Mosteiro de San Martiño de Corenza: Bieitos. Altomedieval, foi abandonado no século XVII. Citado no Tombo de Toxosoutos no 1200 como Corentia,
como couto e freguesía baixo o padroado de San Martiño. No 1345 aparece
un prior á súa fronte, cando xa dependía de San Paio de Antealtares. A
súa desaparición produciríase a finais do século XV. O antigo núcleo de
poboación de Corenza repartiuse entre os lugares de Nimo, Vilardante e
Vilafabeiro, na actualidade pertencentes á parroquia de Roo. Polo de
agora pouco se sabe sobre a súa ubicación, á beira do Tambre. Manuel Ces
Canle, nun seu artigo titulado O Couto de San Martiño de Corenza no tempo, freguesía de Santa María de Roo e San Xusto, concello de Noia, aparecido no ano 2005 en Alameda, a revista da Sociedade do Liceo de Noia, di ter localizadas as ruínas deste cenobio.
OUTES
Mosteiro de San Ourente de Entíns: Na parroquia queda un núcleo denominado Mosteiro, que fai alusión a un antigo cenobio medieval baixo as grafías de Gentines nos anos 830 e 1110, Gentinis no 1138, e Intinis no 1177.
Mosteiro de Sta. María a Real ou de Santa Tasia (Entins): Monxas bieitas. A ecclesia Sancta Talasie
documéntase a mediados do século IX. O mosteiro feminino de Santa Tasia
aparece documentado en Toxosoutos no ano 1153. A principios do século
XII, o conde Vermudo dooullo ao arcebispo Xelmírez quen o agregou á
freguesía de San Ourente de Entíns. Pouco se sabe deste cenobio, a non
ser que no 1134 aínda estaba habitado segundo figura no testamento de
Leonor Gonzáles de Saz. Debeu quedar baleiro a mediados do século XIV,
sendo suprimido polo arcebispo de Santiago arredor do 1400 xa que no
1423 fálase do arcediago de Santa Tasia, membro do cabido compostelán.
López Ferreiro di que os bens do extinguido cenobio foron cedidos á
xudicatura de Villestro. Cóntase que San Campio, un militar romano do
século III martirizado por se converter ao cristianismo e cuxo corpo
fora depositado no cemiterio romano de San Calixto, foi trasladado a
Santa Tasia no ano 1774 por mandato do arcediago de Trastámara. A igrexa
actual data do século XVIII.
PONTECESO
Mosteiro de Almerezo:
Fundado por San Rosendo no ano 867, non se conservan restos visibles.
Sobre el asenta a igrexa de San Vicenzo. O templo, do século XVII, é de
planta rectangular organizada en dous módulos formados por capela e
sancristía, ten ábsida cadrada e o portón da entrada está realizado en
cadeirado.
Mosteiro de Cospindo: Orixe altomedieval. Non quedan restos. A Historia Compostelana
indica que en tempos de Diego Xelmírez a catedral de Santiago recibiu
de reis e nobres diversas partes ou a totalidade de varios cenobios,
entre outros este de Cospindo.
Mosteiro de San Tomé de Nemeño (O Porto do Souto-Nemeño): Agostiños. A igrexa asenta sobre un antigo mosteiro logo incorporado ao
priorado do Sar. Nun documento do ano 1105, Pedro Froilaz de Traba e a
súa muller Guntrode dotan ao cenobio. Nomeado nas confirmacións
pontifícias da diócese de Santiago do século XII. No 1385 está rexido
por un prior. No 1443 foi anexionado a Santa María do Sar por mandato do
arcebispo Lope de Mendoza. Malia o anterior, a finais do século XV
aparece como casa independente, pasando a Santa María da Coruña ao redor
do 1500 grazas ao arcediago de Nendos Fernando Vermúdez de Castro. A
igrexa, do século XII, ten planta de cruz latina dunha soa nave con
presbiterio e dúas capelas laterais. Foi parroquia propia, logo anexada a San
Martiño de Cores.
PONTEDEUME
Mosteiro de Santa María da Nogueirosa:
Bieitos. Non quedan restos, a tradición é a única fonte que permite
emprazalo de forma aproximada. No ano 1145, Vermudo Pérez de Traba e a
súa muller, a infanta portuguesa Urraca Enriques, confiaron ao abade do
mosteiro de Toxosoutos, en Lousame, a construción do cenobio da
Nogueirosa. As obras comezaron no ano 115o, en terras doadas por dona
Urraca, esposa de Vermudo. O primeiro abade foi un tal don Rodrígo. No
ano 1151 dona Urraca chegaba a un acordo coa comunidade segundo o cal os
monxes se comprometían, no caso de que decidira tomar os hábitos, a
admitila a ela e a catro mulleres máis, estipulándose que as donas
poderían elixir ao seu gusto ser bieitas ou cistercienses, dándoselles
para vivir unha das igrexas do couto do mosteiro e o mantemento que se
precisase. No 1161, a infante ingresa na Nogueirosa pero, obviando o
pacto citado anteriormente, quixo quedarse na casa central e non nunha
das igrexas, polo que os bieitos foron obrigados a regresar para a súa
casa nai de Toxosoutos, pero denunciando á infanta ante a diócese de
Santiago, preito que rematará cun acordo entre as partes no que a dona e
don Vermudo facían unha importante doazón a San Xusto de Toxosoutos a
cambio de quedar co mosteiro da Nogueirosa. Cambia entón a vida
monástica masculina pola feminina e pasaba da dependenza de Toxosoutos á
de Sobrado. A comunidade non durou moito máis alá da vida de dona
Urraca, sendo desmantelado o cenobio polos herdeiros. Durante o resto da
Idade Media pasará a ser unha granxa dos cistercienses de Sobrado.
SOBRADO DOS MONXES
Mosteiro de Codesoso:
Nos Tombos de Sobrado consérvanse dúas doazóns a este cenobio
cisterciense feitas no ano 1206 por Pedro Muñiz de Codesoso e outra sen
data por un tal "Michael, monachus de Codessoso... pro anime filii mei Petri Michaeliz quem sepelistis in Superaldo",
("Miguel, monxe de Codesoso... pola alma de meu fillo Pedro Míguez, que
soterrastes en Codesoso"). F. J. Pérez Rodríguez (2008) di que monachus podería
ser o apelido do tal Miguel, ou quizais un alcume sen querer significar
que esa persoa fose un monxe; non cre que no século XIII existira vida
monástica en Codesoso.
TEO
A información que achego a continuación débolla a Pablo Sanmartín,
responsable do Arquivo municipal de Teo.
Antonio López Ferreiro, na súa Historia de la Santa Apostólica Metropolitana Iglesia de Santiago de Compostela
(1899), relata as andanzas de Sisnando Galiárez, un bandoleiro de orixe
nobre que xunto cos seus irmáns atemorizou o Val do Ulla, cometendo
gran número de tropelías. Nun documento do 23 de agosto do 1032, Vermudo
III fai doazón á igrexa de Santiago e ao seu bispo Vistruario de todos
os bens confiscados a Sisnando Galiárez. Neste documento menciónanse,
entre outros, varios monasterium, saqueados por Sisnando, que había no concello de Teo e dos que non fican restos: Sancta Maria de Badamundi (Santa María de Bamonde), Sanctus Vicentius (Santa Mariña de Lucí), Sanctus Michaelis (San Miguel de Rarís), Sanctus Christoforus de Reis (San Cristovo de Reis) e Sancta Maria de Talegio (Santa María de Teo). Do mosteiro de Rarís (no documento aparece citado como Ranariz)
levou consigo o presbítero Aspadio e outros cinco monxes, dous cabalos,
32 bois e vacas, 100 cabezas de gando menor, 31 porcos, un colchón de
palla, unha campá, un manto, dúas mantas... Pablo
achégame outros dous cenobios. Un o de San Paio, que estaba entre as
aldeas da Agrela e Veitureira, na parroquia de Lampai, na aba do monte
da Agrela e a carón dun antigo manancial. Figura citado numerosas veces
nunha antiga revista que forma parte dos fondos do Fondo Local chamada La Unión de Teo y Vedra, editada en Bos Aires durante os anos vinte aos setenta do pasado século. Na
aldea de Coira, parroquia de Reis, preto da linde con Padrón, Pablo
localizou unha laxe reutilizada nunha construción cunha curiosa
inscrición da que non achego máis datos porque aínda a está a estudar.
Logo de consultar os planos antigos que se gardan no Arquivo e de falar
cos veciños, sinaláronlle a existencia dun pequeno cenobio, granxa ou
capela que houbo nas inmediacións da aldea de Outeito, preto da actual
estrada que vai de Pontevea (parroquia de Reis, en Teo) a Carcacía
(Padrón). O propietario da inscrición contoulle que proviña dalí e que
os monxes foran expulsados do mosteiro de Herbón. Outro veciño
relatoulle que a capela estaba nunha finca que pertence á súa familia.
Ata os anos cincoenta e sesenta do pasado século XX aínda se podían ver
as laxes e estruturas da ermida pero os veciños de Outeiro e Coira
levaron as pedras para facer peches, reparar casas, hórreos, alpendres,
etc. Un home de Carcacía díxolle que cando foi abandonada a capela do
San Bieito, levaron os santos para o mosteiro de Herbón. Remata Pablo
Sanmartín que o mosteiro de Herbón ten gran tradición á advocación do
San Bieito. De feito, a fonte que nun lateral representa a imaxe de San
Francisco é considerada polos veciños como a do San Bieito. No interior
do mosteiro hai varias imaxes do San Bieito o que pode avaliar esa
relación entre ambos templos.
TRAZO
Mosteiro de San Vicente de Vilón:
No lugar da Igrexa, na ladeira do castro de Vilouchada, parece ser que
existiu unha antiga vila chamada Lentrove que, debido a un incendio,
pasou a denominarse no século IX Vilouchada ("vila queimada"). Nas
inmediacións estaba a igrexa, gobernada por unha pequena comunidade de
relixiosos que se coñecía co nome de mosteiro de San Vicente de Vilón. O
conde Alvite cedeulle a terceira parte desta vila ao mosteiro no ano
818. Crese que os monxes construíron a capela posta baixo o padroado de
Santa Eufemia que foi ampliada a principios do século XVIII coas esmolas
dos fieis. Do mosteiro non quedan restos.
VAL DO DUBRA
Mosteiro de Novallis: Orixe altomedieval. Pouco se sabe deste cenobio, que quizais estivo situado na freguesía de Novais. A Historia Compostelana
indica que en tempos de Diego Xelmírez a catedral de Santiago recibiu
de reis e nobres diversas partes ou a totalidade de varios cenobios,
entre outros este de Novallis.
VEDRA
Mosteiro de San Xoán da Cova:
Non se sabe con exactitude a data da súa fundación (García Álvarez di
que foi fundado no século IX ou X polo bispo Sisnando), pero si que foi
saqueado polos normandos no século XI. López Ferreiro sitúa a súa
destrución no ano 1571, por mor dun temporal e a enchenta do río Ulla.
Neira Pereira emprázao preto da actual ponte do ferrocarril, en Gundián,
parroquia de A Ponte Ulla, municipio de Vedra.
Mosteiro de Santo André de Trobe: Posible orixe altomedieval. A documentación medieval fala dun mosteiro denomiando de Talobre. Carré Aldao refire unha doazón de dona Urraca: "con todo canto posúe a ela pertenza entre os ríos Ulla e Tambre. Data de 1107". Dime Henrique Neira Pereira que semella que durou varios séculos, e cando menos na última época era feminino.
Mosteiro de San Miguel de Sarandón: Antonio López Ferreiro, na súa Historia de la Santa Apostólica Metropolitana Iglesia de Santiago de Compostela
(1899), relata as andanzas de Sisnando Galiárez, un bandoleiro de orixe
nobre que xunto cos seus irmáns atemorizou o Val do Ulla, cometendo
gran número de tropelías. Nun documento do 23 de agosto do 1032, Vermudo
III fai doazón á igrexa de Santiago e ao seu bispo Vistruario de todos
os bens confiscados a Sisnando. Neste documento menciónanse os monasterium saqueados polo bandoleiro, entre outros do de Sanctus Michaelis de Sarandón. Henrique Neira Pereira achégame que no exterior da actual igrexa parroquial hai unha inscrición en pedra de orixe medieval que semella referirse a un mestre de obras chamado Martiño, que pode que veña de tempos do mosteiro: Lese: "+MAGI[S]TER/MA[SS]I FECI[T]/MARTINUS".
VILARMAIOR
Mosteiro de San Cremenzo de Vilamateo:
Bieitos, priorado dependente de San Salvador de Cís. O cenobio parece
que xa existía a finais do século X. Que foi priorado consta en 1290
cando Pedro Vidal, prior de San Crimenzo, declara como testemuña
nun preito entre Cís e os herdeiros de San Martiño de Armentar pola
presentación da igrexa. Dende o Grupo de Arqueoloxía da Terra de
Trasancos crese que desapareceu como priorado independente na reforma de
finais do século XV. Hoxe en día, a descrición coincide en gran parte
coa realizada polo Padre Yepes hai 400 anos. Trátase dunha ermida
románica do século XII e de pequenas dimensións, con nave rectangular e
ábsida semicircular. Visitamos o lugar a principios do mes de marzo de
2014 e atópase totalmente arruinada e cuberta pola matogueira.
VIMIANZO
Mosteiro de San Antoíño (Baíñas): Bieitos, século XII. Escribe Pérez Rodríguez (2008) que o mosteiro de San Antoíño debe identificarse co Rivomalo que
aparece entre os cenobios da diócese compostelá mencionados por
Anastasio IV no 1154 e no resto de privilexios pontifícios posteriores. A
primeira mención como Baíñas data do 1199, no testamento de Urraca
Fernández de Traba, e o primeiro documento propio do cenobio do 1271. No
1416 queda anexionado ao compostelán San Pedro de Fóra ou de San
Martiño Pinario, dándose como rematada a actividade relixosa no 1456.
Consérvase a que puído ser a igrexa mosteiral.
PROVINCIA DE LUGO
ABADÍN
Mosteiro de Abadín: Segundo a tradición, hai restos dun antigo mosteiro preto da igrexa parroquial de Santa María do século XII.
ALFOZ
Mosteiro de Santa María de Bacoi.
ANTAS DE ULLA
Mosteiro de Penela (Penela-Cutián): En 1453 faise mención á "hermida
e moesteiro de San Pedro de Penela, que así se deçia en outro tempo,
que he anexa do dito moesteiro de San Salvador de Billar de Donas...".
Mosteiro de Santiago de Amoexa: No 1943, Ramón y Fernández publicou na Revista de Arqueología un traballo titulado Jornadas románicas por tierras de Lugo
onde fala da igrexa de Amoexa, substituíndo o nome de Amoexa polo de
Monxa, deducindo que noutro tempo foi igrexa mosteiral de monxas. De
finais do século XIII é un documento outorgado entre o bispo de Lugo,
Fernando Pérez, e Urraca Fernández de Abancis en que lle doa, entre
outras, a igrexa de S. Iacobi de Amoneia. Nesta época a igrexa xa
non tiña carácter mosteiral xa que na escritura distínguese entre os
beneficios ás igrexas mosteirais (Eiré e Cangas) das demais.
Mosteiro de Vilane (Vilane-Antas de Ulla): Nun documento do 1390 figura unha herdade "que o dito noso moesteyro ha en Vilaane" (Novo Cazón, 1986).
