición coa data de 1788. Malia o anterior, J. Freire Camaniel no seu El monacato gallego en la alta Edad Media pon en dúbida a existencia deste cenobio.
Priorado de San Martiño de Piñeira: A única testemuña sobre a existencia deste mosteiro aparece nunha dubidosa doazón de Afonso VII ao presbítero Paio Vermúdez e aos seus fratibus no 1124 ou 1154 a petición de Fernando Pérez de Traba e que o rei lles cedía os coutos de Piñeira, O Ivedo e Trasmonte. En Vilachá consérvase un conxunto etnográfico formado por 42 adegas familiares con orixe no século XII que foran doadas polo rei Afonso VII e que no século XIII pasou a depender do mosteiro de Montederramo que potenciou a viticultura e a construción das adegas. Tras a desamortización do ministro Mendizábal, as pedras do priorado foron reutilizadas noutras construcións.
Santiorxo (Liñares): Na España Sagrada dos PP. Flórez e Risco (1747) cítase un documento do ano 1254 que alude a unha igrexa mosteiral pertencente aos templarios.

  

POL

Mosteiro de Santa María de Valonga: Este mosteiro, absorbido polo de Meira, é citado unicamente nunha doazón feita polo rei Ordoño á sé de Oviedo o 20 de abril do ano 857: "In Galletia monasterium Sancte Marie de Valle Longa", documento publicado por Floriano na súa Diplomática española del período astur, mais crese que é unha falsificación diplomática que, de todos xeitos, non invalida a existencia de tal cenobio no século XII, cando se fixo esta escritura. No ano 900, Afonso III confirma a esta igrexa varias posesións en Galicia. No ano 969, o conde Osorio Gutiérrez, fundador do mosteiro de Lourenzá, doa a este cenobio todo canto tiña "in Balunga quantumcunque habeo", ou sexa, todo o que ten en Valonga. A súa xirisdición foi discutida entre os bispos de Lugo e Oviedo, pois o papa Uxío III, en marzo de 1145 manda ao clero e fieis de Valonga, entre outros, que obedezan ao bispo de Lugo e non ao de Oviedo.Na actualidade só se conserva a igrexa de orixe románica do século XIII. Un veciño contoume que a tradición sitúa no lugar unha desaparecida capela, e cando anchearon a pista que dá á igrexa saíron á luz varias tumbas feitas con laxes.

  

PORTOMARÍN

Mosteiro de Santa Mariña (Santa Mariña-San Nicolás de Portomarín): Feminino. Aqui estaba no 922, segundo un dubidoso documento, a Eclesia vocabulo Sancte Marine ripa Minee, que lle fora doada polo bispo lucense Recaredo aos condes Gutierre e Ilduara, pai e nai de San Rosendo, para que rematasen de facer un mosteiro que tiñan comezado, e continuaba no ano 927: "Iuxta baselicam Sancte Marine in locum Porto Marini". Consérvase unha capela. Aquí achego unha lenda, extraída de galiciadixital, contada por Mero quen a recolleu de D. Xesús Mato e Mato. Cóntase que non moi lonxe, río Miño arriba, había unha peneda que sobresaía da auga, e nunca desaparecía da vista dos que por alí andaban, aínda que houbera secas ou enchentas. María, San Xosé e o Neno estiveron en Galicia cando fuxiran de Herodes. Ao chegaren a aquel sitio de Portomarín, á beira do Miño, quixeron cruzar. As augas, ao pasar entre os penedos, facían moito ruído, e corrían a moita velocidade. A Virxe, que non quería que espertaran ao Neno, dixo: "Río Miño, río Miño, pasa quedo e caladiño, non espertes ao neniño que xa o levo caladiño". E o río voltouse calmo, pousado e silencioso naquel tramo. Cóntase que atravesaron o río sen problema, e o Neno non espertou. Na peneda aínda está a pegada do burro cando, para facer pé, pousou alí unha pata. Por desgraza, hoxe todo está cuberto polo encoro de Belesar.

RIBADEO
Mosteiro de Santa Baia de Ermolfi (Santalla da Devesa): No Catálogo de documentos medievales, escritos en pergamino, del Archivo de la Catedral de Mondoñedo (871-1492), confeccionado polo coengo e arquiveiro da citada catedral Enrique Cal Pardo, faise alusión a un documento do ano 973 o cal fai referencia á fundación do mosteiro en Sta. Eulalia de Ermolfi que se debe identificar con Santalla da Devesa, onde a conversa Iquilo concédelle ao bispo Armentario varios lugares daquela bisbarra. Na catedral de Mondoñedo consérvase un pergameo do ano 1002 que fai referencia a este mosteiro. 
Mosteiro de San Martiño de Esperantón: Coñecido como de Sperautani ou Sperautano. No Boletín da Comisión de Monumentos Históricos e Artísticos de Lugo (1978), Pedro Reigosa Pedrosa di que a fundación deste mosteiro data do século VIII, en virtude dunha concesión do sitio e término do seu emprazamento, feita polo rei Silo no ano 775 aos seus fundadores Pedro, presbítero, Alante, converso, Labino, converso, Avito, presbítero, e Laurentino, presbítero. Estes monxes, segundo consta na escritura orixinal que se conserva no arquivo da Catedral de León, acodiron ao rei Silo, e bicándolle os pés suplicáronlle lles dese un lugar de oración no Cellario que pertencía ao rei, entre os ríos Eo e Masma e os regueiros Alasancia e Mera. Don Silo fíxolles esta concesión por medio do abade Sperautano ou Sperauta (de aí o nome do cenobio), e acotou na concesión os términos de terreo adxudicado, un dos cales era o monte que está por riba de Trabada, outro o chamado Pelagum nigrum (Pozo Mouro), e os sinalados ríos e regueiros. Un documento do ano 1214, pertencente á colección diplomática do mosteiro de Meira, sitúa a herdade de San Martiño de Esperantón na ourela do río Eo, nas proximidades de Ribadeo. Villa-Amil y Castro, na súa Crónica de la provincia de Lugo, supón que estivo na actual parroquia de Celeiro, inmediata ao río Masma e ao Pozo Mouro, do concello de Barreiros. Amor Meilán pregunta se non sería construído nun dos lugares de San Cosme de Barreiros e San Miguel de Reinante, que se chaman aínda hoxe co nome de Áspera. Outros colocan o emprazamento do mosteiro en Cabarcos ou en San Martiño Pequeno, que é da Fórnea. Mesmo non faltou quen o levou para a vila de Trabada, porque alí houbo un mosteiro de Santa María ata a exclaustración do 1836, hipótese imposible xa que os cenobios de Trabada e Sperautano coexistiron no mesmo tempo e ambos foron doados ao mosteiro de Lourenzá. 

