* Localizamos un petroglifo documentado no 1837

No ano 1837, o avogado, xornalista e historiador José Verea y Aguiar (autor dunha Historia de Galicia), o catedrático de Teoloxía do Seminario de Ourense Juan Bedoya (que deu nome á rúa Bedoya) e o deputado a Cortes por Ourense José de la Fuente Herrero, inspeccionaron unha pedra con gravados que aparecera no concello de Baños de Molgas. Ese mesmo ano, Juan Bedoya enviou á Real Academia de Historia de Madrid un debuxo da pedra e unha breve descrición, sinalando que se atopaba no monte Carrás, na parroquia de Almoite.

Dende aquelas non se volveu ter noticia da pedra, polo que hai uns anos José Antonio Gavilanes e Xabier Moure propuxémonos atopala tomando como referencia o debuxo coas anotacións de Juan Bedoya. Despois de percorrer o monte Carrás, o resultado foi infrutuoso, mesmo nos comentaran que podía tratarse dunha pena que desaparecera ao acondicionar unha pista, polo que abandonamos a busca, dándoa por perdida.

Pero todo cambiou no mes de febreiro deste ano, cando unha moza (omitimos o nome a petición súa), despois de ver o debuxo de Bedoya nunha das nosas páxinas web sobre patrimonio, púxose en contacto con nós para comentarnos que cando llo ensinou ao seu avó, este recoñeceuna, pero asegurándolle á neta que non se atopaba no monte Carrás, senón no monte Cubreiro que pertencia á parroquia de Betán.

Botando man da cartografía, comprobamos, en efecto, que os montes de Carrás e Cubreiro lindaban o un co outro, polo que cabía a posibilidade de que Juan Bedoya e compañía cometeran un pequeno erro de ubicación, polo que reanudamos a busca, obxectivo que deu os seus froitos a mediados do mes de abril cando localizamos a pena cos petroglifos no monte Cubreiro, xusto no límite co monte Carrás, e só a 90 metros do límite coa parroquia de Almoite. Mesmo pode tratarse da mesma pedra recollida nos Interrogatorios do Catastro de Ensenada, celebrados nas freguesías de Baños de Molgas a mediados do século XVIII, identificada como A Peneda da Moura.

Á vista dos motivos gravados na pedra como se pode apreciar na fotogrametría feita polo compañeiro Alex Negreira, constatamos a perfección do debuxo realizado por Bedoya hai 184 anos. Sobre unha gran pena de granito lixeiramente alombada vense máis de 100 coviñas esparexidas pola súa superficie (algunha unidas por canles), tres cruciformes, unha cruz inscrita nun círculo, unha combinación de círculos concéntricos, un posible serpentiforme, un posible motivo fálico, representacións humanas moi esquemáticas e un ungulado (pezuños de animal). Sobre o panel destaca unha gran figura de forma tirando a elipsoidal, con coviñas no interior, da que parten varios apéndices, que quizais represente a unha especie de ídolo.

O seguinte paso será o realizar os estudos necesarios para tentar comprender o posible significado das gravuras. Ao tratarse dunha arte simbólica son, en principio, de natureza inintelixible e co único que xogamos son con hipóteses xa que este sistema de comunicación desapareceu xunto coas persoas que os xeraron hai máis de 4.000 anos, incluso cabe a posibilidade de que o seu significado só sería comprensible a determinados membros daquela sociedade. O que si está claro é que nos atopamos diante dun grupo de gravuras rupestres ao aire libre máis interesantes da provincia de Ourense.

O achado xa foi comunicado ao Servizo de Patrimonio Cultural da Consellería de Cultura para que procedan á súa catalogación que, por tratarse de petroglifos, xa teñén, segundo a Lei do Patrimonio Cultural de Galicia do ano 2016, a consideración de Ben de Interese Cultural (BIC), gozando, plo tanto, da máxima protección legal.

Tamén llo comunicamos ao Concello de Baños de Molgas, cuxo alcalde xa manifestou o seu interese por preservalos e poñelos en valor.

* Paracostoira (Chantada), unha atalaia do Castro Candaz?

Paracostoira é unha aldea da parroquia de Santa Baia de Pedrafita, no concello de Chantada. Os monxes de Oseira tiveron eiquí unha Casa Priorado. Mercedes Vázquez Saavedra e Carmen Vázquez Pérez-Batallón, en Guía da Ribeira Sacra (2001), din que contaba con casa, tulla e capela.

 

Nun pergameo escrito en galego na "Era M CCC XIII et VIII dias andados doytubro" (ano 1275), Iohan Iohanes de Paracostoira e a sú amuller doan ao mosteiro de Santa María de Oseira a leira de Covelo, conservando os "frutus" (usufructos). A doazón foi outorgada ante Romeu Iohanes, notario xurado, por mandato de Ruy Pérez, notario.

Noutro documento en pergameo, tamén en galego, escrito na "Era M CCC X IIII et quot XII dias por andar de dezembro" (ano 1286), María Franca, xunto co seu marido Iohan Iohanis, venden ao mosteiro de Santa María de Oseira todo herdamento que posuía en Paracostoira.

Nunhas mandas testamentarias en galego do 3 de xuño de 1434, dadas en Paracostoira polo crego de San Xoán de Veiga, pide ser enterrado no cemiterio de Santa Baia de Pedrafita, legando ás igrexas de Veiga, Sabadelle e Arcos, e de seus criados, os irmáns Gómez e Fernando, entre outras, unhas herdades situadas en Barreiro e Casteda.

Nun documento en galego do 9 de agosto de 1439, "dom frey Johan, abade do mosteyro de Santa Maria d´Oseyra" afora a "Afonso Rodriges, et a vosa moller Tereija Rodriges, et a vos Gonçalvo, fillo de Roy Fernandes, da Pena Custoya... a que chaman das Castineyras, a montes e a fontes, con todas suas entradas et saydas et pertenças..." a tenencia da igrexa de Pedrafita polo pago do tercio e décimo de todo pan e gran, e outras prestacións.

Os Interrogatorios do Catastro de Ensenada, celebrados na freguesía de Pedrafita en marzo de 1753, na resposta á pregunta 39, confirman que aínda existía o priorado do Císter: "... en el referido termino no ay combentto alguno, si tan solamentte un Prioratto de la orden de nuestro Padre San Bernardo, anexo al Real Monastterio de Santta Maria de Osera".

A un quilómetro de Paracostoira, na aldea de Mosteiro, atópase a igrexa parroquial de Santa Baia, situada xunto o Pazo de Boán cuxos propietarios tiñan acceso directo ao templo a través dunha porta aberta nun muro, tapada na actualidade. Parece ser que eiquí non houbo ningún mosteiro, polo que é probable que reciba o nome pola existencia dunha granxa dependente de Oseira que rexentarían os monxes do priorado de Paracostoira.

A pouco máis de dous quilómetros en liña recta de Paracostoira, asulagado polo encoro de Belesar a principios dos anos sesenta do pasado séeculo XX, está o Castro Candaz que só se pode ver cando baixan as augas. Sitúase nunha pequena península delimitada polo río Miño e os seus afluentes os regueiros Enviande e Ponte da Lama.

Ao asentamento só se podía acceder polo oeste, apreciándose por esta parte varias zonas amesetadas cuxa disposición disque cumprirían unha función defensiva. No resto dos puntos, por estar arrodeado de auga, resultaba practicamente inaccesible. Aínda que nunca foi escavado, é probable que a súa orixe estea nun castro (que eu saiba, non apareceron restos deste período). E despois veu a lenda. Segundo as crónicas da Casa de Camba foi fundado por un cónsul romano, Lucio Cambero, que mesmo se enfrontu a dúas lexións romanas mandadas polo propio emperador Traxano. Pero sabido é que para lexitimar unha ascendencia de avoengo, na Idade Media os nobres inventan as súas árbores xenealóxicas, entroncándose con persoeiros de sona, fosen míticos ou reais. Ademais do citado Lucio Cambero, dise que outro propietario foi un descendente de aquel, un tal Lupo Cambero de Candaz, ao que o rei don Pelaio, pola axuda prestada na guerra contra os árabes, lle deu a torre de Arcos, tamén en Chantada. Ademais dos Camba, foi propiedade dos Taboada e dos Temes. Entre os séculos IX e XII, os normandos asolan as costas galegas. O mestre Manuel Formoso Lamas, autor de Apuntes para la historia de Chantada (1905), escribiu que durante a primeira vaga de invasións, os vikingos arrasan Chantada despois de traspasar a empalizada (plantata), e os nobres refúxianse no Castro Candaz, custodiados pola familia dos Eiriz ou Erice, ata que son liberados polo rei Ramiro I. 

Alancando no tempo chegamos á Gran Guerra Irmandiña, entre o 1467 e o 1469, en que o castelo foi derrubado (Preito Tabera-Fonseca: "... que sabe que la fortaleza de Castro de Candaz que fuera derrocada quel dicho rey la mandara derrocar por quexas y querellas que della le dieran..."), sendo logo reconstruído pola familia Taboada. Segundo me contou un veciño de Mosteiro no ano 2003, na cima había un túnel, tapado na actualidade, que ía dar ao río. O asentamento padeceu numerosas transformacións. Primeiro o posible castro, logo unha posible torre medieval da que aínda se conservaban (dícese) algúns restos a principios do século XX, máis adiante unha ermida testemuñada no ano 1474 (documento inédito dado a coñecer por Xosé Luis Díaz-Castroverde Lodeiro, gañador do premio de investigación do Condado de Pallares no ano 2010 con Morgados e xurisdicións na Terra e Condado de Taboada), despois viñeron as plantacións de viñedos e construcións relacionadas con estes, e por último o encoro que modificou e continúa a modificar a súa morfoloxía.

Verbo do vocábulo Plantata, de onde derivaría o nome de Chantada, xa figura en documentos do 1073 e 1185. Creo que eiquí nada ten que ver coa empalizada de Formoso Lamas, máis ben sería unha petra plantata que equivale a petra ficta, pedrafita ou menhir, ou a un miliario romano, se ben estes, si tiña inscrición, adoitaban denominarse como petra scripta.

