Nas
entradas do blog adicadas á época romana achego preto de 900
inscricións galaico-romanas e romanas repartidas polas catro
provincias galegas. A maioría están en museos, algunhas en mans
particulares, e
158 desaparecidas das que só temos referencia porque quedaron
rexistradas documentalmente. Pero entre esas case 900 epígrafes, un
número elevado,
o 28 por cento (257),
atópanse en sitios relacionadas co culto cristián, distribuídas por
igrexas, adros-cemiterios e reitorais (e algún cruceiro), e 28 máis situadas a poucos metros.
Adoita
dicirse que moitas igrexas e capelas foron edificadas sobre
asentamentos romanos para cristianizalos. Seguramente, sábese que séculos despois da chegada do cristianismo, nalgunhas partes aínda se lle daba culto a sitios paganos. Pero seguro
que tamén se levantaron neses lugares precristiáns porque
tiñan prestixio. E tamén consideraban importantes moitas desas 257
pezas que achego, como as aras, por exemplo, que foron reutilizadas como altares cristiáns, incluso depositándolle reliquias, dándose casos de exemplares que tras o traslado da igrexa leváronas para o novo edificio, e non só en época medieval, tamén na moderna. E non é un tema menor: non só se reutilizaban pezas "paganas" como material construtivo, tamén litúrxico.
Hai
traballos que tocan o tema da reutilización formulando distintas
hipóteses, pero aínda quedan moitos porqués aos que responder.
E creo
que
tamén quedan ducias por descubrir en
igrexas, capelas e arruinadas rectorais.
A gran maioría das pezas que achego teñen ou tiñan epígrafe, pero
tamén inclúo algunhas anepígrafas e outras que só presentan
algún tipo de decoración ou escea que se preservaron, quizais, polo seu simbolismo. Non inclúo sillares, fustes, capiteis, etc. utilizados como elementos construtivos ou decorativos. Máis información nas entradas adicadas á época romana.
Ao
final achego os mapas das catro provincias coas pezas reutilizadas en
construcións cristiáns distribuídas polos distintos concellos. Ourense é a provincia con máis pezas, seguidas das da Coruña, Lugo e Pontevedra. Cómpre aclarar que esta información é sobre os datos que manexo, ao mellor hai outra máis completa que pode diferir en maior ou menor medida.
PROVINCIA
DA CORUÑA
ABEGONDO
Ara:
Aos
Lares Viais. Localizada
por Alfredo Erias Martínez no ano 1978 xunto o valo da capela de San
Paio de
Vilacova.
Coñecida
polos veciños como "O Berce", á ara achegábanse as
mulleres para facer rituais fecundativos e curativos. No ano 1983 foi
trasladada para o Museo das Mariñas de Betanzos, e retirada ao ano
seguinte polo marqués de Loureda, dono da capela. Di Alfredo Erias
(1984) que non volveu a saber dela.
ARANGA
Ara:
A
Xúpiter. Votiva.
Atopada
no ano 1967 no subsolo do presbiterio da igrexa parroquial de
orixe románica
de San
Vicente de
Fervenzas por Francisco Vales Villamarín. Conservouse na Casa
reitoral ata que foi trasladada para o Museo das Mariñas de
Betanzos.
Ara:
A
Xúpiter Óptimo Máximo. Atopada
no ano 2023 ao limpar unha casa en restauración situada preto da
igrexa de San Vicente de
Fervenzas.
En abril de 2023 ingresou no Museo das Mariñas de Betanzos.
Ara:
Aos
Lares Viais. Forma
parte do chan da ermida do
San Salvador de Pereira.
Desgastada debido á posición en que se atopa.
BRIÓN
Estela:
A
Xúpiter Óptimo Máximo. Dada coñecer
a
principios do mes de xuño de 2021 polo
colectivo A Rula. Situada
na parte inferior dunha parede da igrexa do
século XVIII
de Santa María de Cornanda, en posición horizontal e semi
enterrada.
CAMBRE
Inscrición:
Aos
deuses Manes. Desaparecida.
Dá noticia dela Cornide Saavedra no ano 1789, que di que se atopaba
"pasado
el puente del Burgo, junto al crucero que está a la izquierda del
camino antiguo de Castilla, sierviendo de mesa para descansar el
Santísimo en la procesión del Corpus",
afirmando que procedía das ruínas da igrexa románica
de Santa María do Temple. Aínda
que a inscrición dáse por desaparecida xa a mediados do século XX,
no ano 1945 o director do Museo Diocesano de Santiago de Compostela
(hoxe Museo da Catedral) publicara que se gardaba nesa institución,
se ben continúa
ilocalizable.
CERCEDA
Aras: Aos Lares Viais. Atopadas no ano 2001 cando o
desmantelamento e traslado da casa reitoral de San Román das
Encrobas por mor da ampliación da central térmica de Meirama. No
Museo do Castelo de San Antón da Coruña.
COIRÓS
Ara:
Aos Lares Viais. Empotrada na parede interior da coñecida como Botilla ou Casa do
Santo (hoxe en día capela dedicada á Nosa Señora da Espenuca),
situada preto da igrexa mosteiral de
orixe románica
da Espenuca, víase o coroamento dunha ara en cuxa superficie
obsérvanse tres foculi
de
pequeno diámetro. No primeiro trimestre do ano 2024, a Fundación
Luis Monteagudo procedeu á súa extracción. Foi trasladada para a
igrexa.
Estela:
No mesmo edificio da Espenuca citado anteriormente, reutilizada como
lintel da porta, hai unha estela decorada cunha roda de tres radios
curvos inscrita nun círculo. Na parte media hai un campo rectangular
rebaixado decorado con liñas verticais en relevo. Non conserva
epígrafe. No Museo das Mariñas de Betanzos exponse unha copia
moderna en xeso.
CORISTANCO
Ara:
A
Coso
Oenaego. Descuberta cara o 1910 polo presbítero de Razo, Benigno
Cortés García, que deu conta do achádego no Boletín da Real
Academia Galega (1912). Modificáronlle o focus
para
ser reutilizada como pía de auga bendita na desaparecida capela do
San Roque de
Nogueira
onde estivo ata o ano 1961. Na actualidade atópase no patio dunha
casa
de Nogueira.
A
CORUÑA
Igrexa
de Santiago:
No templo consérvanse dous pedestais honoríficos de granito que
servían para soster
o antigo altar da igrexa, descubertos por Andrés Martínez Salazar
no ano 1897, un cunha inscrición ao emperador Marco Aurelio e a
outra a Lucio Aurelio Vero. Tamén apareceron outras tres aras no
interior do templo, dúas
dedicadas da Fortuna e a outra a Neptuno. No Museo do Castelo de San
Antón da Coruña.
Inscrición:
Ceán Bermúdez (1832) fala dun cipo cunha inscrición na capela do
altar de San Miguel na igrexa de Santiago da Coruña que cita a
Licinio e Galieno. Descoñécese de onde tomou o dato, quizais de
anacos de miliarios.
Epitafio:
De
Aretis. Prancha
que formaba parte dun edificio funerario. Apareceu no último terzo
do s. XIX na rampla de nivelación diante da capela do vello Hospital
militar. No Museo do Castelo de San Antón.
CULLEREDO
Castro
de San Cosme (Sésamo):
A
Navia Ancetolu. Murguía
atribúe a Cornide a noticia da
ara aparecida en Sésamo, se ben o segundo nunca citou esta
localidade. O P. Fidel Fita (1903) lévaa para a Pobra de Trives.
Figura
recollida por Hübner na edición do CIL II (1869). Sobre o castro
hai unha capela.
DUMBRÍA
Ara:
A
Apolo. Atopada
no ano 2006 no muro dun grupo de casas preto da igrexa parroquial do
século XVI
de Santiago de Berdeogas. Trátase da primeira evidencia do culto a
Apolo en Galicia. Ingresou no Museo Arqueolóxico do Castelo de San
Antón no ano 2019.
FISTERRA
Ara:
Á
Nai dos deuses.
Votiva.
Atopada
no cemiterio da igrexa do
século XVIII
de
San Xoán
do Sardiñeiro no ano 1959. En
mans privadas.