RIBAS DE SIL 
Mosteiro de Santa María de Torbeo: A primeira noticia deste mosteiro data do ano 1241, cando o abbas Johannes Petri de Torveno é testemuña dunha venda a Montederramo. No século XIII a súa comunidade está formada por cregos. Consérvanse varios foros dos séculos XIV, XV e XVI. No 1328 o seu abade Pedro Leal preside unha congregación de seis racioneiros. A igrexa, de orixe románica do século XII, pertenceu a un pequeno mosteiro que se levantaba no lugar pertencente aos bieitos. Destruída por un incendio no ano 1936, só quedaron en pé os muros. No interior consérvase parte dun epígrafe gótico. A nave é de planta rectangular con ábsida de tramo recto con testeiro redondo. Acaroadas á nave érguense dúas capelas con bóveda de canón engadidas no século XVIII. A porta principal presenta tres arquivoltas, e no cimaforte ábrese un óculo con tres círculos concéntricos ornamentado con touros, escocias e billetes.

  

RIBEIRA DE PIQUÍN

Igrexa-priorado dos Vaos: A igrexa dos Vaos está situada na aldea do mesmo nome, nun encaixado val sobre un esporón de forma circular arrodeado, agás polo NO, polo río Rodil, tributario do Eo, sobre o que se cre foi un primitivo castro. O templo pertenceu á Orde de San Xoán de Malta, con centro en Portomarín que administrou a parroquia ata o ano 1876. Nun dos libros de Fábrica da igrexa, do ano 1652, menciónase a relación mediante a fórmula "jurisdicción hespiritual de la encomienda de Portomarín". No muro exterior sur do edificio consérvase un reloxo de sol realizado en lousa en cuxa parte inferior lese: "SIENDO PRIOR DON FRAN.co BR.do PASARIN Y QVINDOS A.o DE 1742", que pode se indicativo da condición de priorado da citada orde militar. Malia o anterior, no Catastro de Ensenada do ano 1753 alúdese a este cura como párroco dos Vaos e non como prior. O elemento máis chamativo e enigmático do templo atópase na parede oeste do pórtico, fronte á fachada da igrexa, onde se abre unha ventá cunha cruz latina gravada en baixorrelevo na parte superior, e por riba, empotradas na parede, expóñense cinco caveiras humanas que configuran unha posición vertical, a máis de 2,50 metros do chan, que lembra un triángulo. Ningún dos cinco cranios conserva a maxila inferior. As cinco caveiras miran á fachada da igrexa, "como se duns asistentes máis ás cerimonias relixiosas se tratase". En ningún momento reciben a luz directa, aumentando así a súa lúgubre apariencia. Nada se sabe do que poden representar. Non moi lonxe hai outras dúas igrexas con semellante simboloxía: a de Santa Comba de Órrea (Riotorto) e a de Santa María de Conforto (A Pontenova), cadansúa cunha caveira empotrada nun muro e sen a maxila inferior. O templo é de amplas proporcións, atópase revogado en cal, con tres naves cubertas en lousa e madeira no interior. Dentro salienta un gran retábulo maior neoclásico, así como a imaxe policromada do Santo André, do século XV, nun retábulo lateral.

  

RIOTORTO

Mosteiro de Santa Comba de Órrea: Monxas bieitas. Non se conservan restos. Situado ao parecer preto da igrexa actual, pertenceu a unhas monxas bieitas, coñecido tamén como Mosteiro de Donas. No ano 1199 dona Urraca Fernández de Traba fai unha manda no seu testamento a un Orreum que se debe identificar, segundo Pérez Rodríguez (2008) con Santa Comba e non con Santo André de Órrea, en Agolada. No ano 1209 Afonso IX exime ao cenobio de todos os pagamentos debidos ao rei agás moeda foreira. Enrique Cal Pardo fala da súa escaseza documental durante os séculos XIII e XIV. No século XV conta cunha visita feita dende a catedral de Mondoñedo que mostra a situación do cenobio no 1407, onde se sinala que en Santa Comba vivían oito monxas (cinco biudas e tres leygas). A derradeira noticia sobre este convento é do ano 1436. No 1454 xa estaba en poder do cabido de Mondoñedo. Na igrexa consérvase un capitel do século XII utiliado como pía de auga bendita, que se cre pertenceu ao primitivo cenobio, sobre o que hai unha caveira humana empotrada na parede.