Se non fora pola construción do encoro, o Candaz, como acontece coa maioría dos castros galegos, pasaría desapercibido; na provincia de Lugo, dos case 1.300 castros, os descoñecidos polo público seguro que supera o 99,9 por cento. Non hai moito, alguén o alcumou como a "Atlántida Galega" cando, xa postos a atopar algún paralelismo, en Galicia abondan as lendas referidas a cidades e vilas asulagadas, e non por un encoro artificial inaugurado hai catro días: Capara, nos Ancares; Valverde, en Cospeito; Alegrín, no Vicedo; Estebañón, en Viveiro; Boedo, en Guitiriz; Antioquía, na lagoa de Antela...

Vaiamos agora coa orixe do topónimo Paracostoira. Cítase como Petra Costoya no ano 1007, Petra Custodia no 1232, Pena Custoya no 1439, e máis adiante como Peracostoya e Peracustoya. Fr. Martín Sarmiento, na súa Viaxe (1745), ao falar do monte das Costoyas, "un alto monte sobre Combarro", relaciónao con custodias. Antonio López Ferreiro, na súa Historia... (1898-1911), cita un "montis de Custodis" no 1170. Elisa Ferreira Priegue, en Los caminos medievales de Galicia (1988), escribe que por veces Costoya coincide cun portádego, polo que tería a orixe nun porto de vixilancia do camiño; cita o topónimo Custodia nun documento do ano 1112. No culto católico, a Custodia é o templete ou trono, xeralmente de ouro ou prata, onde se coloca a hostia consagrada para adoración dos fieis. O etimólogo Nicandro Ares Vázquez, en Toponimia do concello de Chantada (2001), di que Paracostoira podería facer alusión a unha "Pedra de Garda" ou "Pedra Custodia". Fernando Cabeza Quiles, en Os nomes de lugar (1992), que faría alusión a unha pedra alta na cal se situaría un posto, garita ou fortificación de vixilancia ou custodia. En efecto, o latín custodia vén a significar custodia, garda, inspección, vixilancia, sentinela, gardián, porto de garda; tamén prisión, prisioeiro. Designaría, entón, un sitio elevado para custodiar, vixiar, observar (unha custodiaria) ou gardar algo dende onde, ademais, se divisa e controla un amplo territorio.

 

Polo dito, en Paracostoira ben puído existir unha construción de vixilancia ou garda relacionada coa fortificación medieval do Castro Candaz. Pero hai un pero que leva a preguntarme se o Castro Candaz é o mesmo que na actualidade ermerxe no encoro de Belesar. A uns 600 metros en liña recta do Candaz, tamén entre os ríos de Enviande, Ponte da Lama e o Miño, hai un outeiro, situado a unha altitude de 450 metros, que conserva o topónimo de O Castelo e cuxa cima presenta unha zona achairada de forma ovalada duns 50 por 35 metros. No ano 2003, a mesma persoa que me informou da cova do Candaz contoume que alá polos anos sesenta un avogado de Lugo atopou varias pezas metálicas, entre outras unha espada de ferro e un candil. Se temos en conta as dimensións das partes achairadas do Candaz e O Castelo, o primeiro só podería acoller unha pequena torre ou atalaia, "posiblemente vinculada a algún tipo de porto que atravesara o Miño no seu momento por esta banda", escribiu Manuel Gago Mariño no seu Capítulo Cero (2010), mentres que no segundo si puído existir un edificio defensivo de certa relevancia que chamara a atención dos Irmandiños.

Para rematar, aínda que nada ten que ver co tratado anteriormente, ademais dun priorado e unha posible torre de vixilancia, en Paracostoira viviu unha Espiritada. Nas V jornadas internacionais de História da psiquiatria e saúde mental, celebradas en Coimbra no 2014, Tatiana Busto et al., nunha súa ponencia, falan dunha Espiritada que houbo na aldea: "Hemos encontrado referencias a un caso en Paracostoira, Pedrafita (Chantada-Lugo). Según el novelista e investigador etnográfico Xosé Miranda, y citando con referencias orales de la zona, en esa localidad hubo una Espiritada, encamada durante 30 años sin comer, tenida por santa y adivinadora. No hemos logrado precisar más datos a día de hoy". Unha das Espiritadas máis famosas de Galicia foi a compostelá Josefa de la Torre que ao casarse foi vivir para Gonzar, no concello de O Pino. No ano 1806, ao cumprir trinta anos, tras un arrefriamento comezou a desconectar coa realidade o que a levou a encamar, rexeitando tanto alimentos como bebida. Avisado o arcebispo Rafael de Vélez polo cura da parroquia José Jacinto del Río, ordenou que a vixiaran durante varios días, comprobando que non probara bocado. Foi tal a sona do caso que mesmo interviu o reputado doutor José Varela de Montes, da Universidade de Santiago, confirmando o que era vox populi; no seu informe apuxo ese comportamento a que ao non consumir enerxía tampouco precisaba alimentarse. Tal foi o interese polo caso que ata o Exército enviou a Gonzar no ano 1838 a un capitán que confirmou que o corpo de Josefa non tiña nin unha engurra, e que só falaba co seu confesor e co arcebispo. A muller morreu aos 75 anos e foi enterrada baixo o altar da igrexa de Gonzar, pero sempre quedou a dúbida se era unha santa ou unha poseída. No ano 1925, outra Espiritada, Manuela Rodríguez Fraga, de Moeche, que levaba catro anos encamada sen comer, ao pouco de quedarse durmida comezaba a falar con acento cubano, dicindo cousas que amosaban grandes coñecementos en filosofía e en latín.  

* Castros con lenda

PROVINCIA DA CORUÑA

ARES

Castro de Lubre: Coñecido tamén como Vila dos Mouros. A igrexa parroquial atópase preto do castro que foi construída polos romanos.

Castro Santa Mariña: Ao leste do castro hai unha galería coñecida como A Cova dos Mouros ou de Santa Mariña. Fixéronna os mouros e chegaba ata Mehá, en Mugardos, a catro quilómetros en liña recta. Ricardo Conde Salgado recolle unha lenda, publicada en El Gallego no ano 1880, que identifica a Cova dos Mouros coas Bocas de Sangue, que narra un tráxico relato de amor e crime acontecido no século XIV. Asegúrase que todas as noites saen destas bocas un ruídos e a quen os escoita non tarda en morrer.

 

ARTEIXO

Castro de Lañas: En ocasións vese unha galiña cos pitos de ouro.

Castro de Mirón: Dise que no ano 813 librouse unha batalla entre os cristiáns e os moros. Onde chegou o sangue edificouse unha ermida posta baixo o padroado do San Roque.

BERGONDO

Castro de Bergondiño: Hai unha cova que une o castro co mosteiro de Bergondo.

BOIRO

Castro do Neixón Grande: Na mañanciña do San Xoán aparécese unha galiña cos pitos de ouro. (Recollida de López Cuevillas).

BRIÓN

Castro de Lamiño: Foi construído polos mouros. Hai un túnel que comunica co castro de Altamira. Na Noite do San Xoán, nunha fonte próxima, vese unha moura cunha galiña de ouro.

Castro Lupario: Eiquí vivía a raíña Lupa cando os restos do Apóstolo Santiago chegaron a Galicia.

  

CABANA DE BERGANTIÑOS

Castro de Borneiro: Coñecido tamén como A Cibdá. Hai unha gran viga de ouro que chega dende o dolmen de Dombate. Ninguén a viu, pero cóntase que en tempos os carros rozaban con algo moi duro que soaba a metal.

 

 

CAMBRE

Castro de Sigrás: Hai un pasadizo que comunica co pazo.

 

CARBALLO

Castro de Rebordelos: No castro vive a Meiga dos Dentes Verdes que anda todas as noites polas corredoiras na procura de rapaces; aos que colle non se volven ver. (Recollida de Galicia Encantada).

Castro da Ribeira: Saen galiñas con pitos todo ao longo do regato que pasa a carón do castro. (Recollida de Rodríguez Casal).

CORISTANCO

Castro da Croa de Arixón: Foi construído polos mouros. Tamén hai unha galiña con pitos de ouro que saían pola noite e ningué podía ver. Tamén hai unha viga de ouro que chega ata o castro de Oca. (Recollida de Aparicio Casado).

Castro Lume de Suso: Hai unha estrutura en forma de "trilito" coñecida como A Pedra da Moura onde se di hai un encantamento. A xente pasaba debaixo a gatas para quitar o encanto. (Achegada por Antonio Castro).

Castro de Oca: Agocha un pote de ouro e outro de alcatrán custodiados polos mouros. Tamén viviron os romanos. Uns e outros agochábanse nunhas covas cando había perigo.

 

FENE

Castro de Sartego: Na Noite do San Xoán sae unha galiña cos pitos dunha rocha, dá unhas voltas arredor e volve para dentro. (Recollida de Romero Masiá).

FERROL

Os castros de Santa Icía de Trasancos, da Croa, dos Gafos e Monte do Castro: Viven os mouros.

IRIXOA

Castro de Casal do Mouro: Nas inmediación está a coñecida como Pena dos Paxaros, unha pedra abaladoira que, ademais de abanear ao sometela a un leve empurrón, tamén o fai cando soa a gaita.

A LARACHA

Castro da Croa de Santa Baia: Estaba habitado polos mouros, e que xusto debaixo, cara o noroeste, tamén habitaran os fenicios. (Recollida de romanarmy).

LOUSAME

Castro do Coto do Castro: Foi construído polos mouros.

Castro de San Mamede: Hai un túnel cheo de tesouros custodiados polos mouros. Tamén hai unha pedra que ao golpeala escóitanse unhas campás. Por debaixo pasa un túnel onde se atoparon espadas e moedas de ouro. (Recollida de Agrafoxo Pérez).

MALPICA DE BERGANTIÑOS

Castro de Brión: Foi habitado polos mouros e romanos que sempre andaban en liortas ata que chegou o Apóstolo Santiago e botounos fóra. Tiñan unha ermida onde vivías os papas. (Recollida de Rodríguez Casal).

Casa do Castro: Vivían os mouros ata que foron expulsados polo Apóstolo Santiago.