A
LARACHA
Ara de Soandres:
Atopada no mosteiro de Soandres. Arredor do 1600 xa formaba parte do
altar, onde permaneceu ata o ano 1909 en que foi levada para a
Exposición Arqueolóxica celebrada en Santiago ese ano. Focus cadrado. Posúe unha inscrición adicada a Xúpiter Óptimo Máximo, quizais a Hércules e a unha divindade ou dedicante indíxena. Conta Verea y Aguiar que foi repicada cando a visita do cardenal Jerónimo del Hoyo no ano 1608
porque, disque, incitaba ao culto pagán. No ano 1745 viuna Frei Martín
Sarmiento, e logo perdéuselle a pista, sendo redescuberta por Balsa de
La Vega no 1909. Lectura probable: "I(ovi) O(ptimo)
M(aximo)/HERKV/LI/IONICO(?)/E V", ("Para Xúpiter Óptimo Máximo de
Hércules Iónico?"). Distintos autores fixeron diversas lecturas,
coincidindo só na primeira liña. En CIRG I dise que o texto é falso xa
que toda a cara anterior foi repicada e que o texto orixinal era outro.
En efecto, o proceso de borrado e regravado é de arredor do ano 1607 tal
como testemuña Jerónimo del Hoyo. Estivo nos almacéns do Museo da
Catedral de Santiago, na actualidade no Museo do Mar de Vigo.
Miliario:
Adicado
a Decentio. Atopado
na igrexa do
século XIX
de Santiago de Vilaño durante as obras de reparación no ano 1985,
reutilizado na parte superior da porta de acceso á sacristía.
Despois foi trasladado á casa reitoral, reconvertida hoxe en centro
cultural da Asociación de Veciños, volvendo de novo á igrexa.
LAXE
Ara
de Serantes:
A
Coso. Durante moito tempo deuse por perdida pero atópase reutilizada
como material de construción no muro lateral sur da igrexa do
século XII
de Santa
María de
Serantes.
LOUSAME
Ara
de Lesende:
A Navia. No ano 2006, Iago Urgorri Serantes descubriu unha ara
reaproveitada nunha parede na casa reitoral de Lesende que
pertencería a un habitante indíxena romanizado.
MALPICA
DE BERGANTIÑOS
Prancha
de Mens:
Situada na igrexa mosteiral de
orixe románica
de Santiago
de
Mens. De mármore, está incrustada no altar da capela sur; a
inscrición foi eliminada. Calificada por algúns autores como
romana, non existen evidencias claras.
MAZARICOS
Estela:
Aos
deuses Manes. Funeraria.
Descubriuse
no ano 1980 reutilizada como material de construción, facendo de
lintel dun alpendre da igrexa, do
século XVI,
e a casa reitoral de
San Cosme de Antes.
Na actualidade atópase, tumbada, no alpendre. Algunhas publicacións
sitúan a estela en Brandomil (Zas), se ben é certo que a orixe pode
estar en calquera dos abundantes xacementos romanos da zona.
Estela
de Chacín:
Aos
deuses Manes. Atopada
no lugar de Penas do Outeiro no ano 1984, parroquia
de Pino do Val,
nun terreo de labradío, situado
xunto o antigo cemiterio e a igrexa do
século XVI,
en ruínas pero recén consolidada, de Santa Baia de Chacín.
Segundo
a tradición apareceron outros restos romanos. Atópase no Museo do
Xallas, instalado na casa do Pazo de Santiso en Santa Comba.
Inscrición
a Xúpiter:
No Anuario Brigantino nº 19, Luis Monteagudo achega un debuxo coa
inscrición "IOVI" (Xúpiter)
gravada na mesa do altar da capela do Santo Anxo de Beba. No
exterior, nunha rocha acaroada á ermida, hai outra posible
inscrición á mesma deidade.
MONFERO
Ara:
A
Cohve Probono. Foi
descuberta nos anos setenta do século XX cando a demolición da
capela de Santa Baia da
Torre;
actuaba como pé do altar. Logo foi levada para o adro da nova ermida
onde no ano 2000 foi redescuberta por Juan Sobrino Ceballo e Santiago
Ramón González López quen comunicaron o achado ao Museo das
Mariñas de Betanzos.
MUROS
Ara:
Atopada no ano 2010, empotrada nun muro que pecha a casa reitoral de
Santiago de Tal.
No Museo das Peregrinacións de Santiago.
NEGREIRA
Aras:
Dúas aras. Unha,
atopada no ano 1876 no adro da igrexa de
orixe románica
de
Santa Baia de Logrosa,
está
adicada a Xúpiter Óptimo Máximo.
A segunda foi atopada no ano 1876 no muro dunha finca preto da mesma
igrexa, e
adicada
ao mesmo deus.
No Museo do Pobo Galego.
Estela:
Aos
deuses Manes. Partida en dous fragmentos,
apareceu no
adro da igrexa de orixe
románica de
Santa
Baia
de Logrosa no ano 1876. No ano 1918 actuaba como mesa de cenáculo
nunha finca. Segundo
Chamoso Lamas, no ano 1953 continuaba no mesmo sitio. Como dato
curioso, recollido por Bouza Brey, un antigo propietario da estela
ordenou que se colocara o seu cadáver durante o velorio "sobre
esta alargada piedra".
No Museo do Pobo Galego.
OLEIROS
Ara:
A
Xúpiter. Fragmento
identificado
no ano 1991 cando as obras de restauración da igrexa de
orixe románica de Santa María
de
Dexo.
Atópase no interior.
ORDES
Estela:
Anepígrafa.
Documentada
no ano 1993 nos arredores do castro de Aldeanova polo arqueólogo
Manuel Anxo López-Felpeto. Estaba a carón dunhas cortes, preto da
igrexa de Santalla
de
Pereira. No Museo do Castelo de San Antón da Coruña.
OUTES
Estela: Aos deuses Manes. Funeraria. Descuberta no ano 1906 formando parte da tampa dunha sepultura en Cando. No Museo da Catedral de Santiago.
PADRÓN
Ara:
A
Neptuno. Segundo
a lenda, a pedra ("O Pedrón") foi utilizada polos
discípulos Atanasio e Teodoro para amarrar a barca que trouxo os
restos do Apóstolo Santiago a Galicia. Por Jerome Münzer sábese
que no ano 1494 xa estaba na igrexa, debaixo do altar maior, no mesmo
sitio onde no 1572 a viu Ambrosio de Morales. Atópase
na igrexa de Santiago de Padrón.
Estela:
Aos
deuses Manes. Foi
descuberta no ano 1979 reutilizada como tampa dun sartego antropoide
medieval xunto
a igrexa de Santa María a Maior de Iria.
Ata principios de 2023 estivo no Museo de Arte Sacra. Foi trasladada
para o
interior da
igrexa a iniciativa da Fundación Luis Monteagudo.
PONTECESO
Ara:
Aos
Genio Castelli. Apareceu
na
igrexa de San Martiño de Cores, con
orixe no século XIII,
no
ano 1984, reutilizada
como material de construción.
Ara:
A
Xúpiter Óptimo Máximo.
Apareceu
no ano 1984 reutilizada como material de construción na igrexa de
San
Martiño de
Cores con
orixe no século XIII.
Exposta na igrexa de Cores.
AS
PONTES
Ara:
Aos
deuses e ás deusas. Atopada
no ano 1963 polo cura don Enrique Rivera Rouco na ermida de Santa
Olaia de Portorroibo (hoxe en día desaparecida polo avance da mina).
Logo foi trasladada aos xardíns do Concello e no 2003 colocárona
xunto a entrada.
Ara:
Aos
Lares Viais. Antes do seu traslado para o interior da igrexa de
finais do século XIX
do
San Mamede
de Somede no ano 2005, estaba apoiada no muro do cemiteiro. A
igrexa actual edificouse sobre unha capela dedicada a San Mamede dos
Cabalos.
PORTO
DO SON
Ara:
A
Diana Venatrix. Votiva.
Foi
atopada en
Montemuíño,
preto da igrexa parroquial de
San Pedro de Baroña no
ano 1889, nunha gabia ao buscar auga, empotrada nun muro. Durante un
tempo, o dono usouna como asento diante da súa casa. No Museo de
Pontevedra.
Lápida:
Adicada a Rufinus Seiliensis. Funeraria.
Localizada
no ano 1750 na praia de Seira, actuou como taboleiro do altar da
igrexa de
orixe románica de Santo Estevo
de Queiruga ata o ano 1822 en que, por non estar consagrada, foi
mandada retirar polo arcebispo Vélez. Na actualidade atópase nun
lateral da igrexa parroquial.
RIANXO
Estela: Aos deuses Manes. Atopada nunha sepultura tardía nun labradío das Miráns no ano 1907. No Museo de Pontevedra.
RIBEIRA
Epígrafes:
Localizados no muro do adro da igrexa parroquial do
século XVI
de
San Martiño de Oleiros (dise que foi edificada sobre outra anterior,
románica).
Debido ao seu estado de conservación só se pode constatar que se
trata de partes dunhas posibles
inscricións romanas, funerarias ou votivas.