BALEIRA
Mosteiro de San Pedro da Esperela:
Segundo a tradición, recollida por Amor Meilán, no ano 813, en tempos
de Afonso II o Casto, librouse unha batalla entre moros e cristiáns nas
inmediacións da parroquia, no sitio que aínda hoxe en día é coñecido
como O Campo da Matanza (hai unha necrópole megalítica). Dous documentos confirman a existencia do
cenobio, un de Ordoño I ("In territorio Nera Monasterium S. Petri de Asperella") do ano 857 e outro de Afonso III do ano 900 ("In Gallaecia... Neyram cum possesionibus Sancti Martini de Esperella et Sancti Jacobi de Covas cum omnibus appenditiis earum").
Na Esperela hai unha igrexa de orixe románica que padeceu fortes transformacións no século
XVIII. Segundo a lenda, construíuse no lugar onde deixou de correr o
sangue que baixaba dende o Campo da Matanza.
BARALLA
Sobrado do Picato: A tradición que houbo un pequeno mosteiro.
BARREIROS
Santo Estevo do Ermo
(San Cosme de Barreiros): Trátase dunha capela situada no medio dun
eucaliptal, coñecida tamén como de Augas Santas, que quizais recibiu o
nome polas augas ferruxinosas que manan nas inmediacións e que foron
consideradas como milagreiras. Segundo a tradición, esta ermida
substituíu a outra anterior, citada no Tombo do mosteiro de Lourenzá no
século X e que estaba atendida por monxas; a súa derradeira moradora
chamábase Dominga Salgueyra, falecida no ano 1699. No ano 958, Ordoño
III dá ao conde Osorio o mosteiro de Sperantani, con dúas igrexas: Sancto Justo inter Maasma et Cibarchos, alia Sancto Georgio in valle de Laurenzana.
E, unha vez máis, a tradición estaba no certo, os veciños, ao limpar o
monte, atoparon os restos da primitiva ermida e dun cemiterio. A capela
parece que dependía do mosteiro de Esperautano ou de Esperantón que,
segundo un documento do ano 1214, pertencente á colección diplomática
do mosteiro de Meira, situaríase nas ourelas do río Eo, sen especificar
máis. Polo momento descoñécese onde estaría ubicado este cenobio posto
baixo o padroado de San Martiño, mais levantaríase, probablemente, nos
actuais concellos de Ribadeo ou Trabada. Neste último, á beira do río
Eo, na parroquia da Ría de Abres, temos a aldea de San Martiño. Haberá
que esperar ao resultado das futuras investigacións nas ruínas da ermida
de Santo Estevo para saber se hai restos doutras edificacións, quizais
relacionadas cun pequeno mosteiro, granxa ou eremitorio.
BÓVEDA
Mosteiro:
Mosteiro é unha aldea e parroquia. Di Nicandro Ares que aquí estaría
ubicado un cenobio de monxas que tiñan por titular a San Paio. Sería
este o mosteiro, segundo di Flórez, tomando o dato do P. Yepes, anexo de
Celanova. No tombo de Celanova do ano 1005 cóntase que unha tal Zacaria,
posuidora do mosteiro de Santa María da Ribeira, na Limia, marchou de
viaxe a outro seu mosteiro, no territorio de Lemos, que chaman San Paio,
e alí morreu. Outro documento do mesmo tombo, conta que no ano 1043 o
abade Aloito e seus irmáns doan a Celanova o mosteiro de Ribeira, de tal
xeito que se algún temerario ou soberbio ousaba inquedar ese feito,
marchara a outros mosteiros que fosen así mesmo do seu avoengo, como é
en Lemos o que nomean San Paio.
Priorado de Freituxe:
Adxudicado ao mosteiro de Samos polo papa Paulo III no ano 1538. Citado
por Fr. Martín Sarmiento na súa Viaxe a Galicia no ano 1745. Consérvase o escudo abacial de Samos.
CARBALLEDO
Mosteiro de Santiago de Lousada: As únicas noticias sobre o mosteiro achéganas uns documentos, un do ano 1293: "Iohan de Castro, notario iurado do moesteiro de Lousada",
e outro do ano 1333, un testamento de Vasco Pérez de Temes, cuxa
sepultura se pode ver na igrexa románica, que manda enterrar a súa carne
"no mosteyro de Santyago de Lousada". No 1361 figura "Afonso Alvarez, prelado del monasterio de Lousada".
No 1296 estaba convertido en abadía segrar, vivindo nela ao menos dous
capeláns e un crego. Hai quen sitúa aquí aos cabaleiros da Orde do
Temple.
Priorado de Riazón (Veascós):
Bieitos. Aquí detívose o P. Sarmiento na súa Viaxe a Galiza. Foi anexo
de San Miguel de Oleiros e logo de Chouzán. O edificio actual da
reitoral é de principios do século XVIII, con patio, solaina e portas
con inscricións nos linteis. Vázquez Saco, no Boletín da Comisión de Monumentos de Lugo
(1949), sinala o carácter mosteiral da igrexa, e que o cenobio terminou
por seren anexionado ao de San Paio de Antealtares, en Santiago.
San Miguel de Oleiros:
Xunto a igrexa parroquial, de orixe románica, atópase un edificio en
ruínas que foi casa reitoral. Mais, segundo algunhas fontes, polo seu
aspecto e tamaño puido acoller un mosteiro. A Colección diplomática del monasterio cisterciense de Santa María de Oseira, de Romaní Martínez, recolle que aquí tivo unha granxa o devandito mosteiro. O mesmo di Nicanor Rielo en Cuadernos de Estudios Gallegos (1970).
Santa María de Temes:
Onde se ergue a igrexa actual debeu existir, polas abundantes pezas
reaproveitadas na mesma, un importante complexo paleocristián. Nunha
doazón de Pombeiro do ano 964 fala do mosteiro de Temanes. Nun diploma do ano 997 faise mención a unha ermida que está no término do mosteiro de Temanes.
CASTRO DE REI
Priorado de Paracostoira:
Paracostoira é unha aldea da parroquia de Pedrafita. Aquí houbo un
priorado dependente do mosteiro de Oseira. A aldea cítase como Petra Costoya no ano 1007, e como Petra Custodia no 1232, topónimo que semella facer alusión a unha Pedra de Garda, tal como sinala o etimólogo Nicandro Ares Vázquez.
O CORGO
Mosteiro de San Martiño de Perliños
(Arxemil): Estaba situado preto dun castro e da ponte medieval, de
orixe romana, de Galiñeiros. Risco menciona que o 20 de abril do ano 857
o rei Ordoño I doou á sé de Oviedo o cenobio xunto con dez vilas e as
súas igrexas, documento confirmado no ano 900 por Afonso III: "In
Flamoso Monasterium S. Martini de Perellinos cum decemm villis et seis
ecclesiis pracnomiantis, id est, S. Jacobi de Ranero, ecclesiam S.
Michaelis... ecclesiam S. Pelagii...". No ano 900, Afonso III
confirma ao bispado de Oviedo varias posesión en Galiza, entre outras as
do mosteiro de Perliños con todos os seus anexos. No Inventario artístico de Lugo y su provincia
dise que no ano 1600 había unha ermida en San Martín de Perliños. O
cenobio foi obxecto de litixio entre as dióceses de Lugo e de Oviedo.
Mais non fallan os críticos que aseguran que os documentos citados ao
principio son falsos e que foron modificados no século XII para seren
utilizados como título de reivindicacións por parte da sé de Oviedo que
reclamaba as rendas dalgunhas igrexas de Lugo. Mais como di Nicandro
Ares Vázquez, aínda que os documentos non sexan auténticos, poden conter
unha verdade histórica xa que naquela época non se preiteaba por unha
quimera senón por algo moi concreto, como poidera ser un mosteiro coas
súas rendas.
FOLGOSO DO COUREL
Mosteiro de Visuña:
A fundación atribúese a San Froitoso a mediados do século VII. Dise que
Afonso II O Casto pasou a infancia no mosteiro de Samos, no castelo de
Carbedo e na antiga igrexa mosteiral de Visuña.
Mosteiro de San Xoán do Courel:
Segundo Mercedes Vázquez Saavedra (2003), en Seoane houbo un antigo
mosteiro dependente de Samos. O P. Maximino Arias Cuenllas, historiador e
monxe de Samos, fai alusión a un cenobio chamado de San Xoán do Courel.
Tempo despois, entre os cabaleiros santiaguistas de Vilar de Donas
figura San Xoán de Seoane.
Mosteiro de Sobredo (Folgoso do Courel): No ano 853, no Tombo do mosteiro de Samos cítase un cenobio á beira do río Lor, "in Laure monasterium Suveretum
(Sobredo)". Aquí, os monxes de Samos refuxiarían de neno ao futuro rei
Afonso II O Casto cando fuxía do seu curmán Aurelio, asasino de seu pai
Froila II; tamén se di que foi agochado no castelo de Carbedo. Co tempo,
o pequeno mosteiro converteuse nunha granxa, situada preto da torre do
Castro; os habitantes pagaron foros aos monxes bieitos ata a súa
redención.
A FONSAGRADA
Mosteiro de Santa María de Lamas de Moreira:
Císter. A igrexa pasou a formar parte da Diócese de Lugo por decreto da
Congregación Consistorial o 17 de outubro de 1954; con anterioridade
pertencía á sé de Oviedo. O P. Risco, na súa España Sagrada,
transcribe un documento do ano 1656 suscrito polo clero do arciprestado
de Burón ao que pertencía esta parroquia, reivindicando o bo nome do
prelado de Oviedo, Bernardo Caballero i Paredes, que fora calumniado
polo deán e algúns coengos da catedral. Consérvase a igrexa de orixe
románica, cuxos únicos elementos desta primeira época son dous
canzorros que sosteñen o tellaroz, na sección máis próxima á ábsida.
GUNTÍN DE PALLARES
Mosteiro de San Fiz do Ermo: Documentado a mediados do século X, nada se volve a saber del ata o ano 1223 en que aparece citado como monasterium.
Foi obxecto de discusión entre as ordes de Santiago e a do Temple,
acusando a primeira á segunda de llo ter ocupado indebidamente. A finais
desa década aparece xa como encomenda ou bailía templaria nun preito
que a orde mantén co cenobio bieito de Ferreira de Pallares. Nun
documento do ano 1265 figura un litixio diante do bispo de Lugo,
Miguel, entre o abade do mosteiro de Ferreira de Pallares e o comendador
de San Fiz do Ermo: "Domnum Lupum comendatorem Sancti Felicis de Heremo, ordinis Milicie Templi".
No 1254 o bispo de Lugo recoñécelle os dereitos sobre dezanove igrexas
da súa diócese. No 1310 a bailía estaba habitada polo comendador e dous
freires templarios que ese ano foron citados polo tribunal de Medina do
Campo para comprobar as acusacións vertidas contra a orde e que levarán á
súa desaparición. Moitos dos bens templarios galegos remataron en mans
dos Castro e entre eles os de San Fiz, pois no 1355 Fernando Ruiz de
Castro entregaba o meu couto e erdades de San Fiiz do Ermo a
Gonzalo Ozores de Orcellón. Do que foi mosteiro templario só se conserva
unha casona onde, ata non hai moito, aínda se podía ver unha pedra
armeira da orde do Temple
Parroquia de Castelo: Nun documento do ano 1215 cítase "eclesiam Sancti Salvatoris de monasterio de Castello", e noutro do 1238 "Moestiro de Castelo".
Mosteiro de Santa María de Mosteiro:
Crese que houbo un mosteiro feminino polos séculos XI ao XII que
pertenceu ou foi absorvido polo de Santa María de Ferreira de Pallares.
Na Casa do Priorado atopouse un capitel decorado de tradición visigótica
que se conserva no Museo de Lugo o que podería confirmar, segundo Amor
Meilán, a existencia deste cenobio en cuxa igrexa exercían xurisdición
os señores de Gaioso. A igrexa parroquial, de orixe románica, foi
erixida preto dun castro. Estes mosteiros eran patrimoniais e
desaparecían pola falla de monxes ou por doalos os seus donos a outros
mosteiros e igrexas. Nun alpendre próximo localizamos empotrado nun dos muros un morteiro pétreo e a basa dunha columna, posiblemente romana. Esta parroquia é na actualidade anexa á de Francos.
O INCIO
O Mosteiro de Flanello: Nicandro Ares Vázquez escribe un artigo en Lucensia no que fala da existencia deste mosteiro "in terra de Lemos".
En primeiro lugar cómpre aclarar que a actual comarca comprende os
concellos de Bóveda, Monforte de Lemos, Pantón, A Pobra do Brollón, O
Saviñao e Sober, e non o do Incio que pertence á comarca de Sarria. Mais
don Nicandro xa advirte que a Terra de Lemos non era soamente a
contorna da cidade de Monforte e da súa comarca, senón que incluía unha
zona máis ampla. Di que no Tombo de Samos atópase un documento no que
consta que un presbítero chamado Genitrigus/Genetricus construíu no ano
947 unha igrexa nas súas herdades, situadas "in terra de Lemos".
Despois de afondar na toponimia e na documentación que podería alumar a
situación do cenobio, Nicandro Ares cre que se ubicaría na parroquia de
San Salvador do Mao, nunha vila que no ano 991 se chamaba Planeto: "monasterium
Sancti Salvatoris, territorio Lemabus, prope ribulo Omano, fundatum in
villa que antea vocabatur Planeto et modo dicitur sanctum Salvatorem". O que si chama a atención é que no documento do 947 se fale de Lemos e non de Lemabus, termo máis usado no Tombo.
Mosteiro de San Salvador do Mao: Dise que se levantaba xunto a vila de Planeto (o Flanello citado anteriormente por Nicandro Ares). Fr. Gregorio de Argáiz (1600-1679), na súa obra de longo título La soledad laureada por San Benito y sus hijos en la Iglesias de España y theatro monástico de la provincia Bética, di que corresponde á terra do castelo Slanillo, preto do río Omano (o Mao), do bispado de Lugo. Nin Planeto nin o Castelo Slanillo
deixaron pegada na toponimia actual. Argáiz escribe tamén que recibía o
nome de San Salvador de Lemos. A igrexa actual conserva o antigo
patrón, e no pobo existe a tradición do desaparecido mosteiro. Outras
escrituras falan do seu carácter dúplice e da súa anexión a Samos por
Vermudo II na última década da décima centuria. A igrexa figura na
concordia que no ano 1195 puxo fin ao longo preito entre os abades de
Samos e o Cabido de Lugo sobre a posesión do templo e dos seus bens.
Mosteiro de Santa María do Mao (Santo Eufrasio): Tamén tivo por patróns a San Martiño,
Santo Estevo e San Pedro e San Paulo. Na actualidade a igrexa presenta unha nave
elevada, con cuberta en lousa a dúas augas. Ao presbiterio, máis
reducido ca nave, accédese por medio dun arco de medio punto. No
interior, o retábulo renacentista de tres corpos ocupa toda a cabeceira.
A porta do sagrario loce un relevo de Cristo resucitado de pé sobre o
sepulcro. Na imaxinería salientan as tallas do Santo Eufrasio, Santa
María, Santa Bárbara e o San Bieito. O templo foi restaurado hai algúns
anos e apenas conserva restos da fábrica orixinal. Exteriormente
comparte coas igrexas de San Salvador e San Román, tamén no Mao, a
peculiaridade de ter o adro e o cemiterio cuberto por unha estrutura de
madeira. Pero o elemento máis destacado é o sepulcro do Santo Eufrasio. Segundo a
tradición, foi un dos sete Santos Varóns, discípulos do Apóstolo
Santiago, que foran enviados por San Pedro e San Paulo para evanxelizar a
Península, establecéndose en Iliturgi (Andúxar), de onde foi
primeiro bispo, sufrindo martirio nos primeiros anos da era cristiá.