Castro de Vilacova: Estiveron os mouros e logo os vikingos. Os mouros desapareceron despois de ter unha batalla con outros mouros que viían lonxe, e xa non se viron máis. Máis adiante, dunha fortaleza que había, aproveitaron as pedras e fixeron a fábrica de papel. (Recollida de Agrafoxo Pérez).

Coto do Castro: Hai unhas lacenas que tiñan os mouros para gardar as súas cousas. (Recollida de Agrafoxo Pérez).

MELIDE

Castro de Donide: Hai unha fonte onde aparece unha galiña con pitos. (Recollida de López Cuevillas).

Castros de Moldes e Corvelle: Na mañanciña do San Xoán aparecen unhas galiñas cos pitos de ouro.

NARÓN

O Castro: Asociado a unha lenda de mouros. Dende o castro bendecíanse as colleitas.

Castros da Ermida de Sequeiro: Habitaban os mouros.

Castro de Pena Lopesa: Un poderoso rei custodiaba un fabuloso tesouro. O rei saía a cazar aos montes de Vilarquinte estendendo unha ponte levadiza e virando as ferraduras dos cabalo para enganar aos seus inimigos, uns reis que querían roubarlle un tesouro. Un días estes reis, reunindo un grande exército, acamparon xunto a Pena Lopesa. Tras sete anos de asedio, e a piques de se render pola fame, o rei mouro argallou de botar aos paxaros o derradeiro ferrado de trigo que tiña. Entón os sitiadores, levantando o cerco se marcharon, pensando que o mouro tiña comida a fartar durante moitos anos. (Recollida de oarqueologodenaron.com).

Castro da Revolta: Nunha ocasión uns homes de raza negra levaron do castro unha misteriosa arca que cargaron sobre unha mula. (Recollida do Catálogo de castros de Ferrolterra, de A. Serantes vigo e Ignacio Fernández Fojo).

Unha muller casada, tras beber nunha fonte encantada, converteuse en pomba; preguntáballe a un xornaleiro como se atopaban seu marido e seu fillo. O encantamento debérase a un alfinete que a ave tiña cravada na cabeza e así, un bo día, capturada e liberada do alfinete, recobrou a súa apariencia. (Recollida do Catálogo de castros de Ferrolterra, de Carlos A. Serantes Vigo e Ignacio Fernández Fojo).

  

NEDA

Castro de Ancos: Ubicación da antiga cidade de Libunca. Está oco e cheo de auga, se un día rebenta, Neda desaparecerá. (Recollida de Méndez Fonte).

NOIA

Castro da Barquiña: Podían verse unhas campás cando baixaba a marea.

ORTIGUEIRA

Castro de Punta Mourama: Vivían os mouros, e había fontes de ouro e túneles.

OUTES

Castro Coiradas: Cando o propietario vendeu os terreos onde asenta o castro, puxo unha condición: que se aparecía a galiña de ouro da lenda, pasaría a ser da súa propiedade.

OZA DOS RÍOS

Castro de Quintela: Na fonte que hai nas inmediacións, coñecida como Fonte do Ouro, os mouros agochan un tesouro.

PADERNE

Castro do Convento: Asociado a unha lenda de mouros. Había unha cova onde se metían os nenos para xogar.

  

PONTEDEUME

Castro de Centroña: Os mouros enterraron un arado de ouro.

Castro da Insua: Folclore de mouros.

AS PONTES DE GARCÍA RODRÍGUEZ

Castro de Bermui: O rei de Galicia, Bermudo, elixido para o cargopola nobreza galega, viuse acurralado polos mouros de Almanzor e tivo que fuxir de Compostela a Betanzos. Cando as tropas de Almanzor arrasaron Compostela, Betanzos xa non era lugar seguro polo que marchou cara o sitio que chamaban Os Castros que despois pasaron a chamarse de Bermui en memoria de Bermudo. (Recollida de Rivera Rouco).

RIBEIRA

Castro de Artes: Vese unha galiña na Noite do San Xoán, pero desaparece cando se quere coller. (Recollida de Agrafoxo Pérez).

Castro da Cidá: Habitado polos mouros.

Castro do Monte Taume: Hai unha rocha onde na Noite do San Xoán aparécese unha galiña cos pitos de ouro. (Recollida de Agrafoxo Pérez). 

SADA

Castro de Meirás: Hai un oco por onde se pode escoitar música. Tamén hai un tesouro enterrado que está tapado cunha pedra que ten unha argola para levantala. Nas noites de lúa chega aparece unha fermosa moura que canta moi ben, pero ao achegarse a ela desaparece.

Castro de Samoedo: Hai unha doncela encantada, filla dos xigantes ou dos mouros, quen despois de darlle moitas riquezas botáronlle unha corda ao pescozo transformándoa en cobra, e dicíndolle: "El que te desencantare, nueve besos te ha de dare". (Recollida de A. del Castillo en Castros Gallegos).

  

SAN SADURNIÑO

Monte do Castro:  Contan que cando un labrego regresaba da sega de Castela escoitou que o chamaban polo seu nome; levantou os ollos do chan e viu unha velliña que lle ensinaba tres boliños de pan envoltos nun pano branco. A vella pediulle que levase os tres bolos ao monte do castro e que, seguidamente, pronunciase tres nomes de muller, se o facía, quedarían desencantadas tres princesas que vivían encerradas dentro do monte por un feitizo que lles fixera seu pai, un malvado rei mouro. Pero había unha condición: daqueles boliños non debía faltar nin unha migalla. O home colleu os bolos e, por fin, chegou á súa casa onde o agardaba a familia. Despois de abrazar á muller e aos fillos, gardou o pan no chineiro, advertíndolles que non debían tocalo. Sentou á mesa, e logo de xantar quedou durmido matinando no estrano encontro que tivera. Mentres, a muller desfixo o nó que pechaba o pano dos moletes, e tentada pola cor e o arrecendo petiscou un anaquiño. Cando espertou o home, colleu a saca de pan e marchou ao monte do castro, disposto a cumprir o encargo da vella meiga. Cando chegou apoiou os bolos nunha pena e dixo o primeiro nome. Debaixo da rocha saíu unha fermosa doncela moura, á vez que o pan se transformaba nun espléndido cabalo. A doncela moutono e marchou. Ao pronunciar o segundo nome, outra doncela quedou liberada e fuxiu montada noutro cabalo. Finalmente berrou o nome de Loureana e a terceira doncela xurdiu de embaixo da pena. Pero o seu bolo de pan era o petiscado e ao cabalo faltáballe unha pata. Cando a moza quixo montalo caeron os dous, afundíndose a princesa baixo terra mentres se oían os seus prantos e salaios. Dende entón, as bágoas de Loureana manan coas fontes do río Castro. Dise que prestando atención escóitanse entre o gurgullo da auga os lamentos da fermosa moza chorando a súa desgraza.

   

SANTISO

Castro de Serantes: Na mañanciña do San Xoán aparecen unha galiñas cos pitos de ouro.

SOBRADO DOS MONXES

Castro da Roda: Había uns mouros que ían á misa.

Castro da Roda de Socastro: Hai unha pena coñecida como A Xesteiriña onde hai unha galiña con pitos que desaparecen rapidamente polo Burato dos Mouros a quen intenta collelos. (Recollida de Río López).

  

TOQUES

Castro da Graña: Hai unha vea de ouro e outra de alcatrán.

TOURO

Castro de Prevediños: Coñecido tamén como Castro da Moura e Castro do Tesouro.

TORDOIA

Castro do Castrillón: Na mañanciña do San Xoán aparecíase un encantamento. Era unha galiña con pitos que non había maneira de collelos. (Recollida de Llana Rodríguez).

VALDOVIÑO

Castros da Carreira e Lodeiro: Os mouros agochan un fabuloso tesouro.

Castro de Crecente: Foi construído polos mouros.

Castros de Frádigas, Monte do Foro e Vilarrube: Vivían os mouros.

Castro da Punta Taraza: Apareceron grandes pedras que foron levadas polos mouros.

 VIMIANZO

Castro das Barreiras: Na mañanciña do San Xoán aparecíase unha galiña cos pitos de ouro sobre un punto da muralla que mira cara a igrexa de San Xoán. (Recollida de Alonso Romero).

PROVINCIA DE LUGO

ABADÍN

Castro de Baroncelle: Foi construído polos mouros.

Castro de Candia: Hai unha escada de ouro. Tamén hai un boi enterrado polos mouros. (Recollida de Galicia Encantada).

Castro de Castromaior: No castro hai soterrada unha igrexa.

Castro de Moncelos: Atribúese a Santiago o nome do lugar cando dixo: "Este é o monte do ceo".

  

ANTAS DE ULLA

Castro de Amarante: Debaixo da igrexa que se ergue sobre o castro hai tres minas, de ouro, de prata e de alcatrán. Se se atina a picar as primeiras faise un rico, se é a de alcatrán producirase un grande incendio que destruirá a igrexa e a aldea.

 

BALEIRA

Castro de Albaredo: Foi habitado polos mouros. Hai varios túneles que comunican con outros castros.

Castro de Cubilledo: Había un burato onde vivían os mouros.

 

BARALLA

Castro de Carballedo: Había un arrieiro que abastecía de noite aos mouros, que recompensaban co ouro que custodiaban. Mais non podía dicir nada polo que sempre poñía algunha escusa para saír da casa a horas tan intempestivas, ata que un día a súa muller desconfiou polo que non tivo máis remedio que contarllo. Como cabía esperar, a boa harmonía que tiña cos mouros rematou. Un mouro que era coxo saíulle ao camiño para dicirlle que non volvera polo castro xa que os outros mouros esperábano para matalo. (Achegada por José Ángel Fernánez Revaldería).

Na croa hai unha porta pola que se accede a unha longa galería que comunica coa igrexa de San Martiño de Neira de Rei, que era utilizada polos mouros para ir á misa.

Castro da Croa: Nunha cova que hai no castro, os mouros agochaban un pote de ouro. Dise que un can que entrou nela apareceu logo no castro de Ferreiros, a case tres quilómetros de distancia.

Castro de Laxes: Hai unha cova que utilizaban os romanos para baixar a un regueiro que discorre aos pés para coller auga.