ROIS
Ara
de Herbogo:
A
Erbo Erbiego ou Erbieco. Empotrada
nun muro da igrexa parroquial do
século XVI
de
San Pedro de Herbogo.
Inscrición:
Nunha parede da igrexa de San Pedro de Herbogo. Rota por todos os
lados, agás polo dereito, atópase en posición horizontal. Dubidosa
a súa adscrición a época romana.
SADA
Ara:
A
Coso
Udaviniago. Atopada
no ano 1909 no adro da igrexa de San Martiño de
Meirás,
servía como base do altar. No Museo do Castelo de San Antón da
Coruña.
SANTA
COMBA
Estela
funeraria:
Adicada
a Appius Gemellus. Atopada
no ano 1970 na rúa do Pozo, onde estivo a antiga igrexa de Santa
Comba.
No Museo de Pontevedra.
Miliario:
A
Galerio. Atopado
no ano 1984 formando parte do muro do peche do adro da desaparecida
igrexa parroquial de Santa Comba. Hoxe en día atópase no xardín da
Casa da Cultura.
Miliario:
Anepígrafe.
Posilble
miliario situado nun lateral da igrexa parroquial do
San Salvador de Padreiro.
A
moderna igrexa rematouse de construír no ano 1952, se
ben dise que sobre outra anterior.
SANTIAGO
DE COMPOSTELA
Inscrición
do mosteiro de San Paio de Antealtares:
Aos
deuses Manes, Funeraria.
Foi
entregada a San Paio no século XII.
Inscrición:
A
Xúpiter Óptimo Máximo. Atopada
no subsolo da catedral de Santiago cando as escavacións
arqueolóxicas dirixidas por Chamoso Lamas nos anos 1955-56.
Consérvase no emprazamento orixinal.
Inscrición: Aos deuses Manes. Desaparecida. Atopada no século XVI preto da catedral de Santiago.
SOBRADO
DOS MONXES
Estela
de Severiano:
Aos
deuses Manes. O
P. Fidel Fita (1910) sitúaa
en Fisteus (Curtis), e
o
CIRG I en Cidadela (Sobrado dos Monxes). Situala en Curtis débese a
que foi descuberta antes do ano 1909 polo médico de Curtis, José
Martínez, nuns seus terreos situados preto da igrexa parroquial da
Ciadella (o erro sobre a procedencia persiste en moitas
publicacións). A principios dos anos trinta do pasado século xa
estaba no Museo da Catedral de Santiago.
TORDOIA
Inscricións:
Dúas inscricións fragmentadas documentadas
no ano 2017 na parte baixa da igrexa barroca
de Santa María de
Castenda da Torre
como
material de construción.
Soportes
de Santaia de Gorgullos:
Dous soportes utilizados como pés do pousadoiro dun cruceiro situado
nun cruce de camiños nas inmediacións da igrexa parroquial de
Santaia de Gorgullos. A aldea de Santaia edificouse sobre un castro
que na actualidade se atopa practicamente destruído. Aínda que hai
quen as considera como unhas aras romanas reutilizadas, é probable
que sexan de factura moi posterior.
TRAZO
Estelas: Dúas estelas aos deuses Manes aparecidas no lugar da Eirexiña, en Vilouchada. Desaparecidas. Só se conservan un debuxos de Monteagudo do ano 1947.
VIMIANZO
Estela
funeraria cristiá de Tines:
De
Victorinus. Esta
estela antropomorfa considérase como unha das primeiras evidencias
cristiáns de Galicia. Apareceu nunha necrópole de sepulcros
antropoides cubertos con laudas de estola e outros máis sinxelos
feitos con lousas pequenas e mesmo tégulas. No Museo do Castelo de
San antón da Coruña.
ZAS
Ara:
Reutilizada como pé dunha pía de auga bendita no adro da igrexa de
San
Pedro de
Brandomil.
Ara:
Fragmento dunha posible ara reutilizada nun esquinal do muro do adro
da igrexa de Brandomil.
Ara:
Posible fragmento dunha ara descuberta no ano 2007 no adro da igrexa
de Brandomil. Atópase nos almacéns do Centro Socio-Cultural de
Zas.
Ara:
Aos
Lares Viais. Publicada
no Boletín da Real Academia da Historia, Tomo 6 do ano 1885. Estaba
empotrada na cociña da casa reitoral de
Brandomil.
No ano 1909 figuraba entre as pezas mostradas na Exposición Rexional
Galega en Santiago de Compostela. No Museo da Catedral de Santiago.
Inscrición
funeraria:
Aos
deuses Manes. No
1939 estaba reutilizada na casa reitoral de Brandomil que ao ser
destruída trasladouse para a igrexa. Segundo Suárez Otero (1999), a
peza exhibiuse no Pazo de Fonseca no marco das exposicións do
Xacobeo. Logo desapareceu. Consérvase un debuxo e dúas fotos na
Fundación Luis Monteagudo.
PROVINCIA
DE LUGO
ANTAS
DE ULLA
Aras:
Empotrada
nun muro xunto a entrada lateral da
igrexa de orixe románica
de Santiago de Amoexa
hai unha pedra de granito cunha inscrición incompleta, invertida
(aos
deuses Luatos?).
No interior, en posición invertida, hai outra ara anepígrafa
utilizada como pía de auga bendita.
BEGONTE
Ara:
Aos
Lares Viais. Fragmento
atopado xunto o muro do cemiterio de
Santa Helena de Virís
no ano 1980 polo párroco don Lino Pérez. Trasladada para a igrexa,
do
século XVIII pero disque de orixe románica,
estivo durante moito tempo xunto a pía de auga bendita que hai á
entrada. Cando
a vin estaba na sancristía.
Inscrición:
Funeraria.
Nun
lado da epístola da vella igrexa de San Martiño de
Pacios.
Estudada por Arias Vilas.
Inscricións:
Na mesma igrexa de San Martiño hai outras dúas inscricións, unha
medieval e outra de dubidosa adscrición cronolóxica, quizais
romana, coa epígrafe "CRAC".
CARBALLEDO
Ara:
No interior da igrexa de Santa
María de
Temes hai o soporte dunha ara sobre á
que se modelou un modillón en época medieval polo que se perdeu
practicamente
todo
o campo epigráfico. A
igrexa actual, do século XVII, disque asenta sobre outra
altomedieval.
Ara:
Aos
Lares Viais. Descuberta
no ano 1978 polo párroco D. Segundo Capón Linares ao repicar o cal
que cubría as paredes interiores da igrexa de Temes.
Gravura:
Nun dos muros interiores da igrexa de
Temes
vese gravada unha figura en forma de espiña de peixe, tamén
reaproveitada, da que non atopo
referencias nos traballos publicados.
Inscrición:
Gravada nunha prancha granítica na parte alta e interior do muro
norte do presbiterio da
igrexa de Temes.
Apareceu no ano 1974 ao desencalar os muros da igrexa. Delgado Gómez
dátaa en
época tardorromana:
"FIDES SPES CARITAS", ("Fe, Esperanza, Caridade").
Da mesma época parece ser unha pomba
esculturada
noutra pedra situada nun
lateral da nave.
CASTROVERDE
Miliario:
Na capela absidial do
Santo Tomé de Tórdea,
detrás do altar maior, a ambos os lados do sagrario, hai dous
fragmentos correspondentes, posiblemente, a un mesmo miliario.
Anepígrafes.
Miliario:
En
Tórdea
hai o fragmento dun miliario (cando
o vin estaba depositado
xunto unha árbore)
no que non se aprecia ningunha inscrición. Nun
principio estaba no adro da igrexa parroquial.
CERVANTES
Ara
de San Román de Cervantes:
Dedicada
por un lexionario da lexión X Gemina. O
primeiro que cita a peza, antes de 1959, é don Justiniano Rodríguez
Fernández, e coas súas fotos publicouna de novo García y Bellido
no 1966. Apareceu
antes do ano 1959. Segundo me contou don José, o seu propietario,
antes de seren levada para actuar como peche estaba na desaparecida
capela de Santiago. Cando
a vin por primeira vez estaba no baixo da casa de don José a carón
dun saleiro e con caixas por riba. Trasladárona
para o
salón.
CHANTADA
Ara:
Aos
Lares Viais. Atopada
no ano 1941 polo párroco José de Castro López, facía as funcións
de pía de auga bendita na igrexa do
século XVIII
do
San Bartolomeu
de Belesar (fotografada por Vázquez Seijas) ata que foi mercada por
un descoñecido anticuario de Barcelona. Desaparecida.
Ara:
No Museo Diocesano Catedralicio de Lugo hai unha ara anepígrafa en
granito, procedente
de Adá, posiblemente da igrexa ou das súas inmediación.