Durante a invasión árabe, os monxes de Andúxar, despois dunha longa
peregrinaxe, chegaron ao Val do Mao no 1716, depositando as reliquias na
primitiva igrexa. O sepulcro atópase no centro da nave, cuberto por
dúas grandes pedras superpostas. A pedra superior, primitiva, conserva
unha inscrición borrosa referente ao traslado das reliquias do Santo
Eufrasio a Andúxar no ano 1596. Nun dos muros do templo hai unha inscrición de irmandade entre os veciños da aldea e os de Andúxar. A romaría na súa honra celébrase o 15 de maio. Sobre este santo publicou unha monografía no ano 1955 Pedro López Rubín: Santo Eufrasio, Varón Apostólico. Segundo o bispo Antolín López Peláez, no seu El monasterio de Samos
(1894), o cenobio de Santa María do Mao foi do real patrimonio dende os
tempos de Ramiro I, que reinou entre os anos 842 e 850, ata que Sancho o
Craso llo cedeu aos monxes de Andúxar. Fronte á igrexa está a coñecida
como Casa do Priorado, con dúas pedras armeiras do mosteiro de Samos.
Mosteiro de Valdemao:
Deste incerto mosteiro fala Amor Meilán. Di que xa existía nos
primeiros tempos da Reconquista. No Incio están as parroquias de San
Salvador do Mao, Santa María do Mao e San Romao do Mao. Incorporouse a
Samos no século X.
LÁNCARA
O Mosteiro
(Bande Susaos-Bande): O mosteiro dependía do de Samos. Mencionado en
documentos do Tombo de Samos nos anos 982 e 990, e noutro do ano 1057,
nunha doazón do mosteiro de San Paio, preto de San Salvador de Bande,
entre Tórdea e Neira. Era un mosteiro feminino que foi propiedade de Leodegundia. Non duraría moito tempo como cenobio xa que no ano 1091 noméase como "eclesia Sancti Pelagii et sua villa". O lugar, Mosteiro, nomeáse nun inventario entre 982 e 990 onde se rexistra unha herdade de illo vallato de Monasterio ata in Bandi.
En Bande consérvase a igrexa do século XII, cunha nave e unha ábsida
semicircular unida ao corpo rectangular do presbiterio. A fachada é
moderna. No interior pódese ver unha colección de seis grandes óleos,
doados pola familia López Quiroga e Somoza.
Mosteiro de Neira de Rapados
(Vilaleo): Segundo Nicandro Ares Vázquez, o composto do topónimo,
Rapados, pode facer alusión a uns frades rasurados (ou tonsurados),
porque nesta parroquia baixo o padroado de Santa María estarían antes
monxes e na limítrofe de San Salvador de Toirán habería monxas, tal como
adoitaban elixir os santos protectores os mosteiros dúplices.
Mosteiro de San Salvador (A Eirexe-Toirán): Aquí puido estar o "monasterio Sancti Salvatori in villa que vocitant Bandi, in ripa Narie",
fundado por Lucito Gundesindiz e Domna Eiloni, segundo se cita en
documentos do Tombo de Samos en 982 e 1057. No 982 cítase o mosteiro de
San Salvador e Santa María na ribeira do Neira, o cal tiña os seus
límites "per termino de Sancto Pelagio". En Sampaio (Neira de Cabaleiros) estaba o mosteiro familiar de San Paio no ano 1057: "Monasterium
territorio Galletie prope monasterio Sancti Salvatoris de Bandi, inter
Tordena e Naria; vocitant ipsum monasterium Sancti Pelagii et sociorum
eius". Consérvase unha inscrición do ano 1133. Este mosteiro fora
propiedade de Ledegundia, e atendendo tamén ao seu titular, San Paio,
vese que foi de mulleres (Ares Vázquez, en Lucensia 2009).
Mosteiro de San Vicente: Crese que Carracedo puido ser o lugar onde estivo o "monasterium de Sancti Vicenti de Lancara"
(San Vicente é o patrón da parroquia), citado así nos anos 1119, 1122,
1123 e 1133, aínda que di que puido estar en Leirado (sobre a porta hai
unha cruz de malta ou patada), parroquia de Armea, porque aquí existiu o
lugar de San Vicenzo e a ecclesia S. Vicenti de Leirado, segundo documentos dos anos 1175 e 1195, se ben no ano 1091 lese Sanctum Vicentium de Armena.
LOURENZÁ
Mosteiro de San Adrao:
De carácter familiar, foi doado no ano 969 ao mosteiro de San Salvador
de Lourenzá. A pía de auga é un miliario romano dun metro de altura. A
igrexa, do século XVI, está moi reformada onde salienta o campanario
barroco. No interior hai un retábulo do século XVIII e unha cruz
procesional do século XVI.
Mosteiro de San Fiz de Cazolga ou dos Macabeos:
A capela actual foi construída no ano 1940, substituíndo a outra máis
antiga que pertencía ao mosteiro de San Fiz e os Macabeos e mandada
erixir, segundo a tradición, polo Bispo Santo. No Archivo Histórico Nacional consérvase un documento datado no ano 933 que fai alusiónn a este mosteiro, situado na faldra do monte denominado Cornaria: "In
nomine domine nostri ihesu christi uobis dominis meis santisque
martiribus sancti felicis et machabeorum quorum ecleisa fundata esse
dignoscitur in ripa de riuulo uocabulo masma subtus monte cornaria".
LUGO
Convento das Doniñas:
Segundo recolle Nicandro Ares Vázquez, en Santalla de Bóveda existe a
tradición dun chamado Convento das Doniñas que estaba a dous quilómetros
da aldea, no vilar de Valín, máis do cal non se coñece ningún
documento.
Ermida do San Amaro (Conturiz-Santo
André de Castro): Ata o día 19 de maio de 2015, tiña catalogada como
unha "torre defensiva" os restos desta ruinosa edificación situada en
Conturiz, e como tal, ademais de neste blog, tamén a colguei no facebook.
Foi entón cando vin un comentario de Adrián Gómez no que contestaba que
non se trataba dunha torre senón dunha capela. Para subsanar o erro
púxenme en contacto con Adrián quen axiña me enviou unha información que
eu descoñecía. Contoume que, segundo os veciños, trátase das ruínas do
convento ou mosteiro de San Amaro. Na ligazón a unha publicación que me
achegou (Los trasmeranos en Galicia: la familia de los Arce, obra de Ana Goy Diz publicada nas Actas do simposio Juan de Herrera y su Influencia,
1992), di que se conserva a escritura do contrato de Gaspar de Arce no
ano 1584 cos canteiros Gregorio do Barro e Alonso Rodríguez para que
levantaran as paredes de mampostería. A obra atopábase nas inmediacións
da vivenda dos condes de San Amaro que disfrutaban a capela en réxime de
padroado. Comentoume Adrián que pola zona hai, ao menos, dúas pezas
graníticas con cruces, unha das cales vin reaproveitada no peche dunha
casa. Moitas pedras da capela, que se atopa en moi mal estado de
conservación, foron espoliadas para outras construcións. Vaia dende aquí
o meu agradecemento a Adrián Gómez por tan valiosa información quen
tamén me dixo que na mesma parroquia hai os restos dunha vella igrexa,
San Román, da que se di que son restos romanos ou tardorromanos ou
quizais posteriores, mais si semella que anteriores ao século X.
Mosteiro de Meilán:
Polo ano 930, o presbítero Regito fundou o mosteiro de Santiago de Meilán. Sucedeuno o seu sobriño do mesmo nome, quen á súa vez légao á
igrexa de Lugo e ao seu bispo Pelaio quen ordena de presbítero e pon á
fronte da igrexa mosteiral a Desterigo quen, no seu testamento, establece
o dereito sucesorio a favor dos seus sobriños Afonso e Andulfo. Despois
de varias vicisitudes, o mosteiro cae nas mans de Pelaio quen, conta
Vázquez Saco (1947), dispón dos bens mosteirais e déixaos en testamento á
súa filla Trodili. O bispo Amor (1088-1096) rexeita o testamento e
faise cargo da facenda do cenobio, aínda que, "movido máis tarde a
misericordia", déixallo ao actual posesor e ao seu sucesor inmediato. A
igrexa de Meilán e os seus bens non foron definitivamente adscritos á
igrexa de Santa María de Lugo ata o ano 1123, cando estaba en mans do
conde Munio Peláez. A fábrica románica da igrexa foi bastante alterada
por reformas posteriores.
Mosteiro de Saamasas: Hoxe é un arrabaldo da capital lucense, onde o presbítero Félix no ano 923 cedía a aquel mosteiro "villa quam dicunt iuliani",
denominación que segundo Nicandro Ares pode corresponder a Xián ou
Cián, en Taboada. No Museo Diocesán de Lugo consérvanse sete pracas
rectangulares e planas decoradas. A importancia destes relevos vén dada
tanto pola súa calidade artística, como polo interese que esperta o seu
carácter e función, ademais da interpretación dun epígrafe. Ao parecer
trátase das pracas dun canel de época visigótica de finais do século VI
ou principios do VII, correspondentes á primitiva igrexa onde no século
XX aparece citada como mosteiro de Sanctas Masas. O cancel separaba a parte sagrada do altar da adicada ao resto dos fieis.
Mosteiro de San Miguel de Bacurín: Bacurín aparece no testamento de Dona Ximena no ano 964, onde doa ao mosteiro de San Xoán de Mera, "basilica sita est et monasterium constructum in valle Mera prope fluvio Minei, sub urbe lucense, villa que dicunt Quarto", a vila de Mera e outros lugares próximos, entre eles Bacorini. Nun documento do século XII onde se recollen as regalías de Santa María de Lugo, entre outros, de "Sancto Michaele de Bacorin, casale de domno Romano".
É probable que se tratara dun pequeno mosteiro familiar de corta vida.
Na primeira década do século XIII aínda existía eiquí unha comunidade
monástica. No 1211, a abadesa Dona Gontroda Rodríguez doa o dereito que ten "in monasterio Sanct Michaelis de Bacorin" á Igrexa de Santa María de Lugo.
Mosteiro de San Xoán de Mera:
Citado por Ares Vázquez, tratábase dun mosteiro familiar situado no que
hoxe en día é Seoane Alto, anexa do Burgo. A primeira mención é na
copia do testamento do bispo Odoario no ano 747, cando se cita a ecclesia sanctii iohannis de mera.
Noutro discutido documento do ano 897, o rei Afonso III confirma ao
bispo Recaredo e á igrexa lucense moitos territorios, entre os cales se
mencionan as igrexas de "In mera eclesiam sancte eolalie alte, ecclesiam sancte marie que dicitur alta, et sanctum ioannem de mera cun familia".
O P. Yepes cita un documento do ano 985 onde fala de que o mosteiro de
San Xoán, no territorio que chaman Mera, pola Era de mil e vinte e tres,
estaba sito cabe a cidade de Lugo, non lonxe do río Miño, e era de
monxes e de monxas. Pero Yepes non sinala con exactitude o ano da
fundación de tal cenobio, pois no Archivo Histórico Nacional (Tombo
de Sobrado) consérvase a copia dunha escritura datada o día 17 de xuño
do ano 964, na cal unha muller chamada Ximena di que aquel mosteiro fora
construído polos seus pais no val do Mera preto do río Miño, non lonxe
de Lugo, na vila que chamaban Quarto.
Mosteiro de Santalla de Cuíña: Mencionado nos anos 995, 997, 999 e 1017.
Mosteiro de Santalla de Fingoi:
Nun documento do ano 995 consta que unha muller de nome Faquila doa ao
rei Vermudo II o mosteiro de Santalla de Fingoi con todas as súas
pertenzas. Tamén consta en documentos dos anos 1042, 1086 e 1088 onde se
cita o "monasterium Sancti Antonini de Fingoi". En xullo do
1071, a infante Elvira, filla de Fernando I, doa ao bispo de Lugo varias
vilas que foran do mosteiro de Fingoi. No do 1088, Afonso VI doa ao
bispo de Lugo varias vilas e igrexas suxeitas aos mosteiros de Santalla e
Santuíño de Fingoi e os dereitos rexios da cidade de Lugo.
MONFORTE DE LEMOS
Convento-Hospital do Sancti Spiritus de Monforte:
No século XIII hai referncias dun "Hospital de Lemos", mais descoñécese
con exactitude a data da fundación. As primeiras noticias datan do ano
1564, nun Libro de Xuntas do mosteiro de San Vicenzo do Pino do ano
1577. Sábese que no 1683 xa existía o Hospital do Sancti Spiritus,
propiedade do Concello e administrado polos Irmáns Obregones, con
anterioridade á entrada dos Hospitalarios. Os Obregones deben o nome a
Bernardino de Obregón (Burgos, 1540-Lisboa, 1599) que serviu aos pobres
enfermos, agregándose logo outros compañeiros que co tempo tomaron o
nome de Hermanos Mínimos de Bernardino de Obregón, e que
profesaban na orde dos Agostiños. Por Real executoria librada polo
Supremo Consello e Audiencia de Cámara, Eugenio Aguado, en 19 de outubro
de 1753, na cal se insire a súplica elevada por dona Rosa María de
Castro e Portugal, condesa de Lemos, a fin de aprobar e sancionar a
transación e concerto entre dita señora e o licenciado Francisco Gil, en
nome da vila e Concello de Monforte a 9 de outubro de 1752, na vila de
Madrid, con referencia a poñer ao cargo dos relixiosos de San Xoán de
Deus o Convento-Hospital do Sancti Spiritus e o Hospital de San Lázaro e
a cuxa cabeza debería de estar Fr. Bartolomé Márquez, cedéndolle ao
efecto o edificio, bens e rendas da súa anexión, con outras agregacións e
baixo determinadas condicións. As últimas noticias sobre a presenza dos
Hospitalarios en Monforte, que ocupaban as dependenzas do antigo
Concello, datan de principios do ano 1833.
Convento de San Xacinto de Monforte:
Sitúabase onde está a igrexa de San Domingos da Régoa, edificada na
primeira metade do século XVI na faldra do monte de San Vicenzo do Pino,
agás a sancristía e o edículo de Nosa Señora do Rosario. No interior
conserva un espléndido órgano do ano 1888, realizado por Pedro Méndez
segundo figura nunha inscrición situada na traseira. O convento foi
fundado no século XVII (ano 1621) polos condes de Lemos e ocupado polos
dominicos. O freire Aureliano Pardo Villar, no Boletín da Comisión de
Monumentos de Lugo (1949), fala deste convento menor (citado tamén no
Boletín da Real Academia Galega do ano 1931). Di que durante a Guerra da
Independencia converteuse nunha fábrica militar, onde se equipaba de
armas aos paisanos da comarca, e construíanse canóns de madeira,
escavando troncos de árbores que se rodeaban con aros de ferro; estes
canóns podían resistir ata doce disparos. O prior do convento, Fr.
Domingo Barbeito, que foi asasinado polos franceses, non contaba máis de
corenta anos de idade. Tamén foi barbaramente martirizado o irmán leigo
Fr. Simón Vega, de sesenta anos. Outro irmán leigo, Fr. Andrés de San
Vicente "embalsamó los claustros de este convento con el aroma de sus excelsas virtudes"
na segunda metade do século XVIII; morreu cumpridos os setenta anos,
pouco antes do 6 de maio de 1796. Do fundador e primeiro prior deste
convento, Fr. Justo de Oviedo, sábese que morreu entre os anos 1643 e
1645, como así figura nas Actas do Capítulo provincial deste último ano.
Este Fr. Justo foi tamén o derradeiro prior do convento da Purificación
de Pantón, do que falo na entrada correspondente a ese concello.