Castro de Pedrafita: Un home, ao arar a terra, atopou unha ola que baleirou por crer que dentro só había incienso. Mais, cando se esparexeu, viu que brillaba: era ouro.

Castro de Quintela: Os mouros habitaban en covas que había baixo o castro e para contentalos os veciños levábanlle alimentos. Tamén había un pozo, hoxe en día cegado, onde acostumaban botar unha aguillada para comprobar a súa profundidade. Os mouros levaban a beber aos cabalos a unha fonte que hai ao pé do castro.

Castro de Santa Marta: No castro hai un lugar que chaman O Tesouro onde hai soterradas barras de ouro.

Castro de Vilameixe: Apareceu unha ola con po de ouro.

  

 

BECERREÁ

Castro de Cantiz: Hai unha cova que vai dar a un manancial situado fóra do recinto.

Castro do Casar: Hai enterrada unha virxe de ouro.

Castro de Donín: O propietario dunha casa que había no castro escavou en varios lugares porque dicía que había un tesouro.

Castro de Eixibrón: Hai unha cheminea, hoxe en día tapada, que dá a unha cova que agocha un tesouro.

Castro de Fontes: Un home que estivo emigrado en Madrid, cando regresou á aldea, pasaba os días na procura de tesouros. Outro home, cando estaba a arar a terra, atopou unha ola cerámica chea de po de prata. Tamén hai soterrado un carro de ouro.

Castro do Pico do Castro: Estivo habitado polos mouros que se defendían dos atacantes tirándolles pedras dende o cume.

Castro de Sevane: No castro está a Furada dos Mouros onde custodiaban un tesouro.

Castro de Vilar de Frades: Asegúrase que se se ara o castro con dous bois xemelgos atópase un xugo de ouro.

Castro de Vilouta de Abaixo: Hai xente que viu no castro unha vella fiando e que cando se achegaban a ela desaparecía. Hai un túnel que comunica co castro de Vilouta de Arriba.

BEGONTE

 

Castro de Donalbai: Do castro saíron tres irmáns que se chamaban Grandeu, Albai e Senén. Cada un destes irmáns deu nome a un barrio: Dongrandeu, un; Donalbai, o outro; e Senande o terceiro.

 

 

CARBALLEDO

Castro de Morgade: López Cuevillas e Bouza Brey recollen unha lenda narrada por un veciño, alcumado O Gaiteiro: "Unha sabia que hai en Torbeo dixo que niste castro estaba atuada unha trabe de ouro que era gardada por unha serpe. Pra conseguir adornarse dista trabe cumpría levar un crego que botara os exorcismos i en canto saíra a cobra darlle un bico na cabeza".

  

CASTRO DE REI

Castro de Ameixende: Foi construído polos mouros. Había soterrada, e pode que aínda haxa, unha galiña con pitos de ouro. (Recollida por Felipe Senén).

Castro de Duarría: Hai tres covas, unha con ouro, outra con prata e outra con alcatrán. Se alguén rompe as dúas primeiras farase rico, se é a de alcatrán producirase un grande incendio e ninguén dos arredores sobrevivirá. Hai unha gruta que vai dar ao río por onde pasaban os mouros para recoller a auga.

Castro de Viladonga: Habitárono os mouros ata que foron expulsados polo Apóstolo Santiago, non sen antes deixaren agochados fabulosos tesouros.

Contan que o outeiro do castro está oco e na súa cavidade hai unha galiña cos seus pitos de ouro. Ás veces óese cacarexala galiña e piar os pitos. Unha vez un home de Goberno trouxo a un seu amigo para escoitaren os pitos e a galiña, mais descubriuse que o vello de Goberno levaba no bolso un reloxo... co seu tic-tac facíalle crer que era a galiña que vivía na cova do castro. (Recollida por Felipe Senén).

"Andaba un veciño arando cas vacas no lugar das Trabes cando un animal afondeuse, tragouno a terra, e houbo que sacalo... dempois os veciños andiveron un pouco polo buraco que descubreu a vaca, pero pillaron medo e fuxiron. O buraco daba a un canal que din que por il os fenicios i os mouros a buscala auga. Precisamente dende Fonte de Arriba de Villadonga parte un canal moi ben empedrado... isa fonte foi preparada xa disa época. A furada que fixo a vaca rellenouse, pero aínda se nota un pouco ahora. O canal é feito todo natural, non ten bóveda de pedra, é coma un túnel dun tren... Cando as agras estaban a centeo había tiras nas que non medraban fruto, porque debaixo podía haber canales". (Recollida por J.B Iglesias, enviada polo Castro de Viladonga a Galicia Encantada). 

"Nas Trabes, na finca de Ramón de Palmeiro hai unha boca pola que os mouros levaban a beber os cabalos" (Recollida por C. da Vega, enviada polo Castro de Viladonga a Galicia Encantada).

"Entrando, na mesma aira grande do castro e na mau direita había un puzo con catorce escalós moi ben feitos, como os dunha casa... por iles botabamos a roulalas pedras i escoitabamos o retumbar de dentro do burato... dabanos medo pasar máis aló da luz. Tamén había, máis abaixo, outra entrada a unha mina...". (Recollida por R. Abelleira, enviada polo Castro de Viladonga a Galicia Encantada). 

  

CASTROVERDE

Castro da Croa de Xivil: Os mouros tiñan unha capela no castro.

Castro de Soutomerille: Un afloramento rochoso coñécese como O Asento dos Mouros.

  

 

CERVANTES

Castro de Cela: Un día chegaron os mouros a Cela para apoderarse da aldea, pero os habitantes fixéronlle fronte e conseguiron expulsalos para o lugar onde logo construíron o castro.

Castro da Penatallada: Existe un túnel polo que baixaban os mouros ao río para que bebesen os cabalos e para fuxir cando había liortas. Abaixo no río hai un gran barcal escavado na pedra para que bebesen sen ser vistos.

Castro de Santa María do Castro: Dise que na igrexa que hai no castro existe un túnel que vai dar ao río.

O CORGO

Castro do Castrillón: No castro vivían os mouros ata que foron expulsados polo San Bernabeu. Dende o castro vai un túnel que dá á horta do cura de Folgoso. Tamén hai agochada unha ucha de ouro e outra de pólvora, se se escolle a última estoupa.

Castro da Cerdeiriña: Na boqueira do castro había un gran seixo que fixo de pear entre as augas do río, e que foi levado por unha raíña moura en castigo por querer fuxir con dúas doncelas de Vilanova a Coeses. (Recollida de Galicia Encantada).

  

COSPEITO

Castro de San Paio: Había uns bois de ouro enterrados, e no foxo unha cova dos mouros.

 

FOLGOSO DO COUREL

Castro de Piñeira: Os mouros viven baixo o castro, quen pega a orella no chan escoita como tocan o tambor. Recollido de buracadasgrellas.

Castro de Vilamor: Contan que apareceu unha pedra con inscricións e debuxos. Hai unha cova onde vivían os mouros, coñecida como O Cuartiño dos Mouros.

Castro de Vilasibil: Do castro é unha pedra que na actualidade utilízase como peche dunha finca. A pena ten un burato onde había un tesouro custodiado por unha gran serpe. Nunha ocasión os veciños quixeron apoderarse del, seguindo as indicacións dun libriño coñecido como O Tombo onde tamén se sinalaba que se podía correr o risco de morrer mordidos por unha serpe. Cando estaban a cavar sentiron a serpe, un tremor e o calor do sol baixou varios graos. Os veciños liscaron apavoridos. (Recollida de Xan Arco da Vella).

 

A FONSAGRADA

Castro de Arroxo: Hai soterrado un tesouro. No interior dun penedo que hai na croa hai un tesouro.

Nas fincas da Gamalleira, no mesmo castro, un arado descubriu un recipiente de barro de colo estreito. Rompérono e estaba cheo dun po que ao poñelo ao sol, brillaba que cegaba. Din que era ouro moído. (Recollido de Galicia Encantada).

Castro do Castelo: Os mouros viven nunha cova onde hai unha campá de ouro. A porta da cova péchase ao mediodía. Nunha ocasión, unha doncela moi fermosa, ao baixar ás inmediacións da Vara do Castelo a pastorear o gando quedou encantada polos feitizos e que despois saía a cantar a unha especie de atalaia unha canción que comezaba así: "A vaca marela está na correla,/a vaca bragada está na corrada...".

Castro da Croa: Hai unha cova que arrinca do centro do castro que vai ata a aldea de Lamas de Moreira. Os mouros do castro deron morte a un boi dunha casa veciña, quitándolle a pel que encheron de ouro que logo enterraron.

  

O INCIO

Castro de Goo ou Roda do Castro: Había un burato na croa que levaba a un tesouro que foi agochado nunha olas de barro.

Castro de Valbón: Estivo habitado polos mouros. Tamén recibe o nome de Balacastro porque dende alí os mouros disparaban balas a quen os atacara.

Castro de Vilarxoán: As mouras saían do castro a estender as sabas que lavaban no río. Os que as vían quedaban prendados da súa beleza ata quedar soterrados.

  

LUGO

Castro de Corvazal: Hai unha fonte onde se aparece unha galiña e uns pitos que gardan un tesouro. E tamén hai un túnel que comunica co complexo de Santalla de Bóveda.

  

MONDOÑEDO

Castro da Recadieira: No castro está a Pena do Unto onde os mouros facían sacrificos. Eladio Rodríguez González, no seu Diccionario (1958), di que se trataba dun altar druídico.

Castro da Croa de Zoñán: Habitado polos mouros que agochaban grandes tesouros.

Castro Vila das Carcavas: "Segundo a tradición, o castro Vila das Carcavas (foxo, trincheira), na parroquia de Lindín, fixérono os celtas e habitárono os mouros. Segundo Villa-Amil y Castro a cruz procesional existente na igrexa de Lindín pagouse co importe da venda duns pedazos de ouro atopados neste castro por un ascendente dos Leiras. O mesmo investigador no tomo VII da mesma publicación di que lle dixeron que a croa deste castro tiña unha muralla tan ancha arredor que podían ir por ela tres carros á vez, e que por fóra da muralla houbo vivendas, igrexa e ata castelo. Tamén se di que no sochán hai unha grade e unha gabita (pau para enganchar o xugo coa grade) de ouro. E tamén hai un xugo de bolos de ouro". (Recollida de Galicia Encantada).