O
CORGO
Ara:
A
Mercurio. Publicada
por primeira vez en Inscripciones
Romanas de Galicia II. Provincia de Lugo
(1954).
Atopada
nas proximidades da ermida das Virtudes antes do ano 1924. No
Museo Diocesán de Lugo.
Miliarios:
Dous
miliarios atopados no ano 1976. Un foi
reutilizado como pía bautismal na
igrexa de Arxemil. O outro en Perliños onde houbo un mosteiro
altomedieval. No Museo Provincial de Lugo.
Miliarios:
Un, anepígrafo, está situado no adro da capela de
orixe románica
de San Bernabé de
Castrillón,
edificada
sobre
a croa dun castro; reutilizado como pé de altar no exterior. A carón
da porta hai unha pía de granito que semella a reutilización dunha
ara ou dun miliario. No interior hai unha pía bautismal que se apoia
no que pode ser un miliario.
Miliario
de Franqueán:
Localizado no ano 2001, fincado diante da igrexa parroquial como
parte dun muro en posición invertida.
GUITIRIZ
Ara:
Aos
Lares Viais. Atopada
na sacristía da igrexa do
século XVII
de
San Pedro
do Buriz no mes de outubro de 1971. A
última vez que a vin estaba no adro da igrexa.
Ara:
Aos
deuses Manes. Formaba
parte do pavimento da igrexa de
orixe románica de Santo Estevo de Parga,
debaixo do arco triunfal, na actualidade consérvase xunto a porta de
entrada á sancristía.
Nas inmediacións está un castelo, edificado sobre un primitivo
castro.
Estela:
Anepígrafa,
descrita por Amor Meilán que se atopaba no adro da igrexa parroquial
de
San Pedro
do
Buriz.
Consérvase un debuxo de Mato Vizoso (1846-1909). O arqueólogo
Manuel Anxo López-Felpeto (que
me mandou o
debuxo) comentoume que leva perdida dende hai moitos anos, preguntou
pero non hai quen a lembre.
Estela:
Aos
deuses Manes. Reutilizada
como
lintel da capela de
orixe románica
de Nosa Señora de Bascuas, na porta que comunica a nave coa
sancristía.
LÁNCARA
Estela:
Formaba parte do muro exterior da igrexa de San
Martiño do
Río. Na actualidade atópase encastradada nun muro da pequena
sancristía. Representa,
no interior dun cadro moldurado, a dous persoeiros que
nos xeonllos mostran unha cartela cunha inscrición.
Epígrafe:
Aos
deuses Manes. Prancha
funeraria en mármore gris situada nun muro exterior da igrexa de San
Martiño do
Río.
LOURENZÁ
Miliario:
Na igrexa parroquial de San Adrao, do século XVI, a pía de auga
bendita é un miliario romano dun metro de altura.
LUGO
Miliario:
Fragmento
dun miliario na igrexa parroquial de Santalla de Esperante,
reutilizado como pía de auga bendita, quizais bautismal.
MONFORTE
DE LEMOS
Posible
ara:
Parte
superior dunha ara empotrada nun muro da igrexa de
orixe románica
de San Salvador de Moreda que
vin no mes de xaneiro de 2024.
A igrexa foi construída ao pé do castro de
Moreda ou da Ciudá.
PALAS
DE REI
Ara:
A
Bandua Bolecco. Descuberta
no ano 1952 por
Francisco Vázquez Saco nunha cociña transformada en corte na
reitoral de San Martiño de Curbián. Atopábase na Casa Reitoral en
estado total de abandono tal como puiden comprobar o 4 de febreiro de
2023. Comuniqueillo ao Servizo do Patrimonio Cultural en Lugo. Dende
o
día 19 de xuño do
mesmo ano
está
exposta
no Museo da catedral de
Lugo.
Ara:
A
Xúpiter. No
interior da igrexa de
orixe románica
de
San Xusto da Repostería.
Reutilizada
como
pía de auga bendita.
PANTÓN
Epígrafe:
Aos
deuses Manes. Desaparecida.
Documéntase
no ano 1610 na igrexa do
século XVI ou XVII
de San Vicente
de Castillón, perdéndoselle a pista a finais do século XVIII.
PARADELA
Ara: A Cohovetene. Atopada en Loio no ano 1929 xunto cunha pía de auga bendita, unha sepultura antropoide, preto do que foi mosteiro de Ribaloxio.
O
SAVIÑAO
Ara:
Foi
atopada polo cura de Vilar de Ortelle Ramón Castro López, e
publicada no BRAG no 1926. Apareceu
nos cimentos da igrexa vella de San Xulián de Mourelos cando foi
levantada para o seu traslado ao lugar actual.
Relevo:
Peza de mármore con decoración en baixorelevo de posible adscrición
altoimperial empotrada
nun esquinal da cabeceira da igrexa do
século XVII de Santalla
de Licín. Os
motivos constan dun xarrón ou crátera do que xurden uns motivos
vexetais que percorren a peza, interrompidos no centro por unha flor.
Quizais
sexa o resto
dun mausoleu ou templo paleocristián.
SOBER
Ara
das
Quintas:
A
Lugubo Arquienovo. Forma
parte da basa dunha columna, quizais tamén de orixe romana, situada
no peche de bloques de cemento do adro da igrexa parroquial de
San Martiño de
Liñarán.
TABOADA
Pía
de auga bendita:
Na
igrexa de
orixe románica
de San Martiño do Mato. Dise
que
pertencía a unha columna romana.
O
VICEDO
Ara:
Posible ara reutilizada nun muro da igrexa do século XVI de Santa
María de Suegos. Na cara á vista ten unha inscrición moi
deteriorada que, en principio, paréceme posterior.
VILALBA
Ara:
Aos deuses Manes. Atopada cando se reconstruíu a igrexa de San Xoán
de Alba no século XVII. Só a coñezo por algunha referencia, as
veces que estiven non puíden acceder ao interior.
PROVINCIA
DE OURENSE
ALLARIZ
Supostas
aras de Augas Santas:
Na igrexa de
orixe románica
de Santa Mariña. Trátase de dúas supostas aras modificadas
ás
que se lle esculpiron distintos motivos. Dende
o ano 2013 están expostas nun pequeno museo habilitado dentro do
templo.
Ara:
Aos
Lares Viais. No
interior da ermida de Santa Olalla de
Nanín.
Apareceu no ano 1970 no antigo altar que estaba situado no muro da
cabeceira. Contáronme
que tamén había un cilindro de pedra que desapareceu do sitio aos
poucos días.
Ara:
Votiva.
Dedicada por Marcus Flavius Lovesus. Apareceu no altar da
igrexa de
orixe románica
do
San Mamede de Urrós.
Dentro
do loculus
había un relicario de madeira coa copia, atribuída
ao século XVII, dun pergameo da consagración da igrexa polo bispo
Martiño de Tours no 1147.
Estela:
Atopouse no ano 1999, empotrada horizontalmente na rúa que sae da
capela do
Outeiro da Laxe.
Só
se conserva o fragmento inferior.
Miliario:
Miliario anepígrafe diante da ermida do Santo Estevo, na
parroquia dos Espiñeiros.
Na parte superior practicáronlle un burato para colocar unha cruz.
Relevo:
De mármore, estaba
incrustado no muro dunha construción de Amiadoso que actuaba como
capela dedicada a San Adrián. No lugar hai vestixios dun xacemento
tardorromano.
AMOEIRO
Ara:
No Museo Arqueolóxico de Ourense consérvase a parte superior dunha
ara atopada no ano 1970 formando parte dun muro situado detrás da
ermida do
San Marcos de Outeiro.
A capela actual substituíu a outra anterior.
Ara: Aos Lares Viais. Na capela do San Xiao, colocada do revés.
BALTAR
Ara:
Na capela do San Bieito do
Bouzo. Elimináronlle a
inscrición ao adaptala como pía bautismal.
Aras:
A Reve Larauco. Aínda que se atopan no presbiterio da capela da
Asunción, ao parecer proceden do castro de Outeiro ou do lugar da
Santa.
BANDE
Ara:
Na capela de Santa Mariña de
Lueda.
Fragmento inferior dunha ara descuberta
no ano
1988.
Ara:
Aos
Lares Viais. Na capela de Santa Comba de Bande. Citada
por Castellá Ferrer no ano 1610. Di
que actuaba
como
pía de auga bendita.
Ara:
A
Xúpiter. Na
capela de Santa Comba de
Bande.
Ara:
Ás
Ninfas. Atopada,
segundo versións, nas proximidades dunha fonte termal ou nunha
parede da reitoral de San Xoán dos Baños. Ata o ano 1898 estivo no
Pazo Espiscopal en que foi doada á Comisión Provincial de
Monumentos de Ourense. No Museo Arquelóxico de Ourense.