  
SARRIA 
Mosteiro de Barxa.
Mosteiro de Calvor: Fundado no ano 785, no lugar que ocupaba un antigo asentamento castrexo. O arciprestre Theodonando púxoo baixo a tutela de Samos no ano 902. Do antigo cenobio só se conserva un capitel visigótico dentro da igrexa.
Mosteiro de San Paio de Cesar (Cesar).
Mosteiro de Santa María de Corvelle: Consérvase a igrexa de orixe románica.
Mosteiro de Froián ou de "Martolanes" ou "Mortolanes" (Froián): Di Lucas M. Álvarez que no Tombo de Samos hai un docmento onde consta que o 18 de marzo do ano 907 un presbítero de nome Sesericus fai un pauto monacal, entregando a súa persoa e os bens patrimoniais á igrexa de Santiago Apóstolo, cuxas reliquias gárdanse na vila que chama Martolanes. Nicandro Ares Vázquez sinala que no mesmo Tumbo, un matrimonio doa varias posesións a Samos, entre outras a vila que está en San Pedro, nos Campos, onde din Martolanes e que, polos nomes dos lugares que se citan, localizaríase na parroquia de San Pedro de Froián, o cal estaría no lugar da Ermida. No ano 976 menciónase en Froián as igrexas de San Vicente e de Santiago, e arredor do 1009, Sancti Iacobi... in villa... Martolanes nun documento do ano 907. Da primitiva igrexa románica quedan poucos vestixios. Nunha doazón do ano 1028 aparece citada a igrexa de Froián no lugar que "dicitur Avolin, in territorio Froliani, subtus eclesia Sancti Vicenti".
Mosteiro de San Adrao do Monte Páramo: A ermida do San Marco atópase na serra do Páramo, parroquia de Biville, e non moi lonxe da divisoria co concello do Páramo, a 849 metros de altitude, e de onde se divisa unha espléndida panorámica. Dise que asenta sobre un castro, se ben nos non atopamos pegadas claras do mesmo. Na Alta Idade Media ergueuse un eremitorio que co tempo se converteu nun pequeno cenobio cuxa primeira mención data do ano 899 en que o rei Afonso III confirma distintas posesións da igrexa de Lugo. No testamento de Sumilano do ano 976 fai doazón ao abade de Barbadelo da igrexa de San Adrao do monte Páramo. No ano 1009, o abade de Barbadelo dóalla ao abade de Samos, citándose no Tombo deste último mosteiro como Sancto Adriani in monte Paramo. Outros documentos dos séculos XVI e XVIII fan alusión a esta capela. O Catastro de Ensenada, de mediados do século XVIII, nomea en Biville a Fonte de San Adrao. Nada se sabe cando mudou a súa advocación do San Adrao pola de San Marco, como tampouco de cando data exactamente a romaría que se fai na honra deste santo evanxelista, coa beizón dos campos e as peticións que lle solicitan os devotos. Acaroados á capela, construída sobre unha pena granítica, vense tres sártegos medievais escavados na rocha, se ben hai que conxectura que poden ser suevos ou visigodos. Nesta mesma rocha vese unha coviña artificial de dez centímetros de diámetro. Non moi lonxe tamén localizamos unha pía de 24 cm de diámetro, e dúas coviñas illadas, tamén feitas por man humana. A poucos máis de 300 metros da ermida está a coñecida como Fonte das Virtudes. Nesta serra do Páramo están localizadas 11 mámoas, tres pertencentes ao concello de Sarria e oito ao do Páramo. Os elementos prehistóricos (mámoas, petroglifos e posible castro) apuntan a que o lugar foi cristianizado por considerarse como pagano.   
Mosteiro de San Antolín: Nicandro Ares cita o mosteiro de Sancto Antonino na parroquia de San Antolín. Entre o 1020 e o 1061 o abade doa a Samos o seu mosteiro con todas as posesións, entre outras "in territorio Triacastella, in villa Ranimiri, villa que comparavimus de Baltario Randiniz et hic in ipsa villa...".
Mosteiro de San Martiño. 
Mosteiro de San Mateo (Calleiros-Vilapedre): Sábese da existencia dun cenobio familiar posto baixo o padroado do apóstolo San Mateo, fundado o 17 de maio do 960 por Egereldo e Rósula, poñéndoo baixo a xurisdición de Samos: "est ipsum monasterium territorio Gallacie, costa mans Paramo, discurrente fluvio Sarrie, villa quam nuncupant villa Petri et ecclesie Sancti Mathei apostoli et evangeliste". Malia que o PXOM do Concello de Sarria lévao para o sitio onde se ergue a igrexa e o cemiterio de San Fiz de Vilapedre, a tradición sitúao nunha finca de Calleiros, parroquia de San Miguel de Vilapedre, onde hai uns quince anos se celebrou unha festa en honra do santo. Que eu saiba non se coñecen restos, se ben unha pía bautismal en granito que hai xunto a igrexa de San Fiz puído pertencer ao desaparecido cenobio.

   

 

O SAVIÑAO 
Mosteiro de Santa Cecilia de Freán: Foi algún tempo mosteiro. A xurisdición civil e criminal era do conde de Lemos. O mosteiro dá a congra e os décimos a un sacerdote para que administre os Santos Sacramentos aos fregueses, e a comunidade tiña tamén o dereito de presentación por estar unida a Rosende.   
Mosteiro de Nazara: Sobre este mosteiro de Nazara ou Naraza, do que non queda pegada algunha na toponimia, tense escrito (Argaiz) que pode ser o mesmo que o de Santo Estevo de Ribas de Miño. Deste mosteiro, suxeito a Samos, escribe Vázquez Seijas (1947) que só poderiamos saber se se trata do mesmo, en todo caso, polos fondos documentais do cenobio samonense. Deste mosteiro, situado in villa Nazara tamén fala o P. Yepes. Castro López, en Reseña histórico descriptiva de la parroquia de Vilar de Ortelle y su comarca, limítase a nomealo entre as lembranzas mosteirais da ourela esquerda do Miño.  

SOBER
Canabal: No ano 1244 cítase en Canabal unha bailía da orde monástico-militar dos Templarios. Neste mesmo documento dise que estes monxes posuían "de Canabal de Spasandi, de Sancto Georgio de Canedo", etc.
Mosteiro de Santa María de Amandi: No ano 841, Afonso II doa á igrexa de Lugo "in territorio Verosimo, prope rivulo, iuxta Castrum vocitatum Francos, aliud monasterium ab antiquo dictum S. Mariae de Amandi..." No 897, Afonso III confirma á igrexa lucense "in Verosmo monasterium Sancte Marie de Amandi cun eclesia S. Tirsi et iu adiunctionibus ab integro". 
Priorado de Doade: Foi fundación bieita que dependía do mosteiro de San Vicente do Pino, en Monforte. Relacionado coa producción do viño, coa Desamortización de Mendizábal do XIX remataron os dezmos que tiñan que pagar os vecinos da zona, século que pasou a mans particulares.
Priorado de Portizó (Anllo): No Inventario Artístico e Lugo y su Provincia (1976-1983) cítase o Priorato de Portizó con restos dunha capela e unha alusión ao abade de Meira.
Priorado de San Miguel de Rosende: Bieitos. Sábese que xa existía no ano 1246, dependente de Santo Estevo de Ribas do Sil. Apenas queda algún resto románico na varias veces reconstruída igrexa.