  

MONFORTE DE LEMOS

Castro do Eivedo: Nas proximidades está a Pena da Moura ou Pena das Cruces onde unha moura peiteaba os seus cabelos louros cunn peite de ouro.

Debaixo da Pena da Moura hai un tesouro. Un grupo de homes que o quixeron desenterrar tiveron que deixalo pois ao comezar a remexer na terra brotaron da pena laparadas que os obrigaron a fuxir. (Recollido de La Voz de Galicia, edición de Lemos).

Castro da Pena Moura: Na Noite do San Xoán, vese unha vella tecendo fíos de ouro.

Castro de Riaño: Un veciño contounos que cando era pequeno el e un irmán foron co can ata o castro para buscar o covil dun zorro. Cando o atoparon puxéronse a sacar a terra que o tapaba, eles cun pau e o can coas patas. Mais, de súpeto, o chan afundiuse, salvándose por pouco de caer nun enorme pozo. Tiraron pedras dentro, comprobando que aínda tardaban un bo rato en bater co fondo. Era un túnel que ía dar ao río Cabe por onde pasaban os mouros para dar de beber aos cabalos.

Castro de San Vicente do Pino: Contáronnos que cando fixeron o centro de saúde descubriron un túnel que ía dar ata a cima do monte de San Vicente.

Castro de Susao: Dende o Monte da Medorra partía un túnel onde os mouros baixaban ata o castro e o río dos Covos.

MONTERROSO

Castro do Agro do Castro: Hai unha lenda coñecida como O Encanto da Moreira. Hai unha trabe de alcatrán que é de lume, outra negruzca pero branda, e outra de ouro que se alguén ousa tocala prende lume.

Castro da Cotela: Habitaban as meigas que cando as perseguían voaban ata o Sucastro.

Castro de Ligonde: Coñecido tamén como Castro dos Mouros. Habita unha moura moi fermosa que garda uns pitos de ouro que se alguén vai collelos desaparecen.

Castro de Salgueiros: O Apóstolo Santiago expulsou aos mouros que habitaban no castro.

 

NAVIA DE SUARNA

Castro de Folgueiras: Estivo habitado polos mouros.

Castro de Penamil: Foi asulagado por un terrible diluvio, choveu tanto que o río Navia, que discorre 100 metros máis abaixo, subiu tanto o seu caudal que arrastrou ata Penamil as pedras que hoxe se ven no castro.

Castro do Vilares: Hai soterrado un tesouro.

 

AS NOGAIS

Castro da Croa: Hai un tesouro custodiado polos mouros.

Castro da Fonte do Cando: Hai soterrado un xugo de ouro.

Monte do Castro de Torés: Unha moza que estaba a coidar das ovellas nas proximidades dunha pena en cuxo bico nace un manancial e que foi levaba alí por unha moura, dixo: "Moura, dáme a túa riqueza". Foi pronunciar estas palabras e alí se lle apareceu a moura quen lle dixo que se quería ver o desexo cumprido tiña que ir para a casa, pero que baixo ningún concepto podía ver o que levaba envolto no mandil. Mais á rapaza superouna a curiosidade e quixo comprobar o que levaba no mandil. Nada máis abrilo, comprobou que eran cagallas de ovella. Desilusionada, sacudiuno para limpalo. Pero cal foi a súa sorpresa que cando chegou á casa viu que un par de cagallas se converteran en moedas de ouro. Ela máis a nai volveron onde sacudira o mandil, pero xa non atoparon nada. 

PANTÓN

Castro do Castillón: Os mouros colgaban a roupa para secar ao sol.

Castro de Espasantes: Había unha cova moi longa, tanto que os mouros raptaron a unha princesa que vivía no castelo de Ribadavia. Seu pai buscouna, e cando se enterou do seu paradoiro arrodeou o castro, pero este comezou a arder, e así continuou varios días. Cando por fin puideron entrar no castro comprobaron que non quedara resto humano.

Castro de Ferreira: Hai un tesouro custodiado polos mouros, e que estes adoitaban ir á feira de Ferreira.

Castro de Guítara: Coñecido tamén como Castro dos Mouros. Comunicábase co Castro de Santa Mariña mediante un camiño subterráneo, e que os dous castros estaban unidos baixo terra por unha cadea de ouro, que era tan fina nalgúns tramos que os carros rozábanna ao pasar. Cóntase tamén que un veciño de Eiré, axudado por un libro, guiou a un grupo de veciños ata o castro; mentres uns escavaban, outros lían o libro para alonxar o demo.

Castro de Toldaos ou Sitio dos Castros: Deixou escrito o cura de Vilar de Ortelle, Ramón Castro López, que na faldra do castro había empotrada, nunha parede que pechaba unha viña, unha pedra para sacrificios coñecida como Coladeira dos Mouros onde habitaban unhas mouras que se peiteaban con peites de ouro nas coñecidas como Penas das Mouras, un sitio enfeitizante que nos mostrou Javier Goyanes.

 

PEDRAFITA DO CEBREIRO

Castro de Cerracín: Ao pé do castro hai unha cova onde está agochado un tear de ouro.

Castro de San Pedro: Os mouros soterraron unhas virxes de ouro. 

 

A POBRA DO BROLLÓN

 

Na parroquia de Piño dise que polo camiño que vai do Cimo de Riba a Castro hai unha cadea de ouro enterrada que pertenceu a un rei, e que ha ser descuberta pola pata dunha cabra. Tamén se di que no mesmo camiñ hai tres caldeiros, un de ouro, outro de prata e outro máis de cobre, e que só serán descubertos polas cabras coas súas patas. (Recollidas de Galicia Encantada).

 

A PONTENOVA

Castro do Vilar: Vivían os mouros.

 

QUIROGA

Castro do Teso dos Mouros: Había un tesouro custodiado polos mouros.

 

RIBAS DE SIL

Castro de Abaixo: As pegadas do cabalo de Santiago déixanse ver preto das penas de Augasmestas, preto da igrexa de covas, cando loitando contra os mouros o cabalo fixo forza e saltou sobre o río para o castro.

 

SARRIA

Castro de Seteventos: Dise que a pía bautismal da igrexa foi traída do castro e que estaba alí colocada para amedoñar aos mouros.

O SAVIÑAO

Castro de Abuíme: Unha nena andaba co gando polo monte e chamouna unha moura. Pediulle que a peitease e que lle catase os piollos, pero advertiulle: "Ten man e volve a testa ao tusir, que se me cuspes, vólvome cristiá". (Recollida de Aparicio Casado).

Castro da Leira Rapada: Debaixo do castro viven os mouros. Un día ao ano prenden lume, levantando unha enorme fumareda.

Castro de Orxaínza: Os mouros tocan música dende o castro.

Castro de Vilatán: Un día do ano os mouros que viven debaixo da terra prenden lume, levantando unha gran fumarada. (López Cuevillas e A.. Fraguas).

 

SOBER

O Castriño: Do castro partía unha cadea de ouro que ía ata unha pena que hai no río.

Castro de Arroxo: Vivían os mouros.

Os Castros de Gundivós: Por veces pode verse unha muller moi fermosa peiteando os seus longos cabelos louros. Unha gran pena que hai no castro foi levada por unha moura.

Castro da Pena do Castelo: Os mouros que habitaban o castro ían beber á fonte do San Xermunde.

Castro de Vilaescura: Había unha moura, moi bonita, que andaba con moitos colares e moitos pendentes. Ademais, mentres coas mans fiaba cunha rocha e un fuso, levaba unha pena moi grande na cabeza que é a que agora todos coñecen como o Penedo de Penabión. (Recollida de Galicia Encantada).

Cotarro do Castro: Hai unha capela que só se ve un día ao ano. E hai quen asegura que non é polo días, senón pola Noite do San Xoán. (Recollida de Galicia Encantada).

 

TABOADA

Castro de Moreda: Nunha pena esta a pegada da burriña da Virxe.

VILALBA

Castro de Belesar: Hai un baúl ceo de ouro que foi soterrado polos mouros.

Castro de Codesido: Había un túnel polo que baixan os mouros a un regato a beber e dar de beber aos cabalos.

Castro de Gondaísque: Asegúrase que eiquí atopábase a aldea asulagada de Eimil.

Castro de Ladra: Un home atopou unha tesoira de ouro. Uns descoñecidos petáronlle á porta a media noite e pedíronlla, e el deulla por debaixo a porta sen abrir. Este castro comunica cos castros de Boizán e Soamede por un túnel que hai por debaixo da terra. (Recollida de Galicia Encantada).

Castro dos Penedos: Os mouros soterraron no castro un fabuloso tesouro.

Castro de Trascastro: Estivo habitado polos mouros.

Castro de Xoibán: Hai un barril de ouro que ha descubrir un touro cun corno. No castro vivían os celtas. Cando as mulleres ían ter un neno, eran os homes os que ssentían as dores do parto. Metíanse na cama e os veciños estaban obrigados a levarlles larpeiradas. (Recollida de Galicia Encantada).

 

XERMADE

Castro da Igrexa de Cazás: Hai unha galiña con pitos que pon ovos de ouros. Debaixo do castro hai unha trabe de ouro que foi enterrada polos mouros.

  

XOVE

Castro de Ceranzos: Habitado polos mouros. Hai un pelello dun boi cheo de ouro. (Recollida de Galicia Encantada).

Castro do Torrillón: Vivía unha serpe con sete cabezas que mataba a todo aquel que ousaba roldar polo lugar. 

O Penido do Castro: Escoitábase unha música e víanse bogadas de roupa estendida. Segundo a xente que se achegaba ata o lugar desaparecía a roupa e a música deixaba de soar. Todos sabían que era cousa dos encantos, dos espíritos de persoas que quedaron encantadas, segundo o sabio parecer de Xosefa Rita Míguez. (Recollida de Galicia Encantada).

 

PROVINCIA DE OURENSE

ALLARIZ

Cidade de Armea: Hai agochada unha gran pena chea de ouro.