Epígrafe:
A
Diana. Inscrición
transmitida nun manuscrito do século XVIII, conservado no arquivo da
abadía de San Domingos de Silos. Apareceu no altar da igrexa de
Santa Comba de Bande.
Inscrición:
Desaparecida.
Segundo
Mauro Castellá Ferrer (1610) "adonde
esta la Yglesia de Cadones estava el castillo Meydunio, porque a
veinte pasos della se halló un sepulcro tendido en tierra..."
cunha
inscrición.
Miliario:
De
Magnencio. Atopado
formando parte do muro dunha casa arruinada xunto a igrexa visigótica
de
Santa Comba.
No
Centro Arqueolóxico de Aquis Querquernis.
Miliario:
De
Adriano. No
interior da igrexa visigótica de
Santa Comba
utilizouse como pía de auga bendita.
Miliario:
Anepígrafo. Fragmento dun miliario situado no interior da ermida de
Ponte Liñares, facendo a función de pía de auga bendita.
BAÑOS
DE MOLGAS
Aras
na
igrexa de Santa Eufemia de
Ambía:
Unha, dedicada
ás Ninfas,
crese que se atopaba xunto unha fonte que aínda existe, A Fonte das
Ninfas ; logo
foi trasladada para a igrexa, colocada do revés, actuaba como
soporte do altar; na actualidade atópase detrás do altar maior. Foi
descuberta polos señores Díez Sanjurjo e Palacios. Hai outra
posible
ara reutilizada como columna da ventá xeminada da ábsida principal
da igrexa.
Ara:
Aos deuses Manes. Á beira da sancristía da igrexa do século XVI de
San Martiño de Presqueira. Foi trasladada ao emprazamento actual a
finais do século XVIII.
BARBADÁS
Ara:
Estaba formando parte da parede exterior da vella capela de San Xoán,
en Santa Euxea (aínda se conservan algunhas pedras comidas pola
maleza). Dise que desapareceu baixo a cabeceira do noiro da autovía
das Rías Baixas, pero no mes de novembro de 2021 dous veciños
contáronme que esa información era falsa, en realidade levánrona.
O
BARCO DE VALDEORRAS
Ara
de Millarouso e Santurxo:
A
Libero Patri. Apareceu
no altar maior da igrexa parroquial a finais do século XIX. Atópase
empotrada no muro da cabeceira, debaixo do retábulo maior.
Ara:
A
Tileno. Votiva. Atopada
no ano 1970 preto do regueiro de Santigoso, nas inmediacións da
igrexa de Viloira.
Igrexa
da Proba:
No muro da fachada principal hai reutilizado un posible miliario.
A
BOLA
Ara:
A
Xúpiter Óptimo Máximo. Empotrada
na reitoral de San Munio de
Veiga,
foi atopada por Manuel Blanco Guerra o 5 de agosto de 1972. Na
actualidade está no interior da igrexa.
Epígrafe:
Prancha
de granito moi desgastada, coa inscrición manipulada e regravada, e
as letras pintadas en negro. Atópase na fachada principal da ermida
do San Cibrao,
situada
no alto do mesmo nome, na parroquia de Pardavedra.
O
BOLO
Epígrafe:
Atopada nas inmediacións da igrexa do
Chao do Castro.
Segundo Silvia Alfayé Villa (2013), cando se desprazou ata o lugar
no ano 2010 a peza desaparecera, descoñecéndose o paradoiro actual.
Mais si tivo acceso a varias fotografías e un debuxo realizados por
un veciño. Á vista das imaxes puído comprobar que non se trata
dunha peza romana, senón moderna.
CALVOS
DE RANDÍN
Ara:
A
Xúpiter Óptimo Máximo. Reutilizada
como pé dunha pía de auga bendita da igrexa
de orixe románica
de Santa Mariña de
Rioseco.
Inscrición:
Aos Deuses Manes. Reaproveitada nun muro exterior a ras do chan da
capela de Nosa Señora de Pintás.
CARTELLE
Ara:
Reutilizada como material de construción na igrexa do século XVIII
de Santa María de Couxil. Localizada cando as obras de restauración
na década dos anos noventa do pasado século XX, empotrada en
posición horizontal.
CASTRELO
DE MIÑO
Castro
de Castrelo: Onde asenta a igrexa parroquial. Ao parecer, na
década dos oitenta do século XIX atopáronse moedas e algunhas
lápidas de época romana.
CASTRELO
DO VAL
Ara:
A Xúpiter Óptimo Máximo.
Atopada por un veciño na
desaparecida ermida do San Martiño que se ergue ao pé do castro de
Cabanca; facía de
pousadoiro da imaxe do santo. Foi doada ao Museo Arqueolóxico de
Ourense no ano 1949 por Ramón Sabariz Alfonso grazas ás xestións
de Taboada Chivite.
Ara:
Votiva. Atopada o 5 de xullo do ano 1977 cando as obras de reparación
da capela da aldea de Vilar, parroquia de Servoi. Sostiña a pía de
auga bendita. Despois como pé de altar coas letras cara a nave.
O focus foi agrandado para servir de peto para as esmolas.
CASTRO
CALDELAS
Inscrición:
A Navia. Sábese que no ano 1787 estaba na sacristía da igrexa
mosteiral de San Xoán de Camba, despois foi tapada, créndose entón
que desaparecera tal como recolle o Boletín da Comisión de
Monumentos de Ourense 2 do ano 1898. Redescubríuse a principios do
século XX ao facer unhas obras, pero nalgún momento esfumouse,
reaparecendo antes do 1963 no Museo de Astorga.
Inscrición
e ara na capela de San Pedro do Burgo. A primeira é unha
lápida reutilizada no arco de medio punto e de construción moderna,
que separa parte da entrada do presbiterio. Foi localizada polo bispo
de Astorga, Julián de Diego y Alcolea, quen o puxo en coñecemento
da Comisión de Monumentos de Ourense. No interior tamén se conserva
unha ara anepígrafa.
Lápida:
De Nerva. Dada a coñecer por Cornide por referencias de D. Pablo
Rodríguez que a viu no ano 1787 na Reitoral de San Xoán de Camba.
Foi regalada polo bispo de Astorga á Comisión de Monumentos de
Ourense no ano 1897. No Museo Arqueolóxico de Ourense.
CELANOVA
Ara
a Reve Siboico: A
Reve Siboico. Apareceu no
ano 1984 nas proximidades do castro de
Castromao, formaba parte da
casa reitoral de Castromao que estaba adicada a palleiro. No Museo
Arqueolóxico de Ourense.
Epígrafe:
Reutilizada na arruinada
casa reitoral de Santa María de Castromao hai unha inscrición
latina incompleta invertida.
Miliario:
De Constancio. Desaparecido. Estaba na casa reitoral de San Lourenzo
de Cañón. Segundo o P. Sobreira atopouse na ermida de San Pedro.
CENLLE
Ara:
A Xúpiter. Utilizada como pía de auga bendita e despois como pé de
altar na igrexa barroca de Santiago de Trasariz.
Aras
da capela de Erbededo (Razamonde): Ata finais do século XIX, a
capela foi a igrexa parroquial de Santo André de Erbededo, suprimida
no ano 1893. Dentro hai unha ara á que lle borraron a inscrición e
graváronlle unha cruz na parte superior. Outra ara con inscrición
fai de pé do altar.
CORTEGADA
Ara:
Na antiga igrexa parroquial de Meréns, situada xunto o cemiterio,
había unha ara romana que actuaba como soporte da pía bautismal. O
día 21 de agosto de 2022, o párroco, o sacristán e un veciño
dixéronme que ao construír a nova igrexa nos anos cincuenta do
pasado século XX, ara e pía foron soterradas baixo o chan onde se
atopa a actual pía bautismal.
Ara
de Zaparín (Zaparín): Ara votiva dedicada a deuses galaicos,
cristianizada, actúa como base dun cruceiro situado diante da igrexa
parroquial de Zaparín.
CUALEDRO
Inscrición:
Dedicatoria procedente da ermida da Pedrosa, actúa como pía de auga
bendita.
A
GUDIÑA
Ara:
Na igrexa de Santa María do Tameirón hai unha pía bautismal do
século X que ten como pé unha ara romana.
LAZA
Ara:
Anepígrafa. Na igrexa do século XVII de Santa María da
Alberguería.
LOBIOS
Miliario:
Na igrexa do século XVIII de San Miguel de Lobios. Citado por Barros
Sibelo, di que foi picado e levado para Lobios para utilizalo como
columna dun balcón.