TABOADA

Mosteiro de Santa María de Xián: Consérvase un documento do ano 897, nunha doazón do rei galego Afonso III. No 1199 Urraca Fernández de Traba doálle ao cenobio XXX solidos. Do 1211 é o testamento dunha abadesa de Xián, de nome Gontrode Ruderici. Do 1229 unha concordia entre o prior de Vilar de Donas e a abadesa de Xián. Un documento do ano 1245, escrito en latín, fala deste mosteiro familiar habitado por monxas. Amor Meilán cítao na súa Historia de la provincia de Lugo, tomando como noticia a España Sagrada do P. Risco. A súa desaparición debeu ser antes do século XIV. Aínda hoxe en día se conserva a tradición na xente do lugar de Xián que o sitúa xunto a igrexa parroquial, nuns terreos que levan o nome de O Mosteiro. A igrexa de Xián aparece documentada nos anos 786.

  
TRABADA
Mosteiro de Santa María: Na vila de Trabada houbo un mosteiro, coetáneo do cenobio de Sperautano (ver a entrada en Ribadeo) que permaneceu activo ata a exclaustración dos monxes no ano 1836. 

TRIACASTELA 
Mosteiro de Ramil: Nicandro Ares cita un documento do ano 1122 no que consta que un tal Fernando Roderiquiz dóalle ao bispo de Lugo, Pedro III, e aos seus coengos, varias herdades entre as cales está a "sexta monastei de Ramir".
Mosteiro de San Pedro do Ermo (A Balsa): Ao parecer xa existía cando o conde Gatón o restaurou no ano 919. O que non se pode dicir, como apunta Nicandro Ares, é que foi Gatón quen o fundou, mais que si doou ao mosteiro a vila de Ramil. O etimólogo cita un documento do ano 1122 onde un tal Fernandus Roderiquiz doa ao bispo de Lugo, Pedro III, e aos seus coengos varias herdades, entre outras, a "sexta monasterii de Ramir". 

O VALADOURO
Convento da Veiga de Santa Cruz: Non se conservan restos. Dise que o Adán e a Eva flanqueados por Satanás que se ve no lintel da igrexa de Santa Cruz do Valadouro procede deste cenobio.
Mosteiro de Bermún: Na parroquia de Santa Cruz do Valadouro. Bieitos. Desaparecido. Na documentación antiga aparece como Vermundo. Segundo Amor Meilán foi fundado polo Conde Santo. Hai investigadores que cren que os mosteiros da Veiga de Santa Cruz e Bermún eran o mesmo.

  
O VICEDO
Mosteiro de San Miguel da Illa da Coelleira: Segundo Amor Meilán, a súa fundación remóntase ao século V polo bispo Consencio. Os primeiros documentos datan dos anos 1095 e 1099. Sábese que estivo rexentado polos Coengos Regulares de San Agostiño, mais a ausencia de documentación dende o 1099 ata o 1420 deu lugar a varias lendas que sitúan aquí aos templarios. No 1485 o seu prior cédeo a San Martiño de Mondoñedo, confirmación concedida no 1489 polo bispo de Mondoñedo e no 1490 polo bispo de Catania. Aparece citado nun documento do ano 1488, nunha relación do bispado de Mondoñedo para o pagamento do subsidio da guerra de Granada, tendo que aboar a cantidade de seis mil cincocentos marabedís, o mesmo que San Miguel das Negradas. Manuel Gago, no seu Capítulo Cero, achega un artigo titulado No ronsel das barcas de Coiro, explorando o mosteiro de San Miguel da Coelleira. Nunha visita á illa no ano 2014, Gago localizou uns posibles restos do primeiro mosteiro nunha ruinosa construción que pode corresponder a unha obra do ano 1522, cando o bispo de Mondoñedo ordenou "arreglar la compostura" do cenobio.
Mosteiro da Insua de San Martiño: É moi complicado seguir a súa traxectoria xa que é o único mosteiro bieito do que non se conservan documentos anteriores á súa anexión a San Paio de Antealtares no ano 1504.. Sábese que era de carácter patrimonial e familiar. Só se conservan algunhas pedras esparexidas polo illote situado preto da desembocadura do río Sor. 
Mosteiro de San Miguel das Negradas: Di Pérez Rodríguez (2008) que este mosteiro é o peor documentado de toda a Idade Media galega posto que só se sabe del en 1488, cando aparecer na relación feita polo bispado de Mondoñedo para o pagamento do subsidio da guerra de Granada, correspondéndolle pagar seis mil cincocentos marabedís, o que indica que é un dos máis pequenos e pobres da Galicia medieval. Foi a última casa feminina en incorporarse á observancia de Valladolid. A súa última prioresa foi dona María Viçosa, que a pesares de que a audiencia arcebispal de Santiago a apoiou, ao final a casa pasou á Congregación de Valladolid no ano 1514; no 1543 foi absorvida por San Paio de Antealtares. 

VIVEIRO 

Mosteiro de San Xoán de Celeiro: Finais do século VIII. Sábese da existencia deste mosteiro polo testamento asinado polo diácono Rodrigo, natural de Coímbra (Portugal).

XOVE

Mosteiro de San Estevo de Sumoas: Finais do século VIII. Como no caso de San Xoán de Celeiro (Viveiro), sabemos da existencia deste cenobio polo diácono Rodrigo. 