AMOEIRO

Castro do Formigueiro ou Coto do Castelo: Baixo o monte atópase unha trabe de ouro e outra de alcatrán.

BOBORÁS

Castro de Cameixa: Un tal Callobre, veciño de Cameixa, atopou unha ola enteira, mais, cando lle botou a man desfíxose. Os mouros viven no castro, pero baixo terra. 

Un veciño, indo ao pé da Casa Grande, viu dous homes que baixaban do castro montados nuns machos grandes e canda eles traían unha becerrea e unha cabra, preguntándolle ao primeiro onde había un camiño bo para que non tropezaran os animais. O veciño calou ao primeiro pero despois mostroulles un camiño bo e entón os forasteiros porfiáronlle para que se quedase coa becerrea ou coa cabra. Escolleu a becerra e mandáronlle que a levara para a casa, encargándolle moito que non a tocara ata chegar. Cando chegou tocoulle e desfíxose en prata. Tempo despois sóubose que a cabra era de ouro. (Recollida de Galicia Espallada).

Castro Meimón: Agocha un tesouro que está moi superficial, tanto que lle rozan as rodas dos carros cando pasan por riba del, mais ninguén se atreve a collelo pois está no medio de dúas antas (lumieiras) de alcatrán que estouparían en lume con só rozalas. Arredor castro había dez garitas (mámoas con cámara) que era onde os mouros se metían para facer as gardas e por debaixo do terraplén existe unha fonte que lle chaman A Fonte dos Mouros. (Recollida de Galicia Encantada).

Castro de Meixón: Hai dúas trabes, unha de ouro e outra de alcatrán custodiadas polos mouros.

Castro de Souteliño: Os mouros sacaban a asollar o millo, e mentres termaban del peiteábanse cos seus peites.

Castro de Vilachá: Nas noites de verán de moitos anos atrás podía escoitarse como os cabalos dos mouros galopaban e rinchaban dentro do castro. Tamén contan os vellos que houbera unha pelexa moi grande entre dous mouros; a cousa chegou a tanto que un dos mouros tentou tirarlle unha pedra ao outro pero non puido. Como os mouros tiñan poderes o que aconteceu foi que a pedra derreteuse e quedou nela a pegada da man do mouro. Un día fun co meu pai e atopámola; é unha pedra na que encaixa perfectamente unha man, coma tentando coller a pedra. No inteerior hai dúas vigas agochadas, unha de ouro e por riba unha de explosivos; só se fará coa de ouro a persoa que sexa capaz de chegar a elea sen tocar absolutamente nada a de explosivos, do contrario a súa morte será inminente. (Recollida de Galicia Encantada).

CARBALLEDA DE AVIA

O Sucastro: Hai un túnel que o comunica co castro da Cidá de Abelenda.

CARBALLEDA DE VALDEORRRAS

Castro de Candeda: Hai unha cova onde se agochaban os mouros durante o día; pola noite vense pasear polos arredores. (Recollida de Ana Real).

O Castrillón de Domiz: Viviron os mouros ata que foron expulsados polos cristiáns; aínda se poden ver amontoadas as pedras que utilizaron. Unhas pedras fincadas que hai nos arredores tamén as puxeron os cristiáns para que se esnafrasen os cabalos dos mouros. E no camiño a Bulfar, entre Domiz e Candeda, vense nalgunhas pedras as pegadas dos cabalos dos mouros. (Recollida de Ana Real).

O CARBALLIÑO

Castro do Coto do Mosteiro: Estivo habitado polos mouros. Tamén hai unha cova cunha trabe de ouro e outra de alcatrán. E un túnel que vai dar ao castro de San Facundo, en San Cristovo de Cea.

 

CARTELLE

Castro do Outeiro de Vimieiros: López Cuevillas e Bouza Brey recollen unha lenda relatada por un rapaz chamado Cabanelas, veciño de Sabucedo: "Na Noite do San Xoán sai no Outeiro de Vimieiros unha moura que se pon por riba de un penedo que hai na banda oeste do castro. En canto se pon n-iles, deita no sitio unha fonte e a moura lávase n-ela a cara e pentea os seus cabelos".

CASTRELO DO VAL

Castro da Pena Boeira: Os mouros saían debaixo da terra a fregar nun penedo que hai no castro, que é todo seixo, para que se vira dende lonxe.

CELANOVA

Castro do Outeiro de Rubiós: López Cuevillas e Bouza Brey contan a seguinte lenda que lle relatou don Antón Penaguda, de San Lourenzo de Cañón: "Houbo niste outeiro unha cibdade moi grande que se chamaba San Salvador, ou Cachiquimbra, nome que leva hoxe unha parte do monte. Ista cibdade foi atacada polos romanos, ou polos franceses que estaban no castro do Furriolo. Escomenzou o ataque cun grande fuego, sostido dende o propio Furriolo, a pesares da distanza de dúas légoas que os separa, pois é sabido que os antigos tiñan millores armas e de máis alcance que as nosas. Fóronse despois acercando os nemigos a Cachiquimbra, puxéronlle sitio, e remataron por destruíla, morrendo dos da vila 11.000 mártires, e dos que atacaban, moitos tamén. Cando os sitiadores estaban xa ó pé da vila, uns soldados foron pousar unha miga á beira de unha poza que aínda esiste, e sentáronse nunha que coidaron trabe, e que estaba deitada non chán. Pouco durou a pousa, pois a trabe diu en rebulir, e os soldados viron con espanto que era unha serpe grandísima que, despois de beber na poza, quedara adormiñada. Tiráronlle tiros cos seus fusiles, mais tiña tan duro o coiro que as balas non lle entraban; e foi entón cando un dos soldados mandou que colleran un anaco de carne e que o prenderan no cabo de unha corda. Feito isto déronlle a carne á serpe i-en canto lle entrou nas gorxas, ataron a corda a un penedo e a serpe morreu no istante mesmo. De entón é que lle chaman á poza A Poza da Serpe".

Castromao: Unha veciña da aldea tiña un porco que todas as mañás, en canto lle abrían a porta, marchaba para o castro e non regresaba ata a noite; a veciña desconfiaba se os mouros lle daban mantenza. Mais, cando chegou a matanza, o porco desapareceu da corte. Preto do castro había unha familia que tiña trato cos mouros quen lles mantiñan os porcos e ao chegar a matanza pedían a proba e os donos dábanlle a entrecostela.

Benito de la Cueva, falecido no ano 1949, alude, en Celanova Ilustrada y Anales de San Rosendo, ao castro de Castromao como "una ciudad grande en el tiempo de los Romanos llamada Castro Magno por un fuerte castillo que tenía".

ENTRIMO

Castro Pía da Moura: Recibe o nome por unha pía natural que hai nas inmediacións, vencellada a lendas de mouros.

GOMESENDE

Castro do Outeiro da Moura: Unha moura agochaba un fabuloso tesouro.

A GUDIÑA

Castro das Muradellas: O castro foi destruído polos seus habitantes para fundar Pentes.

Castro de Tralocastro: Hai un cuco de ouro que refulxe ao dar o primeiro sol da mañá.

O IRIXO

Castro do Monte dos Ollos: A tradición sitúa eiquí unha feira que tiveron os mouros nos anos que alí habitaron.

Castro de Souteliño: As mouras sacan a asoellar o millo, mentres terman del peitéanse con peites de ouro. Unha vez pasou por alí un porco que foi meter o fuciño no soalleiro e entón unha moura, para tornalo, guindoulle un peite que se lle prendeu nas serdas. Fuxiu o porco para a corte, e cando chegou viron os donos que o peite que traía era de ouro.

LAROUCO

Castro do Castrillón: Os mouros soterraron no castro unhas estatuas de ouro que representaban un macho cabrío e un castrón. A xente fixo grandes trincheiras na rocha pero nunca apareceron. (Recollida de José Fernández Pérez).

LOBEIRA

Castro da Croa de Santa Cristina: Relacionado co Penedo Mouro, ao cal lle espetou unha couce un mouro encabuxado á beira do río Limia no Baño e mandouno de Pena Maior. (Recollida do facebook de Davide Pérez).

MACEDA

Castro de Malamao: Deiquí é a lenda do Facho do Castro, unha enigmática luz que se ve brillar no seu cume. As xentes do lugar, asisadas, din que é unha ánima en pena; os demais, incautos, un afloramento de radio (o elemento químico radiactivo).

OÍMBRA

Castelo das Chás: Había un túnel que comunicaba con Medeiros, os mouros utilizábano para roubar os cabalos e secuestrar as mozas.

PARADA DO SIL

Castro de Santa Cristina: López Cuevillas e Bouza Brey recollen a seguinte lenda: "Hai eiquí un tesouro de cousas de eirexa, gardado por unha serpe. Un crego que vai dacabalo colle o tesouro e fuxe, mais a serpente persígueo e obrígao a ir soltando pezas. Soio salva un cáliz, que guinda dentro da eirexa de Santa Cristina. N-unha variante o gardián é un mouro".

PEREIRO DE AGUIAR

Castro do Monte do Castelo: Hai quen sitúa eiquí o mítico Monte Medulio baseándose para elo nunha inscrición (dada a coñecer no seu momento por Bouza Brey) que hai nunha peneda ao pé dun antigo camiño real coñecido polo nome de Portocarro: "Sicenata Pacata" que traducen como "quietos e petrificados".

RAIRIZ DE VEIGA

O Castrelo: No cumio había unha porta que levaba a uns pasadizos onde vivían os mouros, e baixo o castro había unha trabe de ouro.

RIBADAVIA

Coto do Castro: Despois de que fora derrubado o castelo de Bubou no que estivera Dona Urraca, quedaron encantados nel os mouros que gardaban unha princesa moura. Por un pasadizo secreto que chega dende a cima do monte á beira do río baixa a princesa para peitear os seus longos cabelos con un peite de prata. Na cima do monte do Coto pode verse unha pedra con buratos onde a princesa garda o xabrón e o peite. (Recollida de Galicia Encantada).

RIÓS

Castro Pedroso: No castro había unha fonte onde se vía unha moeda de ouro, indicios dun tesouro, mais ninguén se atreveu a buscalo porque podería sufrir unha desgraza. Xunto a fonte peiteábase unha moura.