Miliario:
Anepígrafo, forma parte do muro dunha leira, preto da ermida de
Santa Lucía de Vilameá. No mes de decembro de 2017 publicouse na
prensa que a raíz da rehabilitación da capela permitiron descubrir
este miliario. Pois non hai nova descuberta, xa estaba recollido por
Rodríguez Colmenero, Ferrer Sierra e Álvarez Asorey no ano 2004.
Miliario
de Torno: Fr. Pedro Cid (1858) e Fernández Guerra falan dun
miliario que se utilizou para un cruceiro.
MACEDA
Aras:
Unha, adicada
por Flavio Flaviano á divindade galaico-romana Torolo Combiciego,
foi
reaproveitada na espadana da capela de San Pedro de
Pías. No interior hai outra
ara anepígrafa utilizada como pía bautismal.
Epígrafe:
Fragmento
nun muro da casa reitoral de Asadur.
Inscricións:
No interior do templo románico de Santa Mariña de Asadur, servindo
de mesa do altar, hai unha inscrición honorífica. Nun muro da
sacristía figura o nome de Xulio Rufino Leoncio, un funcionario
relacionado co fisco.
Lápida:
Na parte exterior do adro, xunto unhas das cancelas de entrada ao
cemiterio que arrodea a igrexa do século XVII de Santa Olalla de
Castro de Escuadro, hi unha lápida de cuarzo branco cunha inscrición
funeraria; foi comunicada por Marcelo Macías ao P. Fidel Fita o 4 de
xaneiro de 1904.
Miliarios:
Na reitoral de Tioira. Outro, situado nas inmediacións, está
adicado a Galerio e Magnencio.
A
MERCA
Miliario:
Século II-IV d.C. Forma parte da galería dunha casa situada xunto a
igrexa barroca de Santo André de Proente.
MONTEDERRAMO
Miliario:
Anepígrafo, atópase servindo de pé do altar maior da igrexa
parroquial de San Xoán de Covas.
Miliario:
Serve de pé de altar na igrexa de Nogueira.
Miliario:
Adicado a Caracalla, serve de soporte do altar maior da igrexa
parroquial de Seoane Vello.
MONTERREI
Ara
a Cibeles ou a Xuno: Adicada por Emilia Flaviana que
segundo Ceán Bermúdez (1832) foi atopada na igrexa do século XVII
de Santiago de Albarellos polo abade de Covelas, Pedro González de
Ulloa, no ano 1755, tomándoa dun pedestal ou basa de estatua que
estaba colocada no adro da igrexa. Desaparecida.
Aras:
Na igrexa de orixe altomedieval de Santa María de Mixós. Serven de
base aos altares da cabeceira, unha sen inscrición, decorada con
aspa e semicírculos no dado e zigue-zague nas molduras da cabeceira.
A outra, descuberta no 1927, está adicada ao deus indíxena Bandua
Cadiego ou Cadogo por Terentia Rufina.
Ara
e miliario na Capela do San Brais: En Vilaza. Elixio Rivas fala
dunha ara, cuxa inscrición non se conserva completa, nas ruínas da
ermida. De Bruno Rúa recollo a información sobre un miliario
empotrado nos muros da ermida cunha epígrafe que non se pode ler.
Capela
da Santa Cruz (Vilaza):
En maio de 2013, Bruno Rúa e José Ramón Feijóo deron a coñecer
novos achádegos arqueolóxicos atopados na capela da Santa Cruz e
inmediacións, entre outros unha lápida funeraria consagrada aos
deuses Manes. Na porta da capela descubriron unha ménsula onde
aparece unha serpe alusiva ao culto ofilátrico presente na
ornamentación da casa romana.
OÍMBRA
Ara:
Aos Lares Varicis. Atopada
nun camiño que une Rabal co pobo portugués de Vilarelho da Raia.
Segundo o señor Amador Rivero, a ara estivera formando
parte da base dun cruceiro de madeira que se atopaba na encrucillada
de dous camiños: un que conduce á aldea portuguesas de Vilarelho dá
Raia e outro que rodea ao pobo de Rabal. No Museo Arqueolóxico de
Ourense.
Ara:
Fragmento atopado o 9 de maio de 1993 no galiñeiro dun patio que
linda co muro do adro da igrexa do século XVI de Santa María de
Videferre.
Ara:
A Marte. No interior da capela do San Roque de Espiño. Estaba fóra
ata que arranxaron a ermida. Nun lateral vese un bucranio en
altorrelevo relacionado con actos de sacrificos ou vítimas
inmoladas.
Lápida:
Inscrión sobre mármore, fragmentada na súa parte esquerda, adicada
por Fabio a Sempronia. Ata o ano 1971 formou parte do altar da igrexa
do século de Santo André de Rabal. No Museo Arqueolóxico de
Ourense.
PADERNE
DE ALLLARIZ
Ara:
En granito, atópase no interior da igrexa barroca de San Vicente de
Coucieiro.
PADRENDA
Ara:
Votiva. Na igrexa parroquial de
orixe románica de Santa
María do Condado, reutilizada como pía de auga bendita. Xa
se sabía dela a principios do século XX.
PEREIRO
DE AGUIAR
Ara:
Nalgunhas partes lemos que formaba parte da parede da igrexa de Santa
Marta de Moreiras, pero cremos que esta ara é a que se atopaba xunto
o Santuario da Virxe dos Gozos, vendida por un párroco ao museo de
Ourense.
Miliario:
No ano 1839 o arquitecto e enxeñeiro de camiños, Alejo Andrade
Yáñez, envía á Real Academia da Historia a noticia dun miliario e
unha das moedas que apareceron xunto a capela dos Gozos.
A
POBRA DE TRIVES
Ara:
A Xúpiter Óptimo Máximo.
Situada fronte a porta
principal da igrexa de Santa
María de Vilanova. Actuou
como pé de altar sostendo un taboleiro do s. XV-XVI, logo tapado por
un altar barroco.
Epígrafe:
A Aelio Sporo. Descuberta
nas inmediacións da Ponte Navea, estivo colocada na capela da ponte,
despois foi parar á casa da marquesa de Trives.
Epígrafe:
Anaco de mármore que só conserva o texto "[---] VALVITIO".
Foi atopada
polo vogal da Comisión de Monumentos de Ourense Diez Sanjurjo nos
muros da derruída capela da Madalena de
Piñeiro no ano 1904. No
Museo Arqueolóxico de Ourense.
PORQUEIRA
Ara
a Ariounis Mincosegaeigis: A
Ariounis. Servía de pé de
altar da ermida de San Tomé de Nocelo.
RAIRIZ
DE VEIGA
Ara:
A
Bandua Veigebreaego.
Atopábase
na igrexa parroquial de San Xoán de Rairiz de Veiga. Dedicada
por un individuo da tribo
Galeria, pertencente á Cohors
I Gallica civium Romanorum
que formaba parte como portaestandarte da Legio
VII Gemina.
No Museo Arqueolóxico de Ourense.
RIÓS
Estela
de Riós: Aos deuses Manes. Atopada ao realizar unhas obras na
casa reitoral de Riós, actuaba como lintel dunha porta interior,
cara a galería. Na actualidade atópase no interior da igrexa de
Santa María.
Epígrafe
de Progo: De pequeno tamaño. Pode tratarse dunha ara romana.
Apareceu con motivo da restauración do retábulo da igrexa barroca
de San Miguel de Progo.
A
RÚA
Lápida
da Rúa Vella: Adicada a Lucio Pompeio Reburro Fabro, apareceu
preto da ponte da Cigarrosa. No ano 1680 leváronn para a igrexa
parroquial onde a colocaron no altar maior e, anos despois, no muro
da casa onde se pode ver hoxe en día.
SAN
CIBRÁN DAS VIÑAS
Ara:
A Xúpiter Óptimo Máximo. Reutilizada nun muro rente ao chan na
igrexa parroquial do San Salvador de Noalla.
Ara:
A Xúpiter Óptimo Máximo. Votiva. Estaba na desaparecida ermida do
San Xoán de San Cibrán das Viñas. No Museo Arqueolóxico de
Ourense.
Miliario:
Dedicado
a Marco Aurelio. Descuberto
no ano 1972 no interior da capela románica do Santo Cristo de
San Cibrán das Viñas.
SAN
XOÁN DO RÍO
Miliario:
Anepígrafo. Serve
de piar dun alpendre dentro do patio da casa reitoral de
Castrelo.
SARREAUS
Ara:
A Bandua. Descuberta por Barros Sivelo preto da igrexa de
orixe románica de Santa María
de Codosedo. Enviou un debuxo no ano 1860 para a Real
Academia de la Historia
de Madrid. No ano 1999 reapareceu tirada nun camiño que vai cara a
igrexa. No Museo Arqueolóxico de Ourense.