PROVINCIA DE OURENSE

BANDE

Mosteiro de San Pedro (Bande): No ano 1457, o mosteiro que había en Seoane pasou, por mandato do papa Calisto III, a San Pedro. A igrexa parroquial, dos séculos XVII e XVIII, é o resultado das reformas e ampliacións que se realizaron no antigo cenobio e de cuxos vestixios perduran na casa reitoral, un edificio de dúas plantas con corredor e patio central. Segundo conta Enrique Bande Rodríguez, no ano 1782 ordenouse ao cura que obrigara a gardar a compostura aos fregueses dentro do templo xa que se tiña o costume de falar, berrar e bailar durante a celebración da misa. Ou outra orde do ano 1835 en que pon en coñecemento do párroco de que as mulleres que portaban a imaxe da Virxe nas procesións "non deben ir entre os homes nin entre o clero, nin dando espectáculo. Nas procesións deben ir detrás con toda a decencia".

  

BAÑOS DE MOLGAS

Mosteiro-hospital de Xerusalén da Limia: No tomo IX dos anos 1971-72 do Boletín da Comisión provincial de monumentos Históricos e Artísticos de Lugo, Marina Vázquez Dapena recolle unha transcrición de Marcelo Macías sobre un privilexio, escrito en latín, do rei Afonso IX a favor dun mosteiro-hospital de Xerusalén da Limia polo cal se fai unha doazón do couto de Foncuberta no ano 1260. A tradución, na súa primeria parte, é a seguinte: "No nome do Señor. Amen. As cousas que se fan ao presente pronto se perden de memoria polo que os escritos sempre fan desaparecer as incomodidades do esquecemento. Polo tanto eu, Afonso, pola graza de Deus Rei de León e Galicia: douvos, Xoán Sancis Prior do Mosteiro-Hospital de Xerusalén, e servos e irmáns do mesmo hospital, na Limia, xunto a Molgues (Molgas), Foncuberta, con todas os seus dereitos e pertenzas, como o teño ou debo telo por dereito hereditario, para poseela perpetuamente".  

CARTELLE

Priorado de Vilar de Vacas: Dependía do mosteiro do Salvador de Celanova. Era o lugar onde se pagaban os foros das terras sobre as que tiña xurisdición a fortaleza de Sande: Anfeoz, Vilar de Vacas, Macendo, Sande e Madarnás. 

CASTRELO DE MIÑO

O Castrelo (Padreiro-Castrelo): Onde había un castro e logo unha torre medieval, sobre os que se construíu a igrexa parroquial de Santa María, houbo un mosteiro que foi desmantelado.
Priorado de Prado (Prado de Miño): Consérvanse as ruínas dun edificio que segundo a tradición acolleu unha orde monástica.

  

CASTRELO DO VAL

Mosteiro de San Xoán de Servoi: Pola advocación puido estar en mans dos sanxoanistas, mais hai quen sostén que pertencía aos bieitos. No ano 1132 ou 1134, o rei galego Afonso VII doállo ao Cabido de Ourense, denominándoo Monasteriolo e referíndose aos seus termos e coutos antigos, o que fai supoñer unha orixe altomedieval. Varios dos seus abades son membros do cabido de OurenseA igrexa actual data do século XVI, con reconstrucións no XVIII. 

CELANOVA 

Mosteiro de Vilanova dos Infantes: Fundado no ano 940 por Santa Ilduara, nai de San Rosendo, arrdor dos anos 930-940, o cal, a xulgar polos restos e polas noticias de autores que viron partes do edificio antes da súa destrución, presenta grandes semellanzas co de Santiago de Peñalba, no Bierzo. Os poucos vestixios que quedan atópanse no Museo Arqueolóxico de Ourense e apoiados na igrexa románica. No interior conserva un Cristo de madeira do século XII que debeu pertencer ao antigo mosteiro. 

CHANDREXA DE QUEIXA

Priorado de Vilar: Mencionado nunha bula do papa Alexandre III do ano 1163. Pertenceu ao mosteiro de Montederramo ata o ano 1580 en que o rei Filipe II llo quitou cando nomeou a dous alcaldes para controlar a zona, feito que non impideu que os veciños tiveran que seguir pagando a Montederramo 393 fanegas de pan xa que o centeo era o seu principal cultivo.

COLES
Mosteiro de Santa María da Barra (A Barra): A Barra, ao parecer, foi encomenda dos Sanxoanistas, couto doado a Fernando Oduáriz por Afonso VIII como recompensa a súa axuda contra os sarracenos.
Mosteiro de Paradela: Citado nunha doazón do ano 986 das vilas de Vascones et Sancta Eulalia in Bubalo, en Carballedo (Andrade Cernadas, 1995). 

CUALEDRO

Mosteiro de Atás: Dependeu de Celanova. Dona Urraca, viúva de Afonso III, quitou a Celanova a xurisdición de Atás que logo lle foi restituída por Afonso VII. Afonso IX, nun privilexio expedido a favor do mosteiro de Celanova, mandou que ninguén sacase pedido algún de Atás; privilexio confirmado por Fernando III estando en Ourense o 10 de abril de 1232, por Afonso X no 1255, e por Afonso XI no 1316.

GOMESENDE

Mosteiro de Santa María do Pao: Citado nun privilexio do ano 1185 no que se confirman os bens e dereitos da sé de Ourense onde aparecen como propios desta as hereditas Sancte Marie de Palo e o monasterium Sancte Marie de Palo. Da súa comunidade sábese dun presbítero no 1225, un prelado no 1365 e un abade no 1424, escasos datos que fan supoñer un antigo mosteiro altomedieval que despois pasou á sé de Ourense, quedando reducido a parroquia.

LOBEIRA

Mosteiro de San Martiño de Grou: Agostiños. Orixe altomedieval, está pobremente documentado. Consta como priorAdo no 1185. No Tombo de Beneficios da catedral de Ourense (1489) dise que é de presentación episcopal, engadíndose que non ay canonigos nin memoria de os aver; resyde e syrve el dito prior e un capelan con el. Dende o 1461 o prior era frei Lopo Pérez Salgado, debedor e criado de Álvaro de Oca, abade de Celanova. Frei Lopo será perseguido polos observantes de San Benito de Valladolid a partir do 1494 en función de ter varios bens de Celanova. Morto ao ano seguinte, aparece á fronte de Grou Gonzalo Álvarez que se intutula abade e non prior. San Martiño salvarase da Observancia e pasará como casa independente na que só queda o seu reitor, que no século XVI volve a titularse prior.