SAN AMARO

Castro de San Cibrán de Las: López Cuevillas e Bouza Brey recollen unha lenda citada por Ángel del Castillo en Castros Gallegos: "N-iste castro hai unha moura que sai en figura de unha cobra levando unha fror na boca. Pra desencantala hai que lle tirar cos beizos a fror que leva na boca".

SAN CRISTOVO DE CEA

Castro de San Facundo: Hai unha mina onde viven os mouros, e unha fonte onde as mouras se bañan espidas. Tamén hai unha trabe de ouro e outra de alcatrán. Nas inmediacións está o sitio da Matanza, que recibe o nome porque os mouros loitaron con San Facundo e San Primitivo e houbo unha gran matanza.

SANDIÁS

O Castro: Hai un pozo escavado na rocha; disque está encantado, que no seu fondo hai unha entrada que vai dar a unha estancia onde hai un tesouro. Para desencantalo cómpre levar unha pita negra e un ovo posto por ela. Tamén se conta que dende o pozo vai un túnel que emboca na torre da Pena, en Xinzo de Limia.

Castro do Monte Pendón de Santa Mariña: Hai un penedo que semella unha fiestra que chaman O Peinador da Moura, e tamén unha pía na que se bañaba.

SARREAUS

Os Castros: Debaixo do castro vive un rei que garda un tesouro.

TOÉN

Castro de Trelle: Hai dúas minas, unha de ouro e outra de alcatrán. Quen da coa de ouro farase rico, se é a de alcatrán morrerá queimado.

Unha mañá do San Xoán, unha moza que ía para Ourense atopou a outra rapaza descoñecida, vestida de seda e cuns cabelos dourados que lle chegaban ata a cintura. A rapaza díxolle: "De hoxe nun ano, se queres ser rica, antes de raiar o sol, ves por eiquí, e dende a cima do monte, has dicir tres veces: Ábrete, pendouril dourado!". Así o fixo, e á terceira vez, por un burato que se abriu no monte, saíu a rapaza vestida de seda e botoulle na faldra unha cousa que non se sabía que era, dicíndolle: "Non mires ata non chegar á casa". E desapareceu. A moza, chea de curiosidade, abriu o mandil, e viu que eran moedas de ouro. Chea de ledicia, chegou á casa, mais cando quixo gardar as onzas, eran carbóns. (Recollida de Galicia Encantada).

VERÍN

Castro da Baixada de San Xosé: No ano 1936 os veciños de Cabreiroá, baseándose no Ciprianillo, escavaron no castro. Dise que atoparon unha xarras de cerámica pero dentro non había tesouro ningún. (Recollida de Bruno Rúa).

Castro do Outeiro da Cruz: No lugar estaba o Penedo da Moura onde se agochaba un tesouro e que foi destruída cando a autovía a Portugal.

 

VILAMARÍN

Castro de Baínte: Unha moura garda un fabuloso tesouro.

Castro de Santa Ádega: Os mouros agocharon no castro un tesouro. Segundo a tradición, a imaxe de Santa Ádega ocasionou un litixio entre dúas parroquias que querían posuíla.

Unha vez pasou un vello cunha xugada de bois polas proximidades do castro e os mouros ofrecéronlle e acabaron mercándolle os bois. Cando llos ía entregar aos mouros e xa entraba debaixo da terra con eles, un mouro vello, facendo que cheiraba todo arredor, dixo: "Huele a carne de cristianillo!". O vello pasou un bo susto pero facer, non lle fixeron nada. Tamén se di que entre o castro de San Ádega e o castro da Madanela hai unha trabe de ouro que só se ha descubrir por unha roda dun carro ou a pata dunha cabra. Mais é perigoso intentar destapala pois hai unha trabe de lume e outra de alcatrán que poden rebentar. (Recollida de Galicia Encantada).

VILAMARTÍN DE VALDEORRAS

Castro de Valencia do Sil: Asociado a unha lenda medieval na que intervén o cabaleiro franco Roldán.

VILARDEVÓS

Castro de Florderrei Vello: Un  día chegou ao castro unha procesión de formigas que chegaron eiquí para morrer.

Castro de Mouraciños: Hai dúas trabes, unha de ouro e outra de veleno.

Castro da Praza: Unha moura levou sobre a cabeza ata o castro unha lousa grande de pizarra para facer un pontillón. 

Nunha casa do castro apareceu unha casa con restos de comida polo que se cre que estaba habitado polos mouros.

VILARIÑO DE CONSO

Castelo de Cerveira: Vivían os mouros. 

Castro da Croa: Nas inmediacións hai unhas penas fincadas coñecidas como o Cemiterio dos Mouros.

Castro da Torre das Hortas: Vivían os mouros. Un túnel comunica co Castelo de Cerveira, en Vilariño de Conso.

VILAR DE BARRIO

Castro do Monte Castelo: Foi construído polos mouros e baixo del agochan valiosos tesouros. Os mouros foron furando no monte e fixeron un túnel de cinco quilómetros. Tamén hai unha peneda que ten a figura dunha muller; a rocha tróuxoa na cabeza unha dona, metade cobra e metadade muller.

XUNQUEIRA DE AMBÍA

Castro de Cerdeira: Preto do castro hai uns penedos que soan a metal, como se batera cun badalo nunha campá. 

Castro de A Medorra: Hai unha cova cun becerro de ouro encantado, e para desencantalo hai que entrar co libro dos Evanxeos.

 

PROVINCIA DE PONTEVEDRA

AGOLADA

Castro de Buxel: Preto do castro apareceu unha ola de barro con po de ouro que fora enterrada polos mouros. Disque no castro se agochaban os carlistas. 

Castro de Marcelín: Agocha un tesouro. Tamén se di que o nome de Marcelín veulle dunha raíña que chamaban Marcela.

BUEU

Castro do Castelo dos Mouros: Vivían os mouros.

Castro do Monte da Vela: Nas casas vellas vivían os mouros.

CALDAS DE REIS

Castro do Monte Castelo: Hai unha fonte que nunca seca, polos seus canos sa ás veces unha galiña con dez pitos de ouro, pero se alguén a descubre desaparece inmediatamente, pero a súa aparición sempre é sinal de boa sorte.

CAMBADOS

Castro do Con das Sete Pías: Unha longa cadea soterrada une o castro co Monte Lobeira. Outra cadea ía cara o Con da Moura, en Covas de Lobos, onde vivía unha moura, ao seu pé había un pozo do que viña unha cadea de ouro; quen turraba dela acababa no fondo. Cando nacían meniños eran derramadas unhas pingas co sangue da moura para favorecer o crecemento. (Recollida de Gumersindo Mosteiro Díaz).

CAMPO LAMEIRO

Castro do Coto da Anduriña: Hai unha viga de ouro.

Castro do Coto de Penalba: Nunha grande pena granítica vense as insculturas de dúas enormes serpes. Había a tradición de na Noite do San Xoán copular as parellas xunto dela para ter descendencia; mais antes do acto tiñan que agasallar aos ofidios cun púcaro de leite.

CANGAS

O Castelo de Darbo: Do castro baixa un túnel ata a praia feito polos mouros.

A CAÑIZA

Castro da Cidade das Achas: Habitado polos mouros.

Castro da Cerquiña: Houbo unha fortaleza construída polos cristiáns para vixiar aos mouros que habitaban no castro das Grades.

Castro das Grades: Vivían os mouros.

COTOBADE

Castro da Eira dos Mouros: Os mouros custodiaban un tesouro.

CUNTIS

Castro de Castrolandín: Na Noite do San Xoán acenden cacharelas. Vivían os mouros.

Castro de Sebil: Na Noite do San Xoán vense unhas galiñas con pitos de ouro.

No lugar da Ermida, nos arredores do castro, vivía unha familia de mouros con gran fama pola súa riqueza; coméntase que tiñan unha viga completamente de ouro. Estes mouros víanse atacados polo miúdo por outras familias veciñas que pretendían apoderarse das súas riquezas. Ao verse continuamente atacados enterraron a viga nun camiño, no cal as rodeiras dos carros estaban ben marcadas para impedir que llela roubasen. Segundo din, todos aqueles mouros foron eliminados, incluso se sabe que ao último matárono cunha frecha disparada dende o monte de Cequeril ao outro lado do río, polo que, como podedes supoñer, quedou en segredo o lugar no cal estaba enterrada a viga. Pero aínda nos queda esperanza xa que as rodeiras aínda están á vista, e é boa mágoa, ninguén coñece o lugar concreto. (Recollida de Galicia Encantada).

A ESTRADA

Castro de Aguións: Hai unha galiña con pitos de ouro.

Castro Barbude: Recibiu o nome porque nel vivía un xigante de longa barba que atemorizaba os veciños.

Castro de Friamonde: Nunhas pías que hai no castro degolaban aos años como sacrificio. Tamén eran utilizadas polos mouros para dar de beber aos cabalos.

Castro de Preguecido: Preto do castro hai unha fonte que, disque, nace debaixo do altar da igrexa. As augas utilizábanse para curar o enganido dos nenos. Tamén se ve unha galiña cos pitos de ouro. (Recollido de Reimóndez Portela).

Castro de Trasmonte ou Eira dos Mouros: Vivían os mouros.

Castro Valente: Vivían os mouros ata que foron expulsados polos veciños. Tamén se asegura que debaixo do camiño que vai ao castro hai unha trabe de ouro. Hai unha fonte coñecida como Fonte do Santo; un veciño roubou a pía e púxoa como comedoiro dos porcos pero de alí a uns días morréronlle todos; entón devolveuna para a fonte. (Recollida de Reimóndez Portela).

FORCAREI

Castro de Loureiro: Vencellado coa ponte do Crego onde ía bañarse a ninfa Loureiriña que se aparecía aos que atravesaban a ponte.

Castro da Mouteira: Hai dúas trabes, unha de ouro e outra de alcatrán. Se alguén, ao escavar, atopa a de ouro farase rico, se a de alcatrán estoupa e morre.

GONDOMAR

Castro da Pedra Moura: Unha moura peiteábase cun peite de ouro que lle foi roubado por un mozo que, cando foi vendelo, desfíxose converténdose en cagallas de ovella.