Ara: Ao Lar Ocaelaego. Atopada no ano 1988 cando as
obras na capela de San Estevo de
Vilariño.
Estaba
incrustada na mesa do altar. No Museo Arqueolóxico de Ourense.
Ara:
Votiva. Na capela do San Nicolao de Folgoso. Javier Torres, cando me
enviou a foto no mes de decembro de 2023, contoume que na parte
superior colocaron unha lousa de granito, asegurada con cemento, para
poñer unha imaxe do San Antonio o que impide saber se conserva o
focus.
Dedicatoria:
A Navia. Atopada no Monte de San Pedro, formando parte da ermida que
había no lugar que ao arruinarse foi trasladada no ano 1835 polo
abade de Nocelo don Antonio Bugallal xunto a igrexa de San Lourenzo.
No 1897 ingresou no Museo de Ourense.
Epígrafe:
No mes de xuño de 1911, Marcelo Macías enviou unha carta ao P.
Fidel Fita, da Real Academia da Historia, informando dunha inscrición
preto a igrexa de Codosedo. Quizais se trate da ara a Bandua atopada
por Barros no 1860.
Estela
bifronte: Aparecida no século XVIII nunha das paredes da
desaparecida ermida do Monte do Viso, en Nocelo da Pena. No ano 1835
foi trasladada ao adro da igrexa de Nocelo da Pena para servir de
base dun cruceiro ata que foi redescuberta por Barros Sibelo quen a
trasladou ao Museo Provincial.
Lápida
honorífica na ermida de San Pedro (Nocelo da Pena): Honorífica.
Trátase dunha prnacha rectangular de granito que estaba na
desaparecida capela de San Pedro de Nocelo da Pena. No ano 1835 o
abade de Nocelo da Pena, don Antonio Bugallal, trasladouna para a
igrexa parroquial. No ano 1897 foi trasladada ao Museo de Ourense
xunto coas outras inscricións.
TOÉN
Ara:
A Xúpiter Óptimo Máximo. Localizada en xuño de 2023 por Ana
Lorenzo, da Asociación de Amigos do Patrimonio de Toén. Reutilizada
como pía de auga bendita pero en posición invertida para o que lle
fixeron unha pía cadrada na capela de San Fiz, parroquia de Puga.
TRASMIRAS
Ara:
Estaba no muro do adro da igrexa parroquial de orixe románica do San
Martiño de Abavides, na actualidade nunha rúa preto do templo. O
texto epigráfico atópase moi gastado polo que resulta moi difícil
a súa lectura.
Lápida:
Nun muro do peche da igrexa parroquial de Santa María de Lobaces.
Segundo Rodríguez Colmenero pertencía ao fuste dunha columna.
Miliario: Foi baleirado para reutilizalo como sartego nos Pardieiros.
VEREA
Ara
de Portela: Parte superior dunha ara con focus e cornixa
atopada no ano 2000 debaixo do altar da igrexa parroquial de Santa
Olaia. Non conserva restos de inscrición. Foi dada a coñecer por
Nieto Muñiz no ano 2002.
Ara
de San Mamede de Portela: Aos Lares Turargis. Na
capela do San Mamede. Adaaptada como columna do pórtico da ermida.
No mes de xaneiro de 2024 consultei a Patrimonio da Xunta de Galicia
en Ourense se estaba catalogada, contestándome que si o foi ese
mesmo mes polo servizo de arqueoloxía en Santiago en base ás miñas
referencias.
VERÍN
Ara
na capela da Misericordia: Dada por desaparecida nos anos setenta
do pasado século cando se desmontou a capela. Bruno Rúa localizouna
detrás dunha casa a carón da igrexa da Mercé.
Aras:
Na igrexa de orixe románica de San Pedro de Queizás hai unha ara
embutida na parede norte do templo dedicada a Xúpiter Óptimo
Máximo. Na reitoral hai outra ara reutilizada coa lenda adicada á
mesma deidade. Nalgunha publicación lese que hai outra ara no
interior do templo, pero tal como me achegou Javier Torres trátase
dunha peza medieval.
Ara:
A
Xúpiter Óptimo Máximo. Descuberta
por Rodríguez Colmenero no ano 1969 na igrexa barroca
de Santa
Cristina de
Tintores. Publicada por Taboada Chivite. Foi recollida polo párroco
de Vilamaior do Val; durante un tempo estivo na súa casa. Trasladada para a catedral de Ourense.
VILAMARÍN
Ara:
Actúa
como soporte do altar da igrexa de
orixe románica
de Santa Baia de
León.
A inscrición atópase moi deteriorada.
Ara:
Aos Lari Pemaneieco. Apareceu na ermida de San Pedro, parroquia
de Reádegos,
reedificada no ano 1860, situada entre os castros do Río e Santa
Ádega.
Miliario:
Pegado ao muro que dá entrada á igrexa barroca
do San Salvador
do
Río.
Moi
alterado.
Miliarios:
Un, anepígrafo, sostén a pedra do altar da igrexa barroca
de Santa María de Orbán.
O
segundo, tamén anepígrafo, apareceu no patio da casa reitoral. Ao
parecer tiveron reliquias. O día 7 de xullo de 2024, o párroco,
amigo de Rodríguez Colmenero, contoulle a Javier Torres e Xosé
Antón Casares Lamas que os dous anacos de miliarios correspóndense
co mesmo. O que se atopa na reitoral non resulta doado velo xa que o
sitio está cheo de maleza.
VILAR
DE SANTOS
Ara:
A
Xúpiter Óptimo Máximo. Situada
xunto a porta de acceso á capela de
San Xoán de Laioso.
VILARDEVÓS
Ara:
A
Reve Reumiraego, dedicada por Fronto. Fai de pedra do altar na
capela do San Roque de Formigueiro.
As letras pintáronse en cor negra e os laterais aparecen cubertos de
cemento.
Ermida
de Nosa Señora de Portas Abertas:
Conserva unha inscrición funeraria sobre lousa de forma irregular
datada no século II d.C. e un fragmento de columna formada por un
toro cilíndrico e un tambor da mesma forma; a peza foi policromada e
reutilizada como apoio dunha pía de auga bendita.
XINZO
DE LIMIA
Ara:
A Demorana. Na esquina dunha rúa próxima á igrexa de Xinzo de
Limia.
Ara:
No interior da igrexa do San Xoán de Oleiros, ara votiva en mal
estado de conservación e coas letras practicamente borradas que
serve de soporte á pía de auga bendita. Nun muro da igrexa hai unha
inscrición incrustada.
Ara:
A
Xúpiter Óptimo Máximo. Situada
xunto un muro igrexa de San Pedro de Laroá, trasladada ao lugar no
século XX dende as inmediacións dunha casa onde se atopaba medio
enterrada.
Dedicatoria:
(Mosteiro de Ribeira): Desaparecida. Foi vista polo P. Sarmiento no
ano 1755 "en
Sª Mª de Ribera (Mosteiro
de Ribeira),
en la portada, esquina de la pared de la iglesia del priorato".
Debeu desaparecer cando as obras de reedificación no ano 1770. De
todos os xeitos, Fidel
Fita pensaba que estaba formando parte dun muro, coas letras
agochadas, na veciña aldea de Lamas.
Estela
bifronte:
Aparecida no século XVIII nunha das paredes da desaparecida ermida
do Monte do Viso, en Nocelo da Pena. No ano 1835 foi trasladada ao
adro da igrexa de Nocelo da Pena para servir de base dun cruceiro ata
que foi redescuberta por Barros Sibelo quen a trasladou ao Museo
Provincial.
Inscrición:
Na parede da casa dunha vivenda da Manga de Abaixo. Citada polo P.
Sarmiento que a viu no priorado do Mosteiro de Ribeira, hoxe casa
reitoral, "devajo de la ventana del quarto del prior, se
halla encaxada en la pared". No ano 1911 o P. Fidel Fita
daba conta da súa desaparición do mosteiro e posterior aparición
en Manga de Abaixo.
XUNQUEIRA
DE AMBÍA
Ara:
Aos
Lares Viais. Reutilizada nun muro
da
capela do Santo Antón e Santa Rita da
Siota. Citada
nun documento de principios do século XI.
PROVINCIA
DE PONTEVEDRA
CALDAS
DE REIS
Ara:
Aos Lares Viais. O Museo de Pontevedra custodia unha ara aos Lares
Viais que formaba parte do muro da igrexa de orixe románica de Santa
María de Caldas.
Estela:
De Placidina aos deuses Manes. Foi reutilizada como canzorro na
igrexa románica de Santa María de Caldas (esculpíuselle un león),
descuberta no ano 1878 por Barros Sibelo que fixo un debuxo. No Museo
de Pontevedra.