Mosteiro de Cinsa (Cinsa-Baaamorto): Segundo recollo de Nicandro Ares, en Cinsa estivo ubicado o mosteiro de Sancto Ihohanne de Cinissa, do cal queda na microtoponimia a Casa Priorato con emblemas da cruz de Malta, utilizada polos hospitalarios de San Xoán.
Convento de San Antonio: Franciscáns. Citado por J. M. Pita Andrade na súa obra Monforte de Lemos (1952): "...
con los barrios de Remberde en donde está el Convento de las Religiosas
Descalzas y con el de los Abeledos en donde está el Convento de San
Antonio de la Orden de San Francisco...".
Priorado de San Salvador de Moreda: Citado por Fr. Martín Sarmiento na súa Viaxe a Galicia no ano 1745.
NEGUEIRA DE MUÑIZ
Igrexa de San Salvador de Negueira:
Construída a finais do século XV ou principios do XVI coa intención,
dise, de que fose un mosteiro se ben non se coñece documentación ao
respeito.
AS NOGAIS
Santo André das Nogais: Dise que xunto a igrexa existiu un antigo eremitorio convertido en mosteiro e logo desaparecido. Cando
a reforma do cemiterio que arrodea á igrexa, apareceron varias tumbas
formadas por laxes. O templo conserva restos de tres estilos
arquitectónicos: visigótico, románico e gótico. Tanto no exterior como
no interior pódense ver varios elementos decorativos reutilizados.
OUTEIRO DE REI
Mosteiro de Santa Euxenia de Gaioso: Citado polo P. Yepes na súa Crónica General de la Orden de San Benito
(1613). Nicandro Ares Vázquez, de quen recollo a información, di que
pouco máis achega o beneditino, que nin sequera indica onde se atopaba e
que se inscribe entre os suxeitos a Sobrado. Nada achega a
bibliografía, mesmo nas guías eclesiásticas de Lugo só se fai alusión ás
parroquias de Santiago e Santo Tomé de Gaioso, mais descoñécese a de
Santa Euxenia. Mais don Nicandro, que presentiu a súa existencia, atopou
a referencia á freguesía e couto de Santa Euxenia de Gaioso no Catastro
de Ensenada do 1752, que tamén aparece citada como Santa Euxenia de
Senande (aldea hoxe en día pertencente a Donalbai, en Begonte) e que
aínda é coñecido como lugar da Eirexe de Senande, onde non existen
restos de igrexa algunha, mais non lonxe de onde posiblemente se
erguería o desaparecido cenobio. Nunha visita de Nicandro Ares atopou un
sártego antropoide cun debuxo xeométrico na súa cabeceira que facía de
pía para beber o gando. O dono levouno logo ao sitio denominado do Adrio
onde apareceran ladrillos, tellas e pezas labradas, unha cun debuxo que
semellaba un escudo que se empregaron na cimentación dunha obra. O
documento citado polo P. Yepes data do ano 1019 e custódiase no Archivo Histórico Nacional entre os pergameos do mosteiro de Sobrado dos Monxes.
Mosteiro en San Xoán de Parada: En Estudos de toponimia galega II,
editado pola Real Academia Galega no ano 2013, don Nicandro Ares
Vázquez sitúa en Parada o mosteiro de San Xoán de Friolfe, en vez de no
concello do Páramo. (ver concello do Páramo).
PALAS DE REI
Mosteiro de Augas Santas: Citado nunha doazón que fixo Afonso III á igrexa de Lugo no ano 897: "In terra de Uliola monasterim S. Gregori". Nun documento do ano 1138 menciónase "In Uliola... monasterio Sancti Gregorii de Aquas Sanctas". No ano 1266 xa se fala da "igreja que he de Sanjurjo de Aguas Sanctas".
Mosteiro de Devesa: O nome quizais lle veña dun primitivo cenobio citado no ano 1291 como "eclesia de Santiago de Moesteyro de Deusa", e nun do ano 1296 como "eclesia Sancti Jacobi de Moesteiro".
Mosteiro de Santa María de Carteire:
Nunha escritura do ano 956 do conde Osorio Vistrariz e da súa muller
Teodili Pepiz faise mención aos mosteiros de Santa María de Carteire e
de San Fiz do Hermo. Os donantes, oprimidos polo peso dos seus pecados e
aterrorizada a súa conciencia polos crimes que cometeran, desexan
reconcilarse con Deus, ofrecendo os bens que posuían naquela comarca.
Deste mosteiro non se coñecen restos.
PANTÓN
O Mosteiro
(Eiré): O Mosteiro é unha aldea da parroquia e Eiré. Segundo Nicandro
Ares houbo un pequeno mosteiro de monxas. Consérvase unha pequena capela
posta baixo o padroado de San Miguel. Segundo un documento do ano 1108,
era abadesa Agiree Adonça.
Priorado de San Román de Moreda:
Citado por Fr. Martín Sarmiento na súa Viaxe a Galicia no ano 1745.
Tratábase dun priorado ou granxa dependente do mosteiro de Samos. Dende o
ano 1832 exerceu como prior e cura o P. Sebastián Rueda. Nun documento
do ano 1175 cítase "in terra de Lemus ecclesiam sancti Romani de Moreda".
PARADELA
Mosteiro de Santa María de Loio, Santa María de Ribalogio ou de Argentario (Cortes):
Do antigo mosteiro de orixe eremítica fundado no século VIII,
vencellado ao Camiño a Santiago, só se conserva a capela románica do
século X, posiblemente construída sobre outra máis antiga. A capela foi
restaurada polo monxe Quintila no s. XI. No século seguinte acométense
importantes reformas. Consta dunha nave á que se accede por unha porta
con arco de ferradura. A espadana, dun oco, remata nun pináculo. Dise
que aquí naceu a orde dos Cabaleiros Cambiadores (tamén coñecidos como
os Templarios galegos) que deu orixe aos Cabaleiros de Santiago, feito
que nega F. J. Pérez Rodríguez (2008). Tamén se di que foi casa nai da
Orde de Santiado da Espada, fundada no 1170 en Estremadura co nome de freyles de Cáceres,
sumándo a ela os coengos regulares de Loio. Un dubidoso documento do
mosteiro de Celanova do día 23 de decembro do 927 dise que se restaura a
vida monástica. Si se sabe que no 1102 a raíña dona Urraca fai doazóns á
igrexa da Lama dicindo que lle pertencía porque fora de dous mosteiros
seus: o de Santa María de Portomarín e o de Santa María de Loio. No 1175
encabeza como monasterium os bens e dereitos da orde de Santiago
na confirmación dun privilexio pontifício, e noutras de anos
posteriores. No 1230 aparece un comendador á súa fronte. No 1254 os
cabaleiros entregábanno á Igrexa de Santiago de Compostela, pasando a
forma parte da sé xacobea onde permanecerá o resto da Idade Media. Nunha
crónica da orde redactada no século XV cóntase o protagonismo que no
nacemento dela tivo Sant Loyo, casa agostiña que se ten
identificado con Santa María de Loio cando, en realidade, ese priorado
situaríase na cidade de León, tratándose do de San Clodio.
Priorado de Santa María de Mirallos:
Foi priorado da Encomenda de Portomarín. A carón do Camiño Francés,
tiña hospital para acoller aos peregrinos. A igrexa, de orixe románica,
pasou a ser parroquia no século XVIII, foi trasladada, pedra a pedra,
dende Ferreiros no ano 1790. Diante da porta principal hai unha pía con
diferentes símbolos.
O PÁRAMO
Igrexa mosteiral de San Xoán de Friolfe:
Segundo un documento de restauración da igrexa de San Xoán de Friolfe,
datado no ano 910, existiu un mosteiro posto baixo o padroado de San
Salvador. A orixe do templo data da segunda metade do século XII.
Construída con muros de cadeirado de granito, presenta unha porta con
arco de medio punto, dúas arquivoltas decoradas con perlas e inscritas
en axedrezado, tímpano bilobulado adornado cunha cruz bizantina central e
dúas cruces laterais. O pórtico ten cinco columnas que enmarca a outra
porta con tímpano cunha cruz de Malta inscrita nun cadrado. A espadana é
barroca, coroada por pináculos. Malia o anterior, segundo achega
Nicandro Ares Vázquez, a cita do ano 910 está tomada de Galicia Histórica, Colección diplomática
(1901), de Antonio López Ferreiro, localización que o autor lucense cre
errada e que posteriormente foi aceptada por A. del Castillo,
Villa-Amil y Castro, Amor Meilán e Vázquez Saco, ubicación que o sempre
documentadísimo don Nicandro rexeita, ubicando o cenobio, en todo caso,
en San Xoán de Parada, no concello de Outeiro de Rei, de carácter,
posiblemente, dúplice. Na ampla documentación que cita, figuran varios
abades, presbíteros, diáconos e outras testemuñas, entre elas varias
mulleres que ben puideron ser monxas do referido mosteiro. Nicandro Ares sitúao en San Xoán de Parada, no concello de Outeiro de Rei.
A PASTORIZA
Igrexa de Bretoña:
Templo disque situado sobre un antigo castro (nas proximidades atopouse
un pendente de ouro, ao parecer prerromano) e sobre os alicerces dunha
primitiva basílica monacal de orixe suevo-visigótica, sé da
diócese de Britonia fundada polos bretóns que chegaron ás costas de Lugo
no século V, dirixidos polo bispo Mailoc. A igrexa actual ten planta rectangular con tres naves, presbiterio e sancristía. Sobre
a porta lese a data de 1733, e tamén aparece esculpida a cabeza dun
anxo con sombreiro de peregrino. Na parede leste do templo hai unha
lápida coa inscrición da consagración da antiga igrexa en honra de Santa
María da Paz, construída sendo bispo Pelaxio, que di: "ERA C... IQ V
K(a) L(enda) S: MAI(a)S P(e)LAGI(u)S P(resbi)T IN ONOREM S(an)C(t)E
MARIE MATRE PACES". Daquí
xurde a diócese actual de Mondoñedo-Ferrol. Realizáronse escavacións a
principios dos anos setenta do pasado século, saíndo á luz gran número
de tumbas paleocristiáns e cimentos da basílica episcopal. Agás a
torre-campanario, os muros están encementados e pintados de branco. O P.
Flórez cita unha escritura do ano 830 onde di que Britonia foi invadida
e destruída polos árabes. Segundo Amor Meilán, baseándose nunha
testemuña de Pomponio Mela, insinúa que nos primeiros séculos da era
cristiá existía unha confederación de pobos ártabros con capital en
Britonia, confederación que abranguía ata a actual comarca de Ortegal.
Dentro do que foi o emprazamento da antiga Britonia, segundo as Memorias que compuxo un coengo da Catedral de Mondoñedo, utilizadas polo P. Flórez no tomo 18 da súa España Sagrada, aínda se coñecían no 1763 vestixios dunha gran fortaleza con foxo e contrafoxo. O P. García Villada, na súa Historia Eclesiástica de España,
di que un dos bispos de Britonia foi priscilianista. López Ferreiro
escribiu que de Britonia era o monxe galego Requiario, que a fins do
século IV ou principios do V escribiu o opúsculo De Fide (por moito
tempo tívose a Requiario como de orixe inglesa). Como figura máis
arriba, o primeiro bispo do que se ten noticia é Mailoc, que concorre ao
II Concilio Bracarense no 572, e antes asistira ao primeiro co nome
latinizado de Maliosus no 561 (algún autor di que Maliosus e Mailoc eran
persoas distintas). Seguiulle na sé Ermerico que suscrebe co título de
Laniobrense no III Concilio de Toledo. No IV Concilio de Toledo do ano
633, toma parte e asina como Britoniense Metropio. No oitavo celebrado
na mesma cidade, o presbítero Materico, a nome do Bispo Britoniense no
653. O P. Flórez dá por desbotada a hipótese de que non existiu ningunha
sé titulada Laniobria, como distinta da de Britonia. Pierre David, na
súa obra Etudes historiques sur la Galice et le Portugal (1947), seguindo a Louis Duchesne (L´eglise au VI siecle),
fala deste bispado de xeito distinto que o P. Flórez, di que ao seren
invadidas as Illas Británicas polos anglosaxóns no século V, houbo unha
importante migración de bretóns da Armórica cara as Galias e a costa de
Galicia xa que aquí había xente da mesma raza que deran varias cohortes
de britóns galegos ás lexións romanas, como recolle Amor Meilán na súa Historia de la provincia de Lugo.
Eran cristiáns ben organizados, cos seus bispos, abades e sacerdotes.
Escribe o alcipreste de Catedral de Mondoñedo, Francisco Reigosa (1950),
que foi a partires daquí cando se multiplicaron as igrexas, escasas ata
o daquelas, non existindo tampouco ningún bispado.
A POBRA DO BROLLÓN
Mosteiro de San Salvador de Ferreiros:
Nicandro Ares Vázquez di que o carácter mosteiral da igrexa de San
Salvador déixase entrever nun documento datado no ano 1001, onde a notitia dun preito presentado "in Boveta, in valle de Lemabus por Rodrigo Romariz e Ximena Ximénez" sobre a posesión do "monasterio Sancti Salvatoris de Ferrierasci".
Noutro documento lucense do 1181 (Era 1249), que se conserva no Arquivo
da Catedral de Lugo, Coelvira Fernandi doa unha parte do seu jure hereditario "monasterii de Ferrarius"
á Orde do Hospital de San Xoán. No 1249 o soldado Martinus Petri,
alcumado Mosero, ofrece á igrexa de Lugo o seu dereito de padroado "in monasterio Sancti Salvatoris de Ferreiros" en satisfacción do sacrilexio que cometera violando a igrexa de Lóuzara. Xunto
a igrexa érguese un edificio totalmente arruinado, nun de cuxos muros
hai unha inscrición coa data de 1788. Malia o anterior, J. Freire
Camaniel no seu El monacato gallego en la alta Edad Media pon en dúbida a existencia deste cenobio.
Priorado de San Martiño de Piñeira:
A única testemuña sobre a existencia deste mosteiro aparece nunha
dubidosa doazón de Afonso VII ao presbítero Paio Vermúdez e aos seus fratibus
no 1124 ou 1154 a petición de Fernando Pérez de Traba e que o rei lles
cedía os coutos de Piñeira, O Ivedo e Trasmonte. En Vilachá consérvase
un conxunto etnográfico formado por 42 adegas familiares con orixe no
século XII que foran doadas polo rei Afonso VII e que no século XIII
pasou a depender do mosteiro de Montederramo que potenciou a viticultura
e a construción das adegas. Tras a desamortización do ministro
Mendizábal, as pedras do priorado foron reutilizadas noutras
construcións.
Santiorxo (Liñares): Na España Sagrada
dos PP. Flórez e Risco (1747) cítase un documento do ano 1254 que alude
a unha igrexa mosteiral pertencente aos templarios.
POL
Mosteiro de Santa María de Valonga: Este mosteiro, absorbido polo de Meira, é
citado unicamente nunha doazón feita polo rei Ordoño á sé de Oviedo o
20 de abril do ano 857: "In Galletia monasterium Sancte Marie de Valle Longa", documento publicado por Floriano na súa Diplomática española del período astur,
mais crese que é unha falsificación diplomática que, de todos xeitos,
non invalida a existencia de tal cenobio no século XII, cando se fixo
esta escritura. No ano 900, Afonso III confirma a esta igrexa varias
posesións en Galicia. No ano 969, o conde Osorio Gutiérrez, fundador do
mosteiro de Lourenzá, doa a este cenobio todo canto tiña "in Balunga quantumcunque habeo",
ou sexa, todo o que ten en Valonga. A súa xirisdición foi discutida
entre os bispos de Lugo e Oviedo, pois o papa Uxío III, en marzo de 1145
manda ao clero e fieis de Valonga, entre outros, que obedezan ao bispo
de Lugo e non ao de Oviedo.Na actualidade só se conserva a igrexa de
orixe románica do século XIII. Un veciño contoume que a tradición sitúa
no lugar unha desaparecida capela, e cando anchearon a pista que dá á
igrexa saíron á luz varias tumbas feitas con laxes.