MANZANEDA

Santa María de Cesuris (Cesuris): A igrexa de Cesuris destaca, solitaria, sobre a contorna. Aínda que a meirande parte da igrexa é barroca (s. XVIII), conserva na súa fachada a portada románica do século XI. Segundo a tradición foi un mosteiro templario. Nas inmediacións está o castro da Madroa.

  

MASIDE

Mosteiro de San Salvador de Armeses: Documentado a principios do século XII, aínda que pode ser herdeiro doutro altomedieval. No 1106 xa vivía nel unha pequena comunidade, co abade Munia á cabeza. No 1222 aparece citado nunha avinza entre as ordes militares de Alcántara e Calatrava no que acordan outorgarlo á condesa Sancha coa condición de que o teña sempre poboado pro noso freyre e pro nosa freyra que í morar, e morta a dona pasará ao poder de Calatrava. No 1250 estaba en poder dos cabaleiros de Alcántara que disputaba co párroco de San Miguel polos décimos. A principios do século XIV Armeses é se dunha encomenda vencellada á Batundeira. 

MELÓN 
Mosteiro de Santa María de Barcia (Quins): Posible orixe altomedieval. Casa independente nos primeiros anos, no 1160 pasou a depender do mosteiro de Melón. Crese que mentres se construía o mosteiro de Melón, os cistercienses residiron aquí. Segundo Freire Camaniel a existencia de Barcia como mosteiro baséase só nuns poucos documentos de Melón. Debeu desaparecer antes do século XV. Posuía, entre outros, o couto de Rubillón e a granxa de Monterrei (Senín). 

MONTEDERRAMO 
Priorado de Seoane Vello: Aínda que non existen datos documentais, crese que a orixe do mosteiro de Montederramo estaría en Seoane Vello no século X. Mais do século XII consérvase algún documento que citan o cenobio de Montederramo como de Seoane de San Xoán Vello ou San Xoán Vello, pertencente á orde dos bieitos. Segundo consta nun docmento asinado en Allariz no ano 1124, o mosteiro de Montederramo foi refundado por Tareixa de Portugal, rexistrándose por primeira vez a denominación Rivoira Sacrata. No interior da igrexa hai un miliario adicado a Caracalla que actúa como soporte do altar maior.

  

MONTERREI

Convento franciscán: Do cenobio, fundado no ano 1302, consérvanse algúns restos xunto o antigo cemiterio do castelo, aínda utilizado polos veciños da Pousa. No século XVI foi trasladado a Verín. Na actualidade pertence aos Mercedarios. 
Convento dos xesuítas: Atopábase onde se ergue o parador de turismo. Desapareceu na súa totalidade cando a Desamortización.

  

PADERNE DE ALLARIZ

Mosteiro de San Lourenzo de Siabal: Posible orixe altomedieval. Foi cedido á Igrexa de Ourense pola monarquía dúas veces, a primeira no 1160 por Fernando II, e a segunda e no 1204 Afonso IX. No século XII perdeu o seu título de mosteiro para converterse en igrexa parroquial.

PARADA DO SIL 
Mosteiro de San Adrao: Documentos do mosteiro de Celanova e da catedral de Lugo falan da súa importancia no século X, sinalando que xa existía no século VIII. No século XII pasou a dependender do mosteiro de Montederramo. Consérvanse algúns posibles restos no cruce que leva a Barxacoba reconvertidos en adega, e quizais no muro dunha casa restaurada que hai en fronte. 
Mosteiro de San Cibrao: Documentado no século X. O mosteiro de Montederramo logrou no 1171 que llo cedera Fernando II quen suprimiu a vida monacal segundo consta na protesta que o bispo de Ourense fixo a Roma.  
Mosteiro de San Lourenzo de Ribas de Sil ou de Caldelas: Posible orixe altomedieval. Por documento outorgado polo futiro rei de León e Galicia Fernando II no 1155, concede ao capelán Rodrigo Menéndez, fillo de don Mendo, o mosteiro de San Lourenzo de Caldelas, preto do río Sil, que se ubicaría, posiblemente, xunto a igrexa de San Lourenzo de Barxacova que no século XII pasou a ser bailía da encomenda de Quiroga, dependente da orde de San Xoán de Xerusalén. Nun dos muros da igrexa pódese ver unha cruz de Malta e un escudo, e nun muro do cemiterio unha pedra cunha inscrición do revés que foron reaproveitadas dunha construción anterior e que ben puideron pertencer ao desaparecido cenobio. En San Lourezo atópanse as ruínas da capela e a necrópole medievais de san Vítor formada por tumbas escavadas na rocha dependentes, primeiro de San Lourenzo e despois de Santa Cristina de Ribas do Sil.
Mosteiro de San Miguel: En Sacardebois. Cenobio feminino. Existen referencias documentais do século XII, cando Fernando II o doa ao mosteiro de Montederramo.  A imposición das normas gregorianas en Galicia supuxo o fin da vida monacal en San Miguel.

  

O PEREIRO DE AGUIAR

Granxa-Priorado de Tibiás: Fundado pola abade de Sobrado Exidio a mediados do século XII. 

A PEROXA

Celaguantes: Dise que o topónimo vén do sintagma latino cella qua orantes (cela na que están os orantes), se ben hai estudosos que rexeitan a explicación. 

Granxa-priorado da Recheda (Carracedo): Estableceuse en virtude da doazón que Fernando II, estando en Vilafranca do Bierzo, no mes de outubro do ano 1179, coa súa muller Urraca e o seu fillo Afonso, fixo ao abade Exidio de Sobrado. Comprendía as herdades Os Chaos e o monte de Pasarín cos seus prados, pastos, montes, fontes, árbores, terras cultas e incultas, etc.   