Santa
María: Arredor da igrexa de Santa María de Caldas concéntrase
o maior número de achados romanos. Cando as obras no cemiterio no
ano 1950 apareceron tumbas de tégula, un forno para cocer ladrillos,
fragmentos cerámicos e moedas. Reutilizado como material de
construción na igrexa apareceu unha estela decorada e unha ara aos
Lares Viais.
CAMPO
LAMEIRO
Dedicatoria:
A Xúpiter. Empotrada no tramo final da escaleira de subida ao coro
da igrexa barroca de Santa María de Moimenta. Só é visible unha
parte.
Estela
de San Cristovo de Couso: Aos deuses Manes. Na sacristía da
igrexa barroca de San Cristovo de Couso.
CERDEDO
Ara:
Na capela de Cabenca, só se conserva a fórmula final.
COTOBADE
Ara
da capela do San Lourenzo: Estaba na capela do San Lourenzo de
Dorna. Gardábase na Casa da Xunta de Montes de Santa María de
Sacos, ingresando no Museo de Pontevedra no 2019.
A
ESTRADA
Ara:
Localizada por Bouza Brey no ano 1942 no exterior da igrexa de Santa
Baia de Matalobos, formando parte da ábsida. Di que estaba mutilada
nas partes superior e inferior, colocada horizontalmente a catro
metros do chan. Supoño que ara está oculta xa que os muros da
ábsida foron recebados, eu non a atopei.
Ara:
Aos deuses Manes. Reutilizada nun muro exterior da igrexa orixinaria
no século XIII de Santa María de Rubín.
Estela:
Aos deuses Manes. Reutilizada nun exterior da igrexa de Rubín.
Ara
ou estela: Reutilizada no exterior da igrexa de Rubín. Restos
do que puído ser unha decoración xeométrica con arcos. Só se
conserva a primeira parte da inscrición: "DIBVS".
Outra
ara: O día 19 de marzo de 2023, nun lateral da igrexa de Rubín
localicei o que pode ser unha ara moi desgastada e que, en principio,
só conserva unha parte moldurada.
O
GROVE
Epígrafe:
Descuberta na necrópole do Adro Vello no ano 1972, empotrada no muro
norte da igrexa vella. No Museo de Pontevedra.
LALÍN
Ara:
Anepígrafa. Dada
a coñecer en marzo de 2023 polos investigadores Pablo Sanmartín e
Daniel González Alén. Reutilizada como pousadoiro nun cruceiro
situado nas inmediacións da igrexa parroquial de
Alemparte.
Estelas:
Catro estelas atopadas no ano 1978 con motivo da construción dun
panteón preto da igrexa de orixe románica de Santa María de
Bermés, á beira do Carballo Grande de Bermés. Tres están adicadas
aos deuses Manes, e a cuarta mostra unha decoración a base de
círculos e semicírculos, e na parte superior o que puído ser unha
figura antropomorfa. No Museo de Pontevedra.
Igrexa
de Moneixas: D. Luis López Barredo, cura párroco de Moneixas,
di que no Libro de Confirmados de San Adrao de Moneixas e
Santiago de Catasós, que se formou polo mandato do bispo Juan Sáenz
de Buruaga, sendo cura Pablo de Verea y Aguiar, no ano 1763, lese:
"No ano 1773 fabricouse na igrexa de Moneixas a capela da Señora
Santa Lucía... de cuxo sitio no ano 1737 atopei un colateral de
pedra, e a adega, e no sitio que fora un antigo sepulcro atopouse
unha lápida pequena, cuns caracteres romanos, que indican ser da Era
139”. Continúa o sacerdote que tamén no interior da igrexa, xunto
a base dereita do arco, hai unha pedra que atopou no horto da
reitoral; ten pola parte de atrás unha cornamenta dunha cabra, e
pola dianteira, unha carroza romana con algunhas letras ilexibles,
algún anagrama e nas catro esquinas unha estrela moi desgastada.
Nunha visita que fixen a igrexa o día 17 de xaneiro de 2015, esta
última pedra, segundo me contou o sacristán, desapareceu hai anos.
MEIS
Ara:
Atopada no ano 1976 polo párroco de Santo Tomé de Nogueria Manuel
García Piñeiro que fixo entrega a Maximino Nogueira Paz, párroco
de San Vicente de Nogueira, quen a trasladou para a finca da casa
reitoral, utilizándoa como soporte dunha mesa do xardín. Estaba
detrás do retábulo de madeira da igrexa parroquial de Santo Tomé.
Ao parecer fora utilizada noutro tempo como pé do altar.
Capitel
tardorromano: En Couso. Ao parecer foi atopado no monte de San
Cibrán, forma parte do basamento dun cruceiro. Outras noticias falan
de que estaba na ermida dedicada a San Martiño.
POIO
Epígrafe: No século XVIII, Fr. Martín Sarmiento fixo o debuxo dunha ara que se atopaba a "cien pasos" de San Xoán de Poio.
PONTECESURES
Ara:
Aos Lares Viais. Atopada no ano 1918 cando a demolición da capela de
San Xián de Requeixo. Ata o ano 1931 exhibíase nas ruínas de San
Domingos de Pontevedra. Só se conserva unha foto do Museo de
Pontevedra.
PONTEVEDRA
Ara:
Anepígrafa. No convento de Santa Clara de Pontevedra. Na segunda
década dos anos setenta, cando o investigador Antonio Costa comezou
a colaborar co Museo de Pontevedra, falou coa superiora do convento
para acceder ao recinto e estudala de preto, o que non se lle
permitiu por ser de clausura.
Ara:
Actúa como pé do altar da capela do San Paio de Campañó.
REDONDELA
Miliario:
Adicado a Decencio. Foi localizado no ano 1896 facendo de soporte
dunha mesa de pedra situada xunto a igrexa parroquial de Quintela. No
mesmo ano foi doado polo párroco á Sociedade Arqueolóxica de
Pontevedra. No Museo de Pontevedra.
RODEIRO
Ara:
Anepígrafa. Dubidosa. Dada a coñecer no mes de marzo de 2023. Foi
reutilizada como pé dunha mesa de lousa situada xunto un cruceiro
próximo á igrexa de orixe románica de San Xulián de Pedroso.
Ara:
Aos Lares. Descuberta no ano 1964 no muro do lavadoiro da casa
reitoral de Santa Baia de Camba. Trátase dun fragmento con tres
foculi e moldurada na parte que se conserva. Segundo me contou
o párroco o día 11 de abril de 2015, aproximadamente no ano 2005
cedeuna ao Museo Municipal de Rodeiro.
O
ROSAL
Ara:
A Mercurio. Apareceu na capela do San Vicente de Marzán xunto con
outros restos romanos. Servía de apoio á pía. No Museo Diocesano
de Tui.
SILLEDA
Ara:
A Coso. Atopada por un veciño de Oleiros nunha igrexa, pode que na
de San Miguel de Oleiros. No Museo de Pontevedra.
Ara:
Aos Lares Viais. Foi reutilizada como material de construción na
parede da ábsida da ermida de Santa Mariña da Graba. No ano 1902
foi doada á Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra.
SOUTOMAIOR
Miliario:
Descuberto a finais do século XIX xunto a igrexa parroquial de orixe
románica de Santiago de Arcade. Coa autorización do bispo de Tui
foi entregado polo párroco á Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra.
No Museo de Pontevedra.
TUI
Inscrición:
Bloque de granito recortado por arriba e polo lado esquerdo,
reutilizado en posición horizontal nunha das paredes do piso
inferior dunha vivenda en ruínas, próxima á igrexa de orixe
románica de San Bartolomeu de Rebordáns.
Epígrafe:
Aos deuses Manes. Apareceu ao derrubar a Casa do Concello, anexa á
igrexa parroquial de orixe románica de San Miguel de Pexegueiro. En
mans particulares.
VALGA
Ara:
A Mercurio.
Na
capela dos Martores.
Estela
da Igrexa Vella de Santa Comba de Louro: Un fragmento de estela,
tardorromana do século IV, foi exhumada na campaña de escavacións
do ano 2012. Fora reutilizada como parte do muro da fachada da
primeira igrexa que se levantou no lugar, construída no século V e
que perdurou ata o século VIII. Permaneceu no sitio ata o ano 2022
en que foi trasladada para o Museo da Historia de Valga.
MAPAS DAS CATRO PROVINCIAS COA DISTRIBUCIÓN POR CONCELLOS DE PEZAS GALAICO-ROMANAS E ROMANAS REUTILIZADAS EN CONSTRUCIÓNS CRISTIÁNS