PORTOMARÍN
Mosteiro de Santa Mariña (Santa Mariña-San Nicolás de Portomarín): Feminino. Aqui estaba no 922, segundo un dubidoso documento, a Eclesia vocabulo Sancte Marine ripa Minee,
que lle fora doada polo bispo lucense Recaredo aos condes Gutierre e
Ilduara, pai e nai de San Rosendo, para que rematasen de facer un
mosteiro que tiñan comezado, e continuaba no ano 927: "Iuxta baselicam Sancte Marine in locum Porto Marini". Consérvase unha capela. Aquí achego unha lenda, extraída de galiciadixital,
contada por Mero quen a recolleu de D. Xesús Mato e Mato. Cóntase que
non moi lonxe, río Miño arriba, había unha peneda que sobresaía da auga,
e nunca desaparecía da vista dos que por alí andaban, aínda que houbera
secas ou enchentas. María, San Xosé e o Neno estiveron en Galicia cando
fuxiran de Herodes. Ao chegaren a aquel sitio de Portomarín, á beira do
Miño, quixeron cruzar. As augas, ao pasar entre os penedos, facían
moito ruído, e corrían a moita velocidade. A Virxe, que non quería que
espertaran ao Neno, dixo: "Río Miño, río Miño, pasa quedo e caladiño,
non espertes ao neniño que xa o levo caladiño". E o río voltouse calmo,
pousado e silencioso naquel tramo. Cóntase que atravesaron o río sen
problema, e o Neno non espertou. Na peneda aínda está a pegada do burro
cando, para facer pé, pousou alí unha pata. Por desgraza, hoxe todo está
cuberto polo encoro de Belesar.
RIBADEO
Mosteiro de Santa Baia de Ermolfi (Santalla da Devesa): No Catálogo de documentos medievales, escritos en pergamino, del Archivo de la Catedral de Mondoñedo (871-1492),
confeccionado polo coengo e arquiveiro da citada catedral Enrique Cal
Pardo, faise alusión a un documento do ano 973 o cal fai referencia á
fundación do mosteiro en Sta. Eulalia de Ermolfi que se debe
identificar con Santalla da Devesa, onde a conversa Iquilo concédelle ao
bispo Armentario varios lugares daquela bisbarra. Na catedral de
Mondoñedo consérvase un pergameo do ano 1002 que fai referencia a este
mosteiro.
Mosteiro de San Martiño de Esperantón: Coñecido como de Sperautani ou Sperautano.
No Boletín da Comisión de Monumentos Históricos e Artísticos de Lugo
(1978), Pedro Reigosa Pedrosa di que a fundación deste mosteiro data do
século VIII, en virtude dunha concesión do sitio e término do seu
emprazamento, feita polo rei Silo no ano 775 aos seus fundadores Pedro,
presbítero, Alante, converso, Labino, converso, Avito, presbítero, e
Laurentino, presbítero. Estes monxes, segundo consta na escritura
orixinal que se conserva no arquivo da Catedral de León, acodiron ao rei
Silo, e bicándolle os pés suplicáronlle lles dese un lugar de oración
no Cellario que pertencía ao rei, entre os ríos Eo e Masma e os
regueiros Alasancia e Mera. Don Silo fíxolles esta concesión por medio
do abade Sperautano ou Sperauta (de aí o nome do cenobio), e acotou na
concesión os términos de terreo adxudicado, un dos cales era o monte que
está por riba de Trabada, outro o chamado Pelagum nigrum (Pozo
Mouro), e os sinalados ríos e regueiros. Un documento do ano 1214,
pertencente á colección diplomática do mosteiro de Meira, sitúa a
herdade de San Martiño de Esperantón na ourela do río Eo, nas
proximidades de Ribadeo. Villa-Amil y Castro, na súa Crónica de la provincia de Lugo,
supón que estivo na actual parroquia de Celeiro, inmediata ao río Masma
e ao Pozo Mouro, do concello de Barreiros. Amor Meilán pregunta se non
sería construído nun dos lugares de San Cosme de Barreiros e San Miguel
de Reinante, que se chaman aínda hoxe co nome de Áspera. Outros colocan o
emprazamento do mosteiro en Cabarcos ou en San Martiño Pequeno, que é
da Fórnea. Mesmo non faltou quen o levou para a vila de Trabada, porque
alí houbo un mosteiro de Santa María ata a exclaustración do 1836,
hipótese imposible xa que os cenobios de Trabada e Sperautano
coexistiron no mesmo tempo e ambos foron doados ao mosteiro de Lourenzá.
RIBAS DE SIL
Mosteiro de Santa María de Torbeo: A primeira noticia deste mosteiro data do ano 1241, cando o abbas Johannes Petri de Torveno
é testemuña dunha venda a Montederramo. No século XIII a súa comunidade
está formada por cregos. Consérvanse varios foros dos séculos XIV, XV e
XVI. No 1328 o seu abade Pedro Leal preside unha congregación de seis
racioneiros. A igrexa, de orixe románica do século XII, pertenceu a un
pequeno mosteiro que se levantaba no lugar pertencente aos
bieitos. Destruída por un incendio no ano 1936, só quedaron en pé os
muros. No interior consérvase parte dun epígrafe gótico. A nave é de
planta rectangular con ábsida de tramo recto con testeiro redondo.
Acaroadas á nave érguense dúas capelas con bóveda de canón engadidas no
século XVIII. A porta principal presenta tres arquivoltas, e no
cimaforte ábrese un óculo con tres círculos concéntricos ornamentado con
touros, escocias e billetes.
RIBEIRA DE PIQUÍN
Igrexa-priorado dos Vaos:
A igrexa dos Vaos está situada na aldea do mesmo nome, nun encaixado
val sobre un esporón de forma circular arrodeado, agás polo NO, polo río
Rodil, tributario do Eo, sobre o que se cre foi un primitivo castro. O
templo pertenceu á Orde de San Xoán de Malta, con centro en Portomarín
que administrou a parroquia ata o ano 1876. Nun dos libros de Fábrica da
igrexa, do ano 1652, menciónase a relación mediante a fórmula "jurisdicción hespiritual de la encomienda de Portomarín". No muro exterior sur do edificio consérvase un reloxo de sol realizado en lousa en cuxa parte inferior lese: "SIENDO PRIOR DON FRAN.co BR.do PASARIN Y QVINDOS A.o DE 1742",
que pode se indicativo da condición de priorado da citada orde militar.
Malia o anterior, no Catastro de Ensenada do ano 1753 alúdese a este
cura como párroco dos Vaos e non como prior. O elemento máis chamativo e
enigmático do templo atópase na parede oeste do pórtico, fronte á
fachada da igrexa, onde se abre unha ventá cunha cruz latina gravada en
baixorrelevo na parte superior, e por riba, empotradas na parede,
expóñense cinco caveiras humanas que configuran unha posición vertical, a
máis de 2,50 metros do chan, que lembra un triángulo. Ningún dos cinco
cranios conserva a maxila inferior. As cinco caveiras miran á fachada da
igrexa, "como se duns asistentes máis ás cerimonias relixiosas se
tratase". En ningún momento reciben a luz directa, aumentando así a súa
lúgubre apariencia. Nada se sabe do que poden representar. Non moi lonxe
hai outras dúas igrexas con semellante simboloxía: a de Santa Comba de
Órrea (Riotorto) e a de Santa María de Conforto (A Pontenova), cadansúa
cunha caveira empotrada nun muro e sen a maxila inferior. O templo é de
amplas proporcións, atópase revogado en cal, con tres naves cubertas en
lousa e madeira no interior. Dentro salienta un gran retábulo maior
neoclásico, así como a imaxe policromada do Santo André, do século XV,
nun retábulo lateral.
RIOTORTO
Mosteiro de Santa Comba de Órrea:
Monxas bieitas. Non se conservan restos. Situado ao parecer preto da igrexa
actual, pertenceu a unhas monxas bieitas, coñecido tamén como Mosteiro
de Donas. No ano 1199 dona Urraca Fernández de Traba fai unha manda no
seu testamento a un Orreum que se debe identificar, segundo Pérez
Rodríguez (2008) con Santa Comba e non con Santo André de Órrea, en
Agolada. No ano 1209 Afonso IX exime ao cenobio de todos os pagamentos
debidos ao rei agás moeda foreira. Enrique Cal Pardo fala da súa
escaseza documental durante os séculos XIII e XIV. No século XV conta
cunha visita feita dende a catedral de Mondoñedo que mostra a situación
do cenobio no 1407, onde se sinala que en Santa Comba vivían oito monxas
(cinco biudas e tres leygas). A derradeira noticia sobre este
convento é do ano 1436. No 1454 xa estaba en poder do cabido de
Mondoñedo. Na igrexa consérvase un capitel do século XII utiliado como pía de auga bendita, que se cre pertenceu ao primitivo
cenobio, sobre o que hai unha caveira humana empotrada na parede.
SARRIA
Mosteiro de Barxa.
Mosteiro de Calvor:
Fundado no ano 785, no lugar que ocupaba un antigo asentamento
castrexo. O arciprestre Theodonando púxoo baixo a tutela de Samos no ano
902. Do antigo cenobio só se conserva un capitel visigótico dentro da
igrexa.
Mosteiro de San Paio de Cesar (Cesar).
Mosteiro de Santa María de Corvelle: Consérvase a igrexa de orixe románica.
Mosteiro de Froián ou de "Martolanes" ou "Mortolanes"
(Froián): Di Lucas M. Álvarez que no Tombo de Samos hai un docmento
onde consta que o 18 de marzo do ano 907 un presbítero de nome Sesericus
fai un pauto monacal, entregando a súa persoa e os bens patrimoniais á
igrexa de Santiago Apóstolo, cuxas reliquias gárdanse na vila que chama
Martolanes. Nicandro Ares Vázquez sinala que no mesmo Tumbo, un
matrimonio doa varias posesións a Samos, entre outras a vila que está en
San Pedro, nos Campos, onde din Martolanes e que, polos nomes dos
lugares que se citan, localizaríase na parroquia de San Pedro de Froián,
o cal estaría no lugar da Ermida. No ano 976 menciónase en Froián as
igrexas de San Vicente e de Santiago, e arredor do 1009, Sancti Iacobi... in villa... Martolanes
nun documento do ano 907. Da primitiva igrexa románica quedan poucos
vestixios. Nunha doazón do ano 1028 aparece citada a igrexa de Froián no
lugar que "dicitur Avolin, in territorio Froliani, subtus eclesia Sancti Vicenti".
Mosteiro de San Adrao do Monte Páramo:
A ermida do San Marco atópase na serra do Páramo, parroquia de Biville,
e non moi lonxe da divisoria co concello do Páramo, a 849 metros de
altitude, e de onde se divisa unha espléndida panorámica. Dise que
asenta sobre un castro, se ben nos non atopamos pegadas claras do mesmo.
Na Alta Idade Media ergueuse un eremitorio que co tempo se converteu
nun pequeno cenobio cuxa primeira mención data do ano 899 en que o rei
Afonso III confirma distintas posesións da igrexa de Lugo. No testamento
de Sumilano do ano 976 fai doazón ao abade de Barbadelo da igrexa de
San Adrao do monte Páramo. No ano 1009, o abade de Barbadelo dóalla ao
abade de Samos, citándose no Tombo deste último mosteiro como Sancto Adriani in monte Paramo.
Outros documentos dos séculos XVI e XVIII fan alusión a esta capela. O
Catastro de Ensenada, de mediados do século XVIII, nomea en Biville a
Fonte de San Adrao. Nada se sabe cando mudou a súa advocación do San
Adrao pola de San Marco, como tampouco de cando data exactamente a
romaría que se fai na honra deste santo evanxelista, coa beizón dos
campos e as peticións que lle solicitan os devotos. Acaroados á capela,
construída sobre unha pena granítica, vense tres sártegos medievais
escavados na rocha, se ben hai que conxectura que poden ser suevos ou
visigodos. Nesta mesma rocha vese unha coviña artificial de dez
centímetros de diámetro. Non moi lonxe tamén localizamos unha pía de 24
cm de diámetro, e dúas coviñas illadas, tamén feitas por man humana. A
poucos máis de 300 metros da ermida está a coñecida como Fonte das
Virtudes. Nesta serra do Páramo están localizadas 11 mámoas, tres
pertencentes ao concello de Sarria e oito ao do Páramo. Os elementos
prehistóricos (mámoas, petroglifos e posible castro) apuntan a que o
lugar foi cristianizado por considerarse como pagano.
Mosteiro de San Antolín: Nicandro Ares cita o mosteiro de Sancto Antonino na parroquia de San Antolín. Entre o 1020 e o 1061 o abade doa a Samos o seu mosteiro con todas as posesións, entre outras "in territorio Triacastella, in villa Ranimiri, villa que comparavimus de Baltario Randiniz et hic in ipsa villa...".
Mosteiro de San Martiño.
Mosteiro de San Mateo
(Calleiros-Vilapedre): Sábese da existencia dun cenobio familiar posto
baixo o padroado do apóstolo San Mateo, fundado o 17 de maio do 960 por
Egereldo e Rósula, poñéndoo baixo a xurisdición de Samos: "est ipsum
monasterium territorio Gallacie, costa mans Paramo, discurrente fluvio
Sarrie, villa quam nuncupant villa Petri et ecclesie Sancti Mathei
apostoli et evangeliste".
Malia que o PXOM do Concello de Sarria lévao para o sitio onde se ergue
a igrexa e o cemiterio de San Fiz de Vilapedre, a tradición sitúao
nunha finca de Calleiros, parroquia de San Miguel de Vilapedre, onde hai uns quince anos se celebrou unha festa en honra do santo. Que eu saiba non se coñecen restos, se ben unha pía bautismal en granito que hai xunto a igrexa de San Fiz puído pertencer ao desaparecido cenobio.
O SAVIÑAO
Mosteiro de Santa Cecilia de Freán:
Foi algún tempo mosteiro. A xurisdición civil e criminal era do conde
de Lemos. O mosteiro dá a congra e os décimos a un sacerdote para que
administre os Santos Sacramentos aos fregueses, e a comunidade tiña
tamén o dereito de presentación por estar unida a Rosende.
Mosteiro de Nazara: Sobre este mosteiro de Nazara ou Naraza,
do que non queda pegada algunha na toponimia, tense escrito (Argaiz)
que pode ser o mesmo que o de Santo Estevo de Ribas de Miño. Deste
mosteiro, suxeito a Samos, escribe Vázquez Seijas (1947) que só
poderiamos saber se se trata do mesmo, en todo caso, polos fondos
documentais do cenobio samonense. Deste mosteiro, situado in villa Nazara tamén fala o P. Yepes. Castro López, en Reseña histórico descriptiva de la parroquia de Vilar de Ortelle y su comarca, limítase a nomealo entre as lembranzas mosteirais da ourela esquerda do Miño.
SOBER
Canabal:
No ano 1244 cítase en Canabal unha bailía da orde monástico-militar dos
Templarios. Neste mesmo documento dise que estes monxes posuían "de Canabal de Spasandi, de Sancto Georgio de Canedo", etc.