A POBRA DE TRIVES

Mosteiro de San Breixo de Trives: Citado nun documento do ano 1085 en que Afonso VI o devolve á catedral de Astorga. Case nada se sabe sobre este pequeno cenobio, agás o nome dalgúns dos seus abades no século XIV. Sábese que aínda era dono do seu couto no século XVIII.

PORQUEIRA

Mosteiro da Forxa ou de Santa María de Porqueira: A súa orixe remóntase ao século X, fundado como mosteiro familiar, pasando logo a mans dos Coengos Regulares de San Agostiño. Nos anos 1157, 1181 e 1228 os distintos reis doan parte das posesións ao bispado de Ourense que instala nel aos xerónimos que é cando acada o máximo esplendor. Os seus abades tiñan a facultade de nomear xuíz ordinario e escribán. A primeira proba de que se trata dun cenobio é do ano 1199 cando Urraca Fernández de Traba lle fai unha doazón no seu testamento. Non se confirma a súa pertenza aos agostiños ata o 1221 cando o seu prior asina as actas do sínodo en Ourense.
Mosteiro de Sabucedo: Posto baixo a advocación de San Salvador e Santa María. Hai investigadores que manteñen que se trataba de dous cenobios, o do Salvador e o de Santa María, fundados por dona Goda. Morta esta e a súa filla dona Lupa, pasa á súa parente dona Trudilla que vivía en terras de Monterrei. Cando se presenta en Sabucedo para facerse cargo da herencia, os monxes aconséllanlle que anexione Santa María ao Salvador. Dona Tudilla accede e traslada ás monxas ao mosteiro de Santa Cruz de Vilaza que no ano 985 era dúplice. No ano 1043 decide doalo ao mosteiro de Celanova.

PUNXÍN
En Punxín atopouse un sártego altomedieval que se atribúe a San Wintila, eremita que buscou nestas terras o seu retiro, e cuxa ermida, construída xunto a igrexa actual, pertencía a un pequeno mosteiro que posteriormente pasou a depender do mosteiro de Santa María da Barra, no concello de Coles. O sarcófago está formado por unha caixa trapezoidal e cuberta en estola, decorado na súa fronte con arcos de tamaño irregular; o arco repítese ao pé da caixa. Na tampa aparece o motivo de estola, con triple baquetón central. Nunha das partes presenta unha inscrición: "Hic requiesc(i)t famulus De(i)". Na parte oposta hai outra inscrición posterior que a excepción do salmo final consideráse como a transcrición libre dun texto primitivo: "Hic requiiescit servus Dei Wintila qui obit die XXIII decembrs anno 890. Pretiosa in conspectu Domini mors Sanctorum".

  
RAMIRÁS 
Priorado de San Salvador de Paizás: Coñecido tamén como de Eiras, nome que se lle daba tamén ao río Tuño. Dependía de Celanova. Citado por Fr. Martín Sarmiento na súa Viaxe a Galicia do ano 1745. 

RIBADAVIA

Mosteiro de San Xes de Francelos: Sábese que xa existía a finais do século IX, rexentado por monxes bieitos que logo pasaron a depender do mosteiro de Celanova. Pouco queda da primitiva capela prerrománica, só unha ventá con celosía e un relevo na porta principal.

  
SARREAUS
Mosteiro de Santa María de Codosedo: Ao redor do 1200 foi cedido polos seus herdeiros á orde de Santiago, cuxa comuniadade foi suprimida a finais da Idade Media ou na Moderna, pasando os seus bens á encomenda da Barra. O monasterium de Codosedo cum suis pertinentiis cítase nunha confirmación pontificia dos bens e privilexios no ano 1223. A igrexa é de orixe románica.

  
TRASMIRAS
Priorado de Lobaces: Pertenceu aos agostiños. Primeiro dependeu de San Martiño de Grou, pasando logo ambos os dous ao mosteiro do Salvador de Celanova. Nas inmediacións da súa posible ubicación atopáronse sepulcros antropomorfos altomedievais.

VIANA DO BOLO

Mosteiro de San Cibrán (Viana do Bolo): Ano 1119. A tradición asegura que a igrexa actuou como convento do Temple. 

  
VILARDEVÓS
San Pedro (Hospital-Osoño): Orde de Malta. A igrexa de San Pedro é de estilo barroco con espadana de dous corpos. Na parroquia está o lugar de O Hospital, onde se atopa a parroquial de San Pedro, seguramente relacionado coa antiga encomenda que atendería aos peregrinos a Santiago que viñan de Portugal.

 PROVINCIA DE PONTEVEDRA  

AGOLADA
Mosteiro de Baíña: Segundo Álvarez Limeses, na súa Geografía General del Reino de Galicia (1936), e Freire Camaniel en El monacato gallego en la Alta Edad Media (1998), no século XV existía en Baíña un mosteiro, por cuxas encomendas percibía cuantiosas rendas e a casa de Moscoso. Agregado ao de San Paio de Antealtares, en Santiago de Compostela. 

Mosteiro de Basadre: No ano 1119, os esposos Joahnnes Didaci e Maria Luci ofrecen ao bispo de Lugo, Pedro III, "...portionem nostram monasterii de Vasadria cun aeclesiis et villis subdites et familia". Se houbo un mosteiro, tal como se deduce da doazón, non quedan restos.   

ARBO

Convento de San Cristovo de Mourentán (Mourentán): Citado no 1156 como monasterium no reparto das mesas episcopal e capitular da catedral de Tui. Non volve a citarse ata principios do século XV, cando aparece a casa de Morantán como propiedade da orde de San Xoán. No 1457 está asociado á encomenda de Ribadavia, pero mantendo a súa autonomía. En Mourentán hai unha igrexa de época barroca con torre de tendencia neoclásica. Na fachada salienta unha portada con arco de medio punto coroada por unha fornela con frontón semicircular que acolle a imaxe dun santo.