Castro de Pinceiras: Estivo habitado polos mouros que tiñan unha cabra encantada. Tamén adoita aparecerse unha moura que se lava nunha pía e se peitea cun peite que está debuxado nunha rocha. (Recollida de Costas Goberna e Hidalgo Cuñarro).

O GROVE

Castro da Siradella ou Cidadela: Coñecido tamén como Castelo dos Mouros. Houbo unha cidade de humanos con tres castelos pero viñeron os mouros e botáronos. O rei daquela cidade era moi ambicioso, e quería conquistar todo canto había ao redor pero Deus castigouno, destruíndo a súa cidade da que só queda na memoria o pozo da Siradella. Tamén se conta que a destrución foi consecuencia duns amores entre unha moura da Siradella e un mouro da Illa de Ons. E, polo visto, estes amores, de consumarse, significarían a desaparición dos mouros do mundo. Os pais da moura non o dubidaron, minaron a cidade da Siradella e arrombaron con todo, incluída a filla. (Recollida de Galicia Encantada).

A GUARDA

Castro de Santa Trega: Florentino Cuevillas e Bouza Brey (1929) recollen unha lenda referida por dona Basilisa Martínez, de Buxán: "A unha tal señora Benita, que subía ó monte de cotío pra andar as cruces, saleulle de unha vez unha moza que lle dixo que lle trouxera un bolo ben quente. Volveu a muller á vila e tróuxollo, mais no canto da moza apareceulle unha cobra que lle dixo que como o bolo non estaba quente pra nada lle servía".

LALÍN

Castro da Croa: López Cuevillas e Bouza Brey (1929) narran unha lenda recollida por Antonio Fraguas cando catalogou este castro: "Unha vella viu de unha vez no castro unha cobra negra. Non tomou medo e a cobra, que era un encanto, desfíxose. De ter medo, non se houbera desfeito".

Castro de Donramiro: Viviron os mouros que custodiaban fabulosos tesouros. Hai unha viga de ouro e outra de alcatrán. A de alcatrán ten comezo na Penela e se a rozan os carros coas rodas estoupa, matando a todos. Tamén se di que hai dúas columnas, unha de ouro e outra de prata que se chegan a xuntarse estoupan. Unha galería comunica co castro de Goiás pero ninguén foi quen de percorrela porque o impiden forzas sobrenaturais. Cóntase que quixeron facer un pozo no castro pero os poceiros sentiron voces debaixo, colleron medo e tapárono. (Recollida de Aparicio Casado).

Castro de Parada: Hai agochado un tesouro.

Castro da Pena: Foi construído polos mouros, e eiquí enterraban aos seus mortos.

MOAÑA

Castro das Cividades: Unha peneda onde hai un petroglifo que hai no castro está encantada, só se pode desenfeitizar na Noite do San Xoán.

NIGRÁN

Castro do Castelo: As ferraduras que hai gravadas sobre unha pena foron feitas polo cabalo de Santiago.

OIA

Castro do Cano dos Mouros: Tamén coñecido como Coto dos Mouros. Na croa hai unha rocha coñecida como a Cadeira do Rei. Habitaron os mouros.

PONTEAREAS

Castro de Troña: Do castro parte un túnel que vai dar ao río Tea, onde os mouros agocharon un tesouro. Pericot e Parga Pondal recollen unha lenda relatada por don Constante Fernández, de Pías, citada logo por Cuevillas e Bouza Brey: "Nalgún tempo había no monte unha serpente que baixaba a terra chan pra comer unha besta, unha ovella ou o que fose. Por medo, e pra que non baixase, os veciños puxéronse de acordo e traíanlle ó monte tódolos días un animal que sorteban entre eles. Pasado o tempo axuntaron unha morea de novelos que lle deron ás tecedeiras, e fixeron cos fíos ben retortos unha corda e un novelo grande, que lle deron a comer á serpente. Axiña que a serpente o enguleu, tiraron da corda e arrastrárona e enterrárona aquí no adro da ermida, e no sitio do enterramento ergueron o cruceiro que había onde está o que hai hoxe".

PONTEVEDRA

Castro de Maúnzo: Hai un túnel onde os mouros agocharon un tesouro.

O PORRIÑO

Castro de Pontellas: Vivían uns mouros que tiñan moitos poderes. Un día estaban a discutir dous mouros e un, non se sabe porque motivos, mandou unha praga de ratos para o castro onde vivía o outro. Este vingouse facendo que a muller do outro vestira unha saia que a fixo estéril e xa nunca deu froito. (Recollida de Aparicio Casado).

REDONDELA

Castro de Negros: Debaixo do castro, na Igrexa da Preta, viven as mouras. Unha era a raíña da montaña onde facía grandes xantares cos cabaleiros que a visitaban. Pero pola noite saía ao exterior en forma de serpe, reptando ata o curuto do castro, onde sentaba na Cadeira da Moura. (Recollida de Xosé Couñago).

RODEIRO

Castro de Baroncelle: Unha moza díxolle a un rapaz que, para romper o feitizo, ela tiña que subir por el, convertida en serpe, e lambelo. (Recollida de García Porral).

Castro de Cantelle: Estivo habitado polos mouros.

SALCEDA DE CASELAS

Castro da Pía dos Mouros: Hai un gran furado escavado nunha rocha onde os mouros daban de beber aos seus cabalos.

SALVATERRA DE MIÑO

Castro Alegre: Florentino Cuevillas e Bouza Brey (1929) recollen unha lenda relatada por don Xosé Martín Rodríguez, de Fornelos da Ribeira: "A un rapaz que andaba co gando no castro saleulle un día unha moza que se penteaba os cabelos cun peite de ouro. -Ai señora, se me dera ese peite con que se peitea!, díxolle o rapaz. -Dareiche o peite e dareite moito máis aínda ata facerte rico si fas o que che eu diga e non te acañas. E díxolle ó rapaz que lle levase ó dia seguinte unha cunca de leite bendecida, e que non se acañase co que socedese, pois mentras ela bebía o leite, il tiña que ter man da cunca. Foi o rapaz ca cunca, e saleulle unha grande cobra que se puxo a beber no leite e o rapaz sen se acañar tiña man da vasixa. Bebeu todo a cobra, e ó rematar convertiuse na señora do outro día e deulle moita riqueza". (Recollida de Galicia Encantada).

Castro de San Amaro: Xunto a ermida que hai no castro hai varias pías que durante a festa, celebrada o 15 de xaneiro, bótase auga para bendicir os campos. Tamén hai un túnel que comunica co castro de Altamira, en Taboexa.

Antes de existir a capela os mouros dicían misa no mesmo lugar. O día do San Amaro botábase auga nas pías que hai na rocha e logo de bendicida o cura facía aspersións con ela á xente, ao gando e os campos. Dise que houbo minas feitas polos mouros pero que a xente a tapou para que non desaparecesen os animais por elas. (Recollida de Costas Goberna e Hidalgo Cuñarro).

SANXENXO

Punta do Cabicastro: Hai unha cova onde mora un anano que berra cando hai neboeiro para avisar aos barcos. (Recollida de Galicia Encantada).

SILLEDA

A Copa do Castro: Coñecido tamén como Castro de San Mamede ou Croa do Castro. Hai uns pasadizos secretos con vigas de ouro e alcatrán que levan dende o castro ata a fonte do Regueiro e o río Deza. Os tesouros están custodiados por mouros e mouras que habitan baixo terra. Dise que na cima do castro estaba a igrexa románica de San Mamede que despois foi trasladada para o lugar actual tras o asasinato do cura mentres oficiaba a misa.

SOUTOMAIOR

O Castrillón: Vivían os mouros. Hai un encantamento que di que se se escava no castro pódese atopar unha mina de ouro e unha mina de veleno. Ninguén escava por medo a dar coa de veleno.

Castro da Peneda: Hai unha capela posta baixo a advocación da Virxe das Neves. Sobre o castro o bispo Fonseca construíu un castelo que foi destruído por Pedro Madruga. Hai tres túneles, un comunica co castelo de Soutomaior. A Virxe das Neves é avogosa contra o meigallo.

TOMIÑO

Castro da Atalaia: Hai un tesouro agochado e unha galiña con pitos de ouro que cruzan o río por un túnel que chega ata Portugal; para desencantar a galiña hai que darlle fermento de pan, co cal se converte nunha muller que é a que vai dicir onde se atopa o tesouro. Tamén se conta que había unha pedra onde estaba gravada a galiña, onde na Noite do San Xoán se aparece unha muller encantada.

Castro de Vilameán: No castro está a Pedra Longa. Disque foi colocada polos mouros para sinalar a súa chegada. Debaixo hai un tesouro custodiado por unha serpe de sete cabezas; para desencantala e poder coller o ouro teñen que ir un cura e sete cans, e ao chegar o sétimo can a cobra desaparecerá e entón poderá collerse o ouro. (Recollida de Galicia Encantada).ç

 

VALGA

Castro do Mercado dos Mouros: Dise que recibe o nome porque os mouros celebraban mercado ao que permitían ir aos humanos.

VILA DE CRUCES

Castro Eira dos Mouros: O rei dos mouros sentaba nunha cadeira de pedra para vixiar que ninguén levara o tesouro que se agochaba no castro.

VILANOVA DE AROUSA

Castro de San Xoán de Baión: No castro vivían catorce familias  de mouros cos seus fogares. A finais do século XIX un veciño da parroquia levou ata o castro media ducia de homes, e entre dous penedos mandounos sachar para atopar un tesouro citado no Libro de San Cipriano. Ao cabo do tempo atoparon un forno cheo de cinzas e carbón; no medio uns cacharros de barro fixéronos tremer de ledicia. Mais os "cacharros condanados" só tiñan terra preta e mol... as grandes lousas que se abaneaban viñéronse enriba, e o burato foi pechado sen máis. Diaño de Libro! Un mozo tamén atopu nunha leira das beiras do castro unha "pedra do raio" que tiña unhas vetas de cores escuras e un gume como dun machado, e o rapaz aproveitou para afiar as fouces. (Recollida de Galicia Encantada).