Mosteiro de Santa María de Amandi: No ano 841, Afonso II doa á igrexa de Lugo "in
territorio Verosimo, prope rivulo, iuxta Castrum vocitatum Francos,
aliud monasterium ab antiquo dictum S. Mariae de Amandi..." No 897, Afonso III confirma á igrexa lucense "in Verosmo monasterium Sancte Marie de Amandi cun eclesia S. Tirsi et iu adiunctionibus ab integro".
Priorado de Doade:
Foi fundación bieita que dependía do mosteiro de San Vicente do Pino,
en Monforte. Relacionado coa producción do viño, coa Desamortización de
Mendizábal do XIX remataron os dezmos que tiñan que pagar os vecinos da
zona, século que pasou a mans particulares.
Priorado de Portizó (Anllo): No Inventario Artístico e Lugo y su Provincia (1976-1983) cítase o Priorato de Portizó con restos dunha capela e unha alusión ao abade de Meira.
Priorado de San Miguel de Rosende:
Bieitos. Sábese que xa existía no ano 1246, dependente de Santo Estevo
de Ribas do Sil. Apenas queda algún resto románico na varias veces
reconstruída igrexa.
TABOADA
Mosteiro de Santa María de Xián: Consérvase un
documento do ano 897, nunha doazón do rei galego Afonso III. No 1199
Urraca Fernández de Traba doálle ao cenobio XXX solidos. Do 1211 é
o testamento dunha abadesa de Xián, de nome Gontrode Ruderici. Do 1229
unha concordia entre o prior de Vilar de Donas e a abadesa de Xián. Un
documento do ano 1245, escrito en latín, fala deste mosteiro familiar
habitado por monxas. Amor Meilán cítao na súa Historia de la provincia de Lugo, tomando como noticia a España Sagrada
do P. Risco. A súa desaparición debeu ser antes do século XIV. Aínda
hoxe en día se conserva a tradición na xente do lugar de Xián que o
sitúa xunto a igrexa parroquial, nuns terreos que levan o nome de O
Mosteiro. A igrexa de Xián aparece documentada nos anos 786.
TRABADA
Mosteiro de Santa María:
Na vila de Trabada houbo un mosteiro, coetáneo do cenobio de Sperautano
(ver a entrada en Ribadeo) que permaneceu activo ata a exclaustración
dos monxes no ano 1836.
TRIACASTELA
Mosteiro de Ramil:
Nicandro Ares cita un documento do ano 1122 no que consta que un tal
Fernando Roderiquiz dóalle ao bispo de Lugo, Pedro III, e aos seus
coengos, varias herdades entre as cales está a "sexta monastei de Ramir".
Mosteiro de San Pedro do Ermo
(A Balsa): Ao parecer xa existía cando o conde Gatón o restaurou no ano
919. O que non se pode dicir, como apunta Nicandro Ares, é que foi
Gatón quen o fundou, mais que si doou ao mosteiro a vila de Ramil. O
etimólogo cita un documento do ano 1122 onde un tal Fernandus Roderiquiz doa ao bispo de Lugo, Pedro III, e aos seus coengos varias herdades, entre outras, a "sexta monasterii de Ramir".
O VALADOURO
Convento da Veiga de Santa Cruz:
Non se conservan restos. Dise que o Adán e a Eva flanqueados por
Satanás que se ve no lintel da igrexa de Santa Cruz do Valadouro procede
deste cenobio.
Mosteiro de Bermún:
Na parroquia de Santa Cruz do Valadouro. Bieitos. Desaparecido. Na
documentación antiga aparece como Vermundo. Segundo Amor Meilán foi
fundado polo Conde Santo. Hai investigadores que cren que os mosteiros
da Veiga de Santa Cruz e Bermún eran o mesmo.
O VICEDO
Mosteiro de San Miguel da Illa da Coelleira:
Segundo Amor Meilán, a súa fundación remóntase ao século V polo bispo
Consencio. Os primeiros documentos datan dos anos 1095 e 1099. Sábese
que estivo rexentado polos Coengos Regulares de San Agostiño, mais a
ausencia de documentación dende o 1099 ata o 1420 deu lugar a varias
lendas que sitúan aquí aos templarios. No 1485 o seu prior cédeo a San
Martiño de Mondoñedo, confirmación concedida no 1489 polo bispo de
Mondoñedo e no 1490 polo bispo de Catania. Aparece citado nun documento
do ano 1488, nunha relación do bispado de Mondoñedo para o pagamento do
subsidio da guerra de Granada, tendo que aboar a cantidade de seis mil
cincocentos marabedís, o mesmo que San Miguel das Negradas. Manuel Gago, no seu Capítulo Cero, achega un artigo titulado No ronsel das barcas de Coiro, explorando o mosteiro de San Miguel da Coelleira.
Nunha visita á illa no ano 2014, Gago localizou uns posibles restos do
primeiro mosteiro nunha ruinosa construción que pode corresponder a unha
obra do ano 1522, cando o bispo de Mondoñedo ordenou "arreglar la
compostura" do cenobio.
Mosteiro da Insua de San Martiño:
É moi complicado seguir a súa traxectoria xa que é o único mosteiro
bieito do que non se conservan documentos anteriores á súa anexión a San
Paio de Antealtares no ano 1504.. Sábese que era de carácter
patrimonial e familiar. Só se conservan algunhas pedras esparexidas polo
illote situado preto da desembocadura do río Sor.
Mosteiro de San Miguel das Negradas:
Di Pérez Rodríguez (2008) que este mosteiro é o peor documentado de
toda a Idade Media galega posto que só se sabe del en 1488, cando
aparecer na relación feita polo bispado de Mondoñedo para o pagamento do
subsidio da guerra de Granada, correspondéndolle pagar seis mil
cincocentos marabedís, o que indica que é un dos máis pequenos e pobres
da Galicia medieval. Foi a última casa feminina en incorporarse á
observancia de Valladolid. A súa última prioresa foi dona María Viçosa,
que a pesares de que a audiencia arcebispal de Santiago a apoiou, ao
final a casa pasou á Congregación de Valladolid no ano 1514; no 1543 foi
absorvida por San Paio de Antealtares.
VIVEIRO
Mosteiro de San Xoán de Celeiro:
Finais do século VIII. Sábese da existencia deste mosteiro polo
testamento asinado polo diácono Rodrigo, natural de Coímbra (Portugal).
XOVE
Mosteiro de San Estevo de Sumoas:
Finais do século VIII. Como no caso de San Xoán de Celeiro (Viveiro),
sabemos da existencia deste cenobio polo diácono Rodrigo.
PROVINCIA DE OURENSE
BANDE
Mosteiro de San Pedro (Bande):
No ano 1457, o mosteiro que había en Seoane pasou, por mandato do papa
Calisto III, a San Pedro. A igrexa parroquial, dos séculos XVII e XVIII,
é o resultado das reformas e ampliacións que se realizaron no antigo
cenobio e de cuxos vestixios perduran na casa reitoral, un edificio de
dúas plantas con corredor e patio central. Segundo conta Enrique Bande
Rodríguez, no ano 1782 ordenouse ao cura que obrigara a gardar a
compostura aos fregueses dentro do templo xa que se tiña o costume de
falar, berrar e bailar durante a celebración da misa. Ou outra orde do
ano 1835 en que pon en coñecemento do párroco de que as mulleres que
portaban a imaxe da Virxe nas procesións "non deben ir entre os homes
nin entre o clero, nin dando espectáculo. Nas procesións deben ir detrás
con toda a decencia".
BAÑOS DE MOLGAS
Mosteiro-hospital de Xerusalén da Limia:
No tomo IX dos anos 1971-72 do Boletín da Comisión provincial de
monumentos Históricos e Artísticos de Lugo, Marina Vázquez Dapena
recolle unha transcrición de Marcelo Macías sobre un privilexio, escrito
en latín, do rei Afonso IX a favor dun mosteiro-hospital de Xerusalén
da Limia polo cal se fai unha doazón do couto de Foncuberta no ano 1260.
A tradución, na súa primeria parte, é a seguinte: "No nome do Señor.
Amen. As cousas que se fan ao presente pronto se perden de memoria polo
que os escritos sempre fan desaparecer as incomodidades do esquecemento.
Polo tanto eu, Afonso, pola graza de Deus Rei de León e Galicia:
douvos, Xoán Sancis Prior do Mosteiro-Hospital de Xerusalén, e servos e
irmáns do mesmo hospital, na Limia, xunto a Molgues (Molgas),
Foncuberta, con todas os seus dereitos e pertenzas, como o teño ou debo
telo por dereito hereditario, para poseela perpetuamente".
CARTELLE
Priorado de Vilar de Vacas:
Dependía do mosteiro do Salvador de Celanova. Era o lugar onde se
pagaban os foros das terras sobre as que tiña xurisdición a fortaleza de
Sande: Anfeoz, Vilar de Vacas, Macendo, Sande e Madarnás.
CASTRELO DE MIÑO
O Castrelo
(Padreiro-Castrelo): Onde había un castro e logo unha torre
medieval, sobre os que se construíu a igrexa parroquial de Santa María,
houbo un mosteiro que foi desmantelado.
Priorado de Prado (Prado de Miño): Consérvanse as ruínas dun edificio que segundo a tradición acolleu unha orde monástica.
CASTRELO DO VAL
Mosteiro de San Xoán de Servoi:
Pola advocación puido estar en mans dos sanxoanistas, mais hai quen
sostén que pertencía aos bieitos. No ano 1132 ou 1134, o rei galego
Afonso VII doállo ao Cabido de Ourense, denominándoo Monasteriolo
e referíndose aos seus termos e coutos antigos, o que fai supoñer unha
orixe altomedieval. Varios dos seus abades son membros do cabido de
OurenseA igrexa actual data do século XVI, con reconstrucións no XVIII.
CELANOVA
Mosteiro de Vilanova dos Infantes:
Fundado no ano 940 por Santa Ilduara, nai de San Rosendo, arrdor dos
anos 930-940, o cal, a xulgar polos restos e polas noticias de autores
que viron partes do edificio antes da súa destrución, presenta grandes
semellanzas co de Santiago de Peñalba, no Bierzo. Os poucos vestixios
que quedan atópanse no Museo Arqueolóxico de Ourense e apoiados na
igrexa románica. No interior conserva un Cristo de madeira do século
XII que debeu pertencer ao antigo mosteiro.
CHANDREXA DE QUEIXA
Priorado de Vilar:
Mencionado nunha bula do papa Alexandre III do ano 1163. Pertenceu ao
mosteiro de Montederramo ata o ano 1580 en que o rei Filipe II llo
quitou cando nomeou a dous alcaldes para controlar a zona, feito que non
impideu que os veciños tiveran que seguir pagando a Montederramo 393
fanegas de pan xa que o centeo era o seu principal cultivo.
COLES
Mosteiro de Santa María da Barra
(A Barra): A Barra, ao parecer, foi encomenda dos Sanxoanistas, couto
doado a Fernando Oduáriz por Afonso VIII como recompensa a súa axuda
contra os sarracenos.
Mosteiro de Paradela: Citado nunha doazón do ano 986 das vilas de Vascones et Sancta Eulalia in Bubalo, en Carballedo (Andrade Cernadas, 1995).
CUALEDRO
Mosteiro de Atás:
Dependeu de Celanova. Dona Urraca, viúva de Afonso III, quitou a
Celanova a xurisdición de Atás que logo lle foi restituída por Afonso
VII. Afonso IX, nun privilexio expedido a favor do mosteiro de Celanova,
mandou que ninguén sacase pedido algún de Atás; privilexio confirmado
por Fernando III estando en Ourense o 10 de abril de 1232, por Afonso X
no 1255, e por Afonso XI no 1316.
GOMESENDE
Mosteiro de Santa María do Pao: Citado nun privilexio do ano 1185 no que se confirman os bens e dereitos da sé de Ourense onde aparecen como propios desta as hereditas Sancte Marie de Palo e o monasterium Sancte Marie de Palo.
Da súa comunidade sábese dun presbítero no 1225, un prelado no 1365 e
un abade no 1424, escasos datos que fan supoñer un antigo mosteiro
altomedieval que despois pasou á sé de Ourense, quedando reducido a
parroquia.
LOBEIRA
Mosteiro de San Martiño de Grou: Agostiños. Orixe altomedieval, está pobremente documentado. Consta como priorAdo no 1185. No Tombo de Beneficios da catedral de Ourense (1489) dise que é de presentación episcopal, engadíndose que non ay canonigos nin memoria de os aver; resyde e syrve el dito prior e un capelan con el.
Dende o 1461 o prior era frei Lopo Pérez Salgado, debedor e criado de
Álvaro de Oca, abade de Celanova. Frei Lopo será perseguido polos
observantes de San Benito de Valladolid a partir do 1494 en función de
ter varios bens de Celanova. Morto ao ano seguinte, aparece á fronte de
Grou Gonzalo Álvarez que se intutula abade e non prior. San Martiño
salvarase da Observancia e pasará como casa independente na que só queda
o seu reitor, que no século XVI volve a titularse prior.
MANZANEDA
Santa María de Cesuris
(Cesuris): A igrexa de Cesuris destaca, solitaria, sobre a contorna. Aínda que a meirande
parte da igrexa é barroca (s. XVIII), conserva na súa fachada a portada
románica do século XI. Segundo a tradición foi un mosteiro templario.
Nas inmediacións está o castro da Madroa.
MASIDE
Mosteiro de San Salvador de Armeses:
Documentado a principios do século XII, aínda que pode ser herdeiro
doutro altomedieval. No 1106 xa vivía nel unha pequena comunidade, co
abade Munia á cabeza. No 1222 aparece citado nunha avinza entre as ordes
militares de Alcántara e Calatrava no que acordan outorgarlo á condesa
Sancha coa condición de que o teña sempre poboado pro noso freyre e pro nosa freyra que í morar,
e morta a dona pasará ao poder de Calatrava. No 1250 estaba en poder
dos cabaleiros de Alcántara que disputaba co párroco de San Miguel polos
décimos. A principios do século XIV Armeses é se dunha encomenda
vencellada á Batundeira.
MELÓN
Mosteiro de Santa María de Barcia
(Quins): Posible orixe altomedieval. Casa independente nos primeiros
anos, no 1160 pasou a depender do mosteiro de Melón. Crese que mentres
se construía o mosteiro de Melón, os cistercienses residiron aquí.
Segundo Freire Camaniel a existencia de Barcia como mosteiro baséase só
nuns poucos documentos de Melón. Debeu desaparecer antes do século XV.
Posuía, entre outros, o couto de Rubillón e a granxa de Monterrei
(Senín).
MONTEDERRAMO
Priorado de Seoane Vello:
Aínda que non existen datos documentais, crese que a orixe do mosteiro
de Montederramo estaría en Seoane Vello no século X. Mais do século XII
consérvase algún documento que citan o cenobio de Montederramo como de
Seoane de San Xoán Vello ou San Xoán Vello, pertencente á orde dos
bieitos. Segundo consta nun docmento asinado en Allariz no ano 1124, o
mosteiro de Montederramo foi refundado por Tareixa de Portugal,
rexistrándose por primeira vez a denominación Rivoira Sacrata. No interior da igrexa hai un miliario adicado a Caracalla que actúa como soporte do altar maior.
MONTERREI
Convento franciscán:
Do cenobio, fundado no ano 1302, consérvanse algúns restos xunto o
antigo cemiterio do castelo, aínda utilizado polos veciños da Pousa. No
século XVI foi trasladado a Verín. Na actualidade pertence aos
Mercedarios.
Convento dos xesuítas: Atopábase onde se ergue o parador de turismo. Desapareceu na súa totalidade cando a Desamortización.
PADERNE DE ALLARIZ
Mosteiro de San Lourenzo de Siabal:
Posible orixe altomedieval. Foi cedido á Igrexa de Ourense pola
monarquía dúas veces, a primeira no 1160 por Fernando II, e a segunda e
no 1204 Afonso IX. No século XII perdeu o seu título de mosteiro para
converterse en igrexa parroquial.
PARADA DO SIL
Mosteiro de San Adrao:
Documentos do mosteiro de Celanova e da catedral de Lugo falan da súa
importancia no século X, sinalando que xa existía no século VIII. No
século XII pasou a dependender do mosteiro de Montederramo. Consérvanse
algúns posibles restos no cruce que leva a Barxacoba reconvertidos en
adega, e quizais no muro dunha casa restaurada que hai en fronte.
Mosteiro de San Cibrao:
Documentado no século X. O mosteiro de Montederramo logrou no 1171 que
llo cedera Fernando II quen suprimiu a vida monacal segundo consta na
protesta que o bispo de Ourense fixo a Roma.
Mosteiro de San Lourenzo de Ribas de Sil ou de Caldelas:
Posible orixe altomedieval. Por documento outorgado polo futiro rei de
León e Galicia Fernando II no 1155, concede ao capelán Rodrigo Menéndez,
fillo de don Mendo, o mosteiro de San Lourenzo de Caldelas, preto do
río Sil, que se ubicaría, posiblemente, xunto a igrexa de San Lourenzo
de Barxacova que no século XII pasou a ser bailía da encomenda de
Quiroga, dependente da orde de San Xoán de Xerusalén. Nun dos muros da
igrexa pódese ver unha cruz de Malta e un escudo, e nun muro do
cemiterio unha pedra cunha inscrición do revés que foron reaproveitadas
dunha construción anterior e que ben puideron pertencer ao desaparecido
cenobio. En San Lourezo atópanse as ruínas da capela e a necrópole
medievais de san Vítor formada por tumbas escavadas na rocha
dependentes, primeiro de San Lourenzo e despois de Santa Cristina de
Ribas do Sil.
Mosteiro de San Miguel:
En Sacardebois. Cenobio feminino. Existen referencias documentais do
século XII, cando Fernando II o doa ao mosteiro de Montederramo. A
imposición das normas gregorianas en Galicia supuxo o fin da vida monacal
en San Miguel.
O PEREIRO DE AGUIAR
Granxa-Priorado de Tibiás: Fundado pola abade de Sobrado Exidio a mediados do século XII.
A PEROXA
Celaguantes: Dise que o topónimo vén do sintagma latino cella qua orantes (cela na que están os orantes), se ben hai estudosos que rexeitan a explicación.
Granxa-priorado da Recheda
(Carracedo): Estableceuse en virtude da doazón que Fernando II, estando
en Vilafranca do Bierzo, no mes de outubro do ano 1179, coa súa muller
Urraca e o seu fillo Afonso, fixo ao abade Exidio de Sobrado. Comprendía
as herdades Os Chaos e o monte de Pasarín cos seus prados, pastos,
montes, fontes, árbores, terras cultas e incultas, etc.
A POBRA DE TRIVES
Mosteiro de San Breixo de Trives:
Citado nun documento do ano 1085 en que Afonso VI o devolve á catedral
de Astorga. Case nada se sabe sobre este pequeno cenobio, agás o nome
dalgúns dos seus abades no século XIV. Sábese que aínda era dono do seu
couto no século XVIII.
PORQUEIRA
Mosteiro da Forxa ou de Santa María de Porqueira:
A súa orixe remóntase ao século X, fundado como mosteiro familiar,
pasando logo a mans dos Coengos Regulares de San Agostiño. Nos anos
1157, 1181 e 1228 os distintos reis doan parte das posesións ao bispado
de Ourense que instala nel aos xerónimos que é cando acada o máximo
esplendor. Os seus abades tiñan a facultade de nomear xuíz ordinario e
escribán. A primeira proba de que se trata dun cenobio é do ano 1199
cando Urraca Fernández de Traba lle fai unha doazón no seu testamento.
Non se confirma a súa pertenza aos agostiños ata o 1221 cando o seu
prior asina as actas do sínodo en Ourense.
Mosteiro de Sabucedo:
Posto baixo a advocación de San Salvador e Santa María. Hai
investigadores que manteñen que se trataba de dous cenobios, o do
Salvador e o de Santa María, fundados por dona Goda. Morta esta e a súa
filla dona Lupa, pasa á súa parente dona Trudilla que vivía en terras de
Monterrei. Cando se presenta en Sabucedo para facerse cargo da
herencia, os monxes aconséllanlle que anexione Santa María ao Salvador.
Dona Tudilla accede e traslada ás monxas ao mosteiro de Santa Cruz de
Vilaza que no ano 985 era dúplice. No ano 1043 decide doalo ao mosteiro
de Celanova.
PUNXÍN
En
Punxín atopouse un sártego altomedieval que se atribúe a San Wintila,
eremita que buscou nestas terras o seu retiro, e cuxa ermida, construída
xunto a igrexa actual, pertencía a un pequeno mosteiro que
posteriormente pasou a depender do mosteiro de Santa María da Barra, no
concello de Coles. O sarcófago está formado por unha caixa trapezoidal e
cuberta en estola, decorado na súa fronte con arcos de tamaño
irregular; o arco repítese ao pé da caixa. Na tampa aparece o motivo de
estola, con triple baquetón central. Nunha das partes presenta unha
inscrición: "Hic requiesc(i)t famulus De(i)". Na parte oposta hai
outra inscrición posterior que a excepción do salmo final consideráse
como a transcrición libre dun texto primitivo: "Hic requiiescit servus Dei Wintila qui obit die XXIII decembrs anno 890. Pretiosa in conspectu Domini mors Sanctorum".
RAMIRÁS
Priorado de San Salvador de Paizás:
Coñecido tamén como de Eiras, nome que se lle daba tamén ao río Tuño.
Dependía de Celanova. Citado por Fr. Martín Sarmiento na súa Viaxe a
Galicia do ano 1745.
RIBADAVIA
Mosteiro de San Xes de Francelos: Sábese
que xa existía a finais do século IX, rexentado por monxes bieitos que
logo pasaron a depender do mosteiro de Celanova. Pouco queda da
primitiva capela prerrománica, só unha ventá con celosía e un relevo na
porta principal.
SARREAUS
Mosteiro de Santa María de Codosedo:
Ao redor do 1200 foi cedido polos seus herdeiros á orde de Santiago,
cuxa comuniadade foi suprimida a finais da Idade Media ou na Moderna,
pasando os seus bens á encomenda da Barra. O monasterium de Codosedo cum suis pertinentiis cítase nunha confirmación pontificia dos bens e privilexios no ano 1223. A igrexa é de orixe románica.
TRASMIRAS
Priorado de Lobaces:
Pertenceu aos agostiños. Primeiro dependeu de San Martiño de Grou,
pasando logo ambos os dous ao mosteiro do Salvador de Celanova. Nas
inmediacións da súa posible ubicación atopáronse sepulcros antropomorfos altomedievais.
VIANA DO BOLO
Mosteiro de San Cibrán (Viana do Bolo): Ano 1119. A tradición asegura que a igrexa actuou como convento do Temple.
VILARDEVÓS
San Pedro (Hospital-Osoño):
Orde de Malta. A igrexa de San Pedro é de estilo barroco con espadana de dous
corpos. Na parroquia está o lugar de O Hospital, onde se atopa a
parroquial de San Pedro, seguramente relacionado coa antiga encomenda
que atendería aos peregrinos a Santiago que viñan de Portugal.
PROVINCIA DE PONTEVEDRA
AGOLADA
Mosteiro de Baíña: Segundo Álvarez Limeses, na súa Geografía General del Reino de Galicia
(1936), e Freire Camaniel en El monacato gallego en la Alta Edad Media
(1998), no século XV existía en Baíña un mosteiro, por cuxas encomendas
percibía cuantiosas rendas e a casa de Moscoso. Agregado ao de San Paio
de Antealtares, en Santiago de Compostela.
Mosteiro de Basadre: No ano 1119, os esposos Joahnnes Didaci e Maria Luci ofrecen ao bispo de Lugo, Pedro III, "...portionem nostram monasterii de Vasadria cun aeclesiis et villis subdites et familia". Se houbo un mosteiro, tal como se deduce da doazón, non quedan restos.
ARBO
Convento de San Cristovo de Mourentán
(Mourentán): Citado no 1156 como monasterium no reparto das mesas
episcopal e capitular da catedral de Tui. Non volve a citarse ata
principios do século XV, cando aparece a casa de Morantán como
propiedade da orde de San Xoán. No 1457 está asociado á encomenda de
Ribadavia, pero mantendo a súa autonomía. En Mourentán hai unha igrexa de época barroca con torre de tendencia
neoclásica. Na fachada salienta unha portada con arco de medio punto
coroada por unha fornela con frontón semicircular que acolle a imaxe dun
santo.
BAIONA
Mosteiro dos santos Cosme e Damián:
Nas estribacións da serra da Groba, na aldea medieval de San Cosme
(Baíña), vense as ruínas dunha capela que, ao parecer, formaba parte dun
pequeno cenobio (posiblemente un eremitorio) que se conservou ata o ano
1785 en que as súas imaxes foron trasladadas ao mosteiro de Santa María
de Oia, de quen dependía. Narciso Peinado (1949), citando a obra Antigüedades de Tuy
de Saldoval, fala, ao narrar a invasión de Galicia por Almanzor, que os
árabes atravesaron o Miño, preto de Salvaterra, chegando ata
Dayr-Kurtan (mosteiro de San Cosme e San Damián), máis tarde nomeado San
Colmado. Na igrexa de Santa Liberata consérvanse dúas tallas de madeira
de San Cosme e San Damián con traxes de moita galanura, portando uns
instrumentos de menciñeiro. Este pequeno cenobio estaba no camiño que
dende Chan da Lagoa vai a Belesar.
BUEU
Mosteiro de Santiago de Ermelo:
Bieitos. Segundo unha lápida que se conserva na igrexa, o templo foi
reedificado no ano 1104 por mandato do bispo Xelmírez (consérvase a
inscrición), destruído posiblemente por unha incursión normanda. En 1485
era abade de Ermelo frei Xoán de Mandaio que no 1487 pasa a ser abade
de San Pedro de Fóra, en Santiago, mentre que o abade deste, Afonso de
Mosqueira pasa a selo de Ermelo. Morto Mandaio no 1488, o arcebispo
Fonseca fíxose cos bens de Ermelo; no 1491 consta que estes xa estaban
anexionados a San Xoán de Poio. Hai tradición de que no lugar morreu un
arcebispo que estaba de visita e que foi enterrado alí mesmo; na tampa
do sepulcro (a mesma que debeu ver Fr. Martín Sarmiento no ano 1745) hai
unha inscrición coa Era de 1140 (ano 1102) que despois serviu de
sepultura a unha muller.
A Illa de Ons: Conta Hipólito de Saa Bravo que á illa retirábanse os monxes de Poio. No século XVIII uns monxes recoletos solicitaron á Congregación de Valladolid fundar unha Casa independente do mosteiro de Poio, solicitude que lle foi rexeitada; entre os asinantes había un monxe que con outros vivía na illa: "Petrus monacus qui in Ionis insula cum fratibus degentibus...". Di De Saa Bravo que os monxes, xunto cos habitantes da illa, tiñan un pequeno comercio de polbo como así o testemuñan varios documentos que falan de intercambios comerciais entre os monxes de Tambo, Ons e o Priorado de Marín.
CALDAS DE REIS
Mosteiro en Arcos da Condesa:
Parece ser que os Traba reconstruíron un antigo mosteiro fundado polos
condes Froila Vermúdez e Elvira de Faro. A metade do mosteiro quedaría
enmans de Munia ou Munina Froilaz quen llo entregou á súa sobriña
Ilduara, filla do conde de Traba. Segundo a Historia Compostelana, a
metade de Ilduara, o seu esposo Arias Pérez doábao no 1128 á Mitra
compostelá: "Medietatem cuiusdam monasterii, nomine Archos in Salinensi".
Aparece citado no 1154 nunha bula do papa Anastasio IV, e no 1178 nunha
bula de Alexandre III. No 1371, o rei Henrique II doaba os bens ordinis templi de Arquos de Condesa et Moraña ete de Caldas de Reys in Salnes, ao deán e Cabido de Santiago, doazón que foi confirmada despois polo seu fillo Xoán I no ano 1379.
O COVELO
Mosteiro de Barcia de Mera:
Os únicos vestixios que perduran do mosteiro achegánolos a tradición e
unha pequena capela construída pola Inquisición no lugar de San Xoán de
Mosteiro.
CRECENTE
Mosteiro de San Pedro de Crecente:
Desaparecido, sobre as súas ruínas levantouse a igrexa románico-gótica.
Hai quen conxectura que pertenceu á orde do Temple. De posible orixe
altomedieval, converteuse en sé dun grupo de cregos. O primeiro
documento data do 1217 onde se fala dos clericis Sancti Petri de Crecente.
No 1223 diríxeo un capelán. A categoría abacial non se documenta ata o
século XIV, cando era controlada polos Soutomaior. A mediados do século
XV o mosteiro a comunidade é reformada polo bispo de Tui. No 1466 a
comunidade estaba formada polo abade e cinco racioneiros que darán orixe
ás parroquias actuais de Ribeira, Quintela, Freixo, Sendelle e Arrabal,
quedando a de Angudes para o abade.
CUNTIS
Mosteiro de Santa María de Termis:
Por unha inscrición que se conserva na igrexa parroquial de Santa María
de Cuntis, construída sobre os alicerces deste cenobio, sábese que o
abade Adaulfo desenvolveu o control da vida regular do mosteiro ata a
súa morte no ano 1078. O epitafio di: "Era milessima centessima decima sexta, et tertio idus Martii memoriam celebris abbatis Adaulfi, fecimous",
("No ano 1078 tres días antes dos idus de marzo fixemos memoria ao
célebre abade Adaulfo"). Por outro documento sábese que a raíña dona
Urraca entrégalle ao bispo Xelmírez o templo de San Xiao de Caldas de
Cuntis, pero non a igrexa de Santa María coa súa casa de monxes. Disto
último conclúese que o mosteiro era de propiedade laica, non suxeito á
realeza. O declive constátase trala doazón de Fernando II ao arcebispo
compostelán Martiño Martínez (aquí a igrexa é denominada como Sancta Mariam de Caldas de Contenes)
das terras e demais posesións. O mesmo rei asina no 1168 un documento
polo cal permuta varias igrexas de Cuntis pola cidade de Coria que era
do arcebispo de Santiago e que lle quería entregar aos templarios; as
freguesías a cambiar eran a de Santa María de Caldas de Cuntis, San
Breixo de Arcos de Furcos, San Miguel de Couselo, San Mamede de Piñeiro,
San Fins de Estacas e Santa María de Troáns.
Mosteiro de San Martiño e San Breixo de Arcos de Furcos:
López Ferreiro situouno, erradamente, en Arcos da Condesa. Só perviven
unha pía bautismal e o altar maior, na actualidade na igrexa de San
Breixo de Arcos de Furcos construída cos perpiaños do antigo mosteiro
dúplice, logo anexionado ao de Antealtares, que se levantaba no lugar da
Manguela e que, segundo un documento, xa existía no ano 898, onde as
familias pusuidoras renovan un pacto monástico co abade Adaulfo. A vida
monástica neste mosteiro debeu de manterse durante o século XII xa que é
mencionado nos privilexios pontifícios confirmatorios da sé, recibindo
manda no testamento de dona Urraca Fernández de Traba no 1199. Aquí
conviviron dúas comunidades distintas, unha de homes e outra de
mulleres. Durante a segunda metade do século XV a maior parte dos bens
serán controlados por dúas monxas do convento compostelán de Santa María
de Belvís. Significativo disto foi a denominación polo que se coñece o
lugar de Furco: Furco de Vilar Donega (este último termo provén do latín
Dominica ou Dominicata) que fai alusión ás súas posuidoras, as mulleres
ou donas.
Mosteiro de San Miguel de Couselo:
Bieitos. Dependente de San Martiño Pinario. Descoñécese a data da
fundación. O primeiro documento é do ano 1064 no que Ansilano, abade do
mosteiro, adquire varias propiedades preto da Ría de Arousa (San Miguel
de Deiro e Santa María de Caleiro). Unha lápida sepulcral, que ata a
segunda metade do século XIX estivo na fachada da igrexa de San Miguel,
lembraba o falecemento do abade Ordoño, morto o 16 de abril do 1095; no
ano 1909 foi levada a Santiago de Compostela para formar parte da Exposición Regional Gallega. Líase: "(Mi)serere Famulo: Dei/Ordonus abbas. E qui obbiit/XVI K. Mas. Era. ICXXX.III",
("Apiadádevos do servo de Deus Ordoño, abade, que faleceu o 16 de abril
do ano 1095"). Non se volveu saber do seu paradoiro. No 1206 Afonso IX
concédelle carta de couto. No 1303 o seu superior é un prior que
dependía de San Martiño Pinario. A finais do século XIV está sen
comunidade, aparecendo o abade de Pinario aforando os bens de Couselo.
Mosteiro de San Xiao de Caldas de Cuntis:
Citado nunha doazón de dona Urraca ao bispo Xelmírez no ano 1116, onde
di que era de propiedade real. Non se volven ter noticias del ata o
século XVIII, onde nun documento estudado por Filgueira Valverde dise
que do antigo templo só se conservaban os nichos dalgunhas sepulturas e
que pasou a formar parte da orde do Temple. Na actualidade só se
conservan algunhas pedras que serven de entrada dun carreiro que hai no
centro urbano de Cuntis e que levan o nome de Portelo e Camiño de San
Xoán, forma deturpada do seu antigo nome San Xiao ou San Xulián.
(A
información sobre a existencia dos mosteiros de Santa María de Termis e
de San Xiao de Caldas de Cuntis débollas a Isaac
González García).
A ESTRADA
Mosteiro de San Miguel de Barcala: Antonio López Ferreiro, na súa Historia de la Santa Apostólica Metropolitana Iglesia de Santiago de Compostela
(1899), relata as andanzas de Sisnando Galiárez, un bandoleiro de orixe
nobre que xunto cos seus irmáns atemorizou o Val do Ulla, cometendo
gran número de tropelías. Nun documento do 23 de agosto do 1032, Vermudo
III fai doazón á igrexa de Santiago e ao seu bispo Vistruario de todos
os bens confiscados a Sisnando. Neste documento menciónanse os monasterium saqueados polo bandoleiro, entre outros do de Sanctus Michaelis de Barcala.
Ermida de Castrotión
(Oca): En Castrotión, no entorno dun primitivo círculo lítico, había
unha capela (permaneceu en pé ata principios do século XX) que, segundo o
cardenal del Hoyo, no ano 1607, chamaban de Nosa Señora de Quiñons ou
de Castro. Hai autores que cren que no lugar ou nas proximidades puido
existir un mosteiro fundado no século VII por Theodiselo, un discípulo
de San Froitoso de Braga, nun lugar chamado Castrumm Leonis. Hipólito de Sá Bravo identifica o lugar con Castrove, ao sur do val do Salnés, a partires de transcricións antigas como Castropheon ou Castroveon.
A capela, cuxas ruínas vemos na actualidade, foi mandada erixir no mes
de novembro do 1589 por Bertomeu Reimóndez Figueroa e Castro, veciño de
Santiago, quen a dotou cos lugares de Outeiro e Moimenta de Arriba,
ademais doutros bens. O solar foi escavado nos anos oitenta do pasado
século XX, accedendo os arqueólogos á lauda sepulcral do fundador e
quizais da súa muller.
FORNELOS DE MONTES
San Paio (Castro): Templarios, século XII.
LALÍN
Mosteiro de San Martiño de Lalín:
O investigador e párroco de Lalín entre o 1905 e o 1914 redescubriu
este cenobio dúplice, esquecido dende a segunda metade do século XVIII.
No ano 1763, o P. Rodríguez dá noticia nuns pergameos do Arquivo da
Catedral de Lugo da fundación e dotación feita por Adosinda Gudesteiz,
descendente dos condes de Deza e de Lugo. Sábese que aínda existía no
ano 1239, mais no século XV xa desaparecera, pasando as terras a mans do
mosteiro de Oseira. Na actualidade non quedan restos, e a igrexa non é a
primitiva senón outra que se construíu no mesmo lugar, reaproveitando
os materiais da antiga. Debaixo dunha ventá ten unha inscrición que,
traducida por Ramón Aller, di: "Era de 1485. Cara o 980 fundou o
mosteiro de San Martín de Lalín o bispo don Arias Peláez, segundo
testamento da súa sobriña dona Adosinda, datado no 1019".
Mosteiro de Moneixas: Santo Adrao de Moneixas é unha parroquia de Lalín. Don Elías Valiña, no Catálogo de los Archivos parroquiales de Lugo
(1972), di que segundo a tradición foi un mosteiro de monxas, de aí a
denominación de Moneixas, e que noutro lugar estaban as aspirantes ou
novicias, Moneixiñas. Segundo esta hipótese, sinala Ares Vázquez, o nome de Moneixas sería unha acomodación do greco-latino tardío monachicas que
se pode traducir por monacais. No Libro de Confirmados, que se formou
por mandato do bispo Juan Sáenz de Buruaga (1707-1777), e sendo cura
Pablo de Verea y Aguiar, no ano 1763, dise: "No ano 1773 fabricouse na
igrexa de Moneixas a capela de Santa Lucía... de cuxo sitio no ano 1737
atopei un colateral de pedra, e a adega, e no sitio que fora un antigo
sepulcro, atopouse unha lápida pequena, cuns caracteres romanos, que
indican ser da Era de cento trinta e nove...". O devandito cura tamén
amosa interese por demostrar a antigüidade de Moneixas no Libro de
Fábrica. O escrito tamén cita unha "cripta" que non se sabe onde está. A
igrexa, de orixe románica, conserva elementos da época no arco de
acceso á capela maior coas súas columnas e capiteis. No século XVIII foi
reformada nas súas capelas retábulo e sancristía. E no 1960 foi
desfigurada completamente coa construción da capela adicada á Terceira
Orde Carmelitana. Luis López Barredo, párroco de Moneixas, di que a casa
reitoral foi mosteiro no século XV, habitado por monxas Clarisas. O
couto de dito cenobio chegou a contar cunha extensión de 250 ferrados.
En Xaneiro de 2015, o sancristán díxome que o mosteiro tiña un pasadizo
por onde accedían as monxas á igrexa. Cando a Revolta Irmandiña as
monxas abandonaron o mosteiro e viñeron a ocupalo uns relixiosos.
MARÍN
Mosteiro de Santo Tomé de Piñeiro:
Pouco se sabe sobre o seu emprazamento, crese que a igrexa, románica do
século XIII, foi levantada sobre os seus restos. Unha bula do papa
Atanasio IV certifica a súa existencia no ano 1154.
MEIS
Mosteiro de Santa María de Nogueira:
Coñecida hoxe en día como a Capela de Mosteiro, século XII. Existen
varias teorías canto a súa pertenza. Uns din que foi propiedade dos
bieitos, pasando aos Hospitalarios de San Xoán no século XVI. Para
outros pertencería ao mosteiro de Carboeiro e logo aos sanxoanistas.
Unha terceira conxectura apunta a que puideron existir dous mosteiros, o
de San Lourenzo de Nogueira, de Carboeiro, e o de Santa María, primeiro
templario e despois hospitalario. Para F. Javier Pérez Rodríguez foi da
Orde do Santo Sepulcro. Para este autor aparece por primeira vez no
1128, estando xa nese ano en mans do Santo Sepulcro de Xerusalén. No
1131 o patriarca de Xerusalén e o seu cabido escribíanlle ao arcebispo
Xelmírez para lle recomendaren ao seu coengo Aimerico e para que lle
dese a posesión da igrexa de Nogueira con todas as súas dependenzas e as
esmolas que nos dan no voso territorio. A súa vida como mosteiro
está testemuñada ao longo do séculoXII, amplamente citado nos
privilexios confirmatorios pontificios concedidos a esta sé. Nogueira
estaba baleiro no 1391, ano no que os coengos do Santo Sepulcro do
convento de Toro -a súa casa principal no occidente da Península-
aforaba a Álvaro Páez de Soutomaior e á súa muller dona Maior, o couto
de Nogueira.
POIO
Illa de Tambo:
No século VI Martiño de Dumio funda unha ermida que San Froitoso de
Braga transformaría en mosteiro vencellado a San Xoán de Poio. Logo
pasaría a priorado posto baixo o padroado de Santa María de Graza cuxa
imaxe foi guindada ao mar polo pirata Drake despois de asolar o cenobio
no ano 1589. A imaxe foi rescatada por mariñeiros de Combarro quen a
agocharon entre as redes, construíndo un santuario no lugar da Renda
onde se lle segue a render culto. Cando no ano Cando no ano 1745 o
visitou Fr. Martín Samiento, subsistían as paredes da igrexa, do
claustro e de habitacións, hortas, viñas, prados, etc.
PONTEAREAS
Mosteiro de Santa Locaia
(A Encostada-Guillade): Mosteiro documentado no ano 963. Logo pasou a
depender de Melón do que foi priorado ata a exclaustración.
O PORRIÑO
Mosteiro de San Miguel de Cans:
Císter, ano 1151. Consérvanse documentos que fan mención as doazóns
realizadas por Afonso VII ao mosteiro de San Miguel que se erguería na
coñecida como "Casa dos Curas". No 1156 o abade asinou unha avinza co de
Melón que supoñía a extinción do seu cenobio e o paso ao Císter á súa
morte. Mais cando morreu, aos monxes de Cans non lles agradou o decidido
polo seu abade e Melón tivo que asinar con eles un novo acordo no 1165
que establecía a conversión de Cans nunha graxa de Melón, condición que
aínda tiña no século XV. No 1516 Melón cambiouno ao bispo de Tui. A
igrexa é do século XVIII.
PORTAS
Mosteiro de San Cristovo de Briallos:
Nun principio dependeu de San Paio de Antealtares, anexionado logo como
priorado a San Martiño Pinario, en Santiago. Foi reconstruído no século
XVIII. Frei Martín Sarmiento, na súa viaxe a Galiza no ano 1745, cita o
priorado de Barosa, na mesma parroquia de Briallos.
Mosteiro de Lantaño:
Bieitos. A fundación débese, probablemente, á familia do conde don
Gonzalo. Está documentado un preito do ano 960 no que intervén o bispo
Sisnando que remata coa repartición dunhas salinas nuns terreos
usurpados a Dona Aragonta e ao conde Don Paio. Pasou a depender de
Armenteira a mediados do século XII. Os documentos falan dos viños que
cultivaban os monxes. Ao parecer emprazábase no lugar do Rial.
REDONDELA
Convento de San Antonio de Agrelo: Franciscáns. Desruído polas tropas napoleónicas o día 14 de abril de 1809.
Illa de San Simón: Ao parecer, no ano 1517 existía un mosteiro pertencente á orde dos Pascualinos.
RIBADUMIA
Mosteiro de Santo André de Barrantes:
A igrexa, con ábsida semicilíndrica por dentro e rectangular por fóra,
pertencen a un desaparecido mosteiro bieito fundado no ano 1138 polo
bispado de Tui.
RODEIRO
Mosteiro de Pedroso (Negrelos): Romaní Martínez, na súa obra Colección diplomática del monasterio cisterciense de Santa María de Oseira (1989-2003), cita un documento do ano 1235 en que Rodericus Fernandi de Camba manda no seu testamento: "monasterium Ursarie habeat medictatem unius casali in Petroso".
SALCEDA DE CASELAS
Mosteiro de Santa María de Salceda: Posible orixe altomedieval, perdeu o seu título de mosteiro no 1215, cando Afonso IX o entregou ao bispado de Tui.
SALVATERRA DE MIÑO
Convento dos Franciscanos:
Os franciscáns fundan un convento na praza forte de Salvaterra no ano
1603 por doazón realizada por Diego Sarmiento de Soutomaior. Por causa
da guerra con Portugal, é destruído no ano 1642, as súas pedras foron
utilizadas para levantar as murallas.
TOMIÑO
Mosteiro de San Vicenzo de Barrantes (Barrantes):
Bieitos. Desaparecido. Consérvase a igrexa que, segundo unha inscrición
existente nun muro, estaría rematada no ano 1139. Foi fundación de
varios herdeiros, entre ouotros Paio Méndez, bispo de Tui, e o seu irmán
Suero. Foi suprimido no 1435 por bula do papa a petición do cabido
catedralicio de Tui, se ben hai constancia de que a comunidade de
Barrantes aínda existía anos despois, desaparecendo definitivamente no
ano 1482, sendo bispo de Tui Diego de Muros. Da antiga construción
románica do templo só pervive a ábsida e os muros laterais. A ábsida é
semicircular no interior e de dous corpos escalonados no exterior. Na
fachada pódense ver varios motivos románicos no aleiro con esculturas de
canzorros decoradas con motivos vexetais, zoomorfos e antropomorfos. O
arco triunfal é de medio punto disposto sobre columnas con capiteis con
motivos vexetais. Unha gravura na fachada principal co "José Antonio Primo de Rivera" e unha cruz con "Caidos por la Patria, presentes"
lembra ao réxime fascista que asolou Galicia e España durante corenta
anos. O día 12 de setembro de 2014 envieille un correo ao Concello para
que inicie o procedemento para reparar semellante tropelía.
TUI
Mosteiro de San Miguel de Pexegueiro (Pexegueiro):
Bieitos. Nada queda das antigas dependencias monacais. Consérvase a
igrexa románica do s. XII. A portada occidental presenta tres
arquivoltas semicirculares con xambas e columnas de fustes monolíticas
con capiteis decorados. O tímpano está ornamentado con dous leóns
enfrontados e dúas aves que se interpoñen na loita. A portada norte
presenta capiteis decorados con motivos vexetais. A portada sur ten
arquivoltas con botóns e tímpano sobre mochetas que reproducen cabezas
de bóvidos. No interior conserva cinco interesantes retábulos, tres
barrocos do século XVIII: o da Virxe das Dores, o da Virxe do Carme e o
do Santo Cristo. Foi nesta igrexa cando San Telmo anunciou, durante un
sermón pronunciado no 1249, a súa morte.
VIGO
Mosteiro de Santo Estevo (Illas Cíes): No ano 1745, Fr. Marín Sarmiento fala dun ruinoso mosteiro na illa da Area de Roda (Illa do Faro) posto baixo o padroado de Santo Estevo. No ano 1152, por doazón de Afonso VII, pasou a depender de Celanova, que logo foi confirmada no 1228 por Afonso VIII, e no 1213 por Fernando III. No 1378 pasa á Igrexa de Tui que no século XV o cedeu a dez relixiosos franciscáns para que viviran na antiga ermida. Pouco duraron os freires xa que no ano 1505 o papa Xulio II dispuxo que o oratorio fora entregado ao arcediago de Trastámara, Pedro de Ben, tomando este posesión dous anos despois do "oratorio llamado monasterio de Sant Stevan de Sías de las Ysllas de Bayona". O edificio actual, que chaman O Convento, nada