  

BAIONA

Mosteiro dos santos Cosme e Damián: Nas estribacións da serra da Groba, na aldea medieval de San Cosme (Baíña), vense as ruínas dunha capela que, ao parecer, formaba parte dun pequeno cenobio (posiblemente un eremitorio) que se conservou ata o ano 1785 en que as súas imaxes foron trasladadas ao mosteiro de Santa María de Oia, de quen dependía. Narciso Peinado (1949), citando a obra Antigüedades de Tuy de Saldoval, fala, ao narrar a invasión de Galicia por Almanzor, que os árabes atravesaron o Miño, preto de Salvaterra, chegando ata Dayr-Kurtan (mosteiro de San Cosme e San Damián), máis tarde nomeado San Colmado. Na igrexa de Santa Liberata consérvanse dúas tallas de madeira de San Cosme e San Damián con traxes de moita galanura, portando uns instrumentos de menciñeiro. Este pequeno cenobio estaba no camiño que dende Chan da Lagoa vai a Belesar.

BUEU
Mosteiro de Santiago de Ermelo: Bieitos. Segundo unha lápida que se conserva na igrexa, o templo foi reedificado no ano 1104 por mandato do bispo Xelmírez (consérvase a inscrición), destruído posiblemente por unha incursión normanda. En 1485 era abade de Ermelo frei Xoán de Mandaio que no 1487 pasa a ser abade de San Pedro de Fóra, en Santiago, mentre que o abade deste, Afonso de Mosqueira pasa a selo de Ermelo. Morto Mandaio no 1488, o arcebispo Fonseca fíxose cos bens de Ermelo; no 1491 consta que estes xa estaban anexionados a San Xoán de Poio. Hai tradición de que no lugar morreu un arcebispo que estaba de visita e que foi enterrado alí mesmo; na tampa do sepulcro (a mesma que debeu ver Fr. Martín Sarmiento no ano 1745) hai unha inscrición coa Era de 1140 (ano 1102) que despois serviu de sepultura a unha muller. 
A Illa de Ons: Conta Hipólito de Saa Bravo que á illa retirábanse os monxes de Poio. No século XVIII uns monxes recoletos solicitaron á Congregación de Valladolid fundar unha Casa independente do mosteiro de Poio, solicitude que lle foi rexeitada; entre os asinantes había un monxe que con outros vivía na illa: "Petrus monacus qui in Ionis insula cum fratibus degentibus...". Di De Saa Bravo que os monxes, xunto cos habitantes da illa, tiñan un pequeno comercio de polbo como así o testemuñan varios documentos que falan de intercambios comerciais entre os monxes de Tambo, Ons e o Priorado de Marín.

  
CALDAS DE REIS
Mosteiro en Arcos da Condesa: Parece ser que os Traba reconstruíron un antigo mosteiro fundado polos condes Froila Vermúdez e Elvira de Faro. A metade do mosteiro quedaría enmans de Munia ou Munina Froilaz quen llo entregou á súa sobriña Ilduara, filla do conde de Traba. Segundo a Historia Compostelana, a metade de Ilduara, o seu esposo Arias Pérez doábao no 1128 á Mitra compostelá: "Medietatem cuiusdam monasterii, nomine Archos in Salinensi". Aparece citado no 1154 nunha bula do papa Anastasio IV, e no 1178 nunha bula de Alexandre III. No 1371, o rei Henrique II doaba os bens ordinis templi de Arquos de Condesa et Moraña ete de Caldas de Reys in Salnes, ao deán e Cabido de Santiago, doazón que foi confirmada despois polo seu fillo Xoán I no ano 1379.

O COVELO
Mosteiro de Barcia de Mera: Os únicos vestixios que perduran do mosteiro achegánolos a tradición e unha pequena capela construída pola Inquisición no lugar de San Xoán de Mosteiro.

  
CRECENTE 
Mosteiro de San Pedro de Crecente: Desaparecido, sobre as súas ruínas levantouse a igrexa románico-gótica. Hai quen conxectura que pertenceu á orde do Temple. De posible orixe altomedieval, converteuse en sé dun grupo de cregos. O primeiro documento data do 1217 onde se fala dos clericis Sancti Petri de Crecente. No 1223 diríxeo un capelán. A categoría abacial non se documenta ata o século XIV, cando era controlada polos Soutomaior. A mediados do século XV o mosteiro a comunidade é reformada polo bispo de Tui. No 1466 a comunidade estaba formada polo abade e cinco racioneiros que darán orixe ás parroquias actuais de Ribeira, Quintela, Freixo, Sendelle e Arrabal, quedando a de Angudes para o abade.

CUNTIS
Mosteiro de Santa María de Termis: Por unha inscrición que se conserva na igrexa parroquial de Santa María de Cuntis, construída sobre os alicerces deste cenobio, sábese que o abade Adaulfo desenvolveu o control da vida regular do mosteiro ata a súa morte no ano 1078. O epitafio di: "Era milessima centessima decima sexta, et tertio idus Martii memoriam celebris abbatis Adaulfi, fecimous", ("No ano 1078 tres días antes dos idus de marzo fixemos memoria ao célebre abade Adaulfo"). Por outro documento sábese que a raíña dona Urraca entrégalle ao bispo Xelmírez o templo de San Xiao de Caldas de Cuntis, pero non a igrexa de Santa María coa súa casa de monxes. Disto último conclúese que o mosteiro era de propiedade laica, non suxeito á realeza. O declive constátase trala doazón de Fernando II ao arcebispo compostelán Martiño Martínez (aquí a igrexa é denominada como Sancta Mariam de Caldas de Contenes) das terras e demais posesións. O mesmo rei asina no 1168 un documento polo cal permuta varias igrexas de Cuntis pola cidade de Coria que era do arcebispo de Santiago e que lle quería entregar aos templarios; as freguesías a cambiar eran a de Santa María de Caldas de Cuntis, San Breixo de Arcos de Furcos, San Miguel de Couselo, San Mamede de Piñeiro, San Fins de Estacas e Santa María de Troáns. 
Mosteiro de San Martiño e San Breixo de Arcos de Furcos: López Ferreiro situouno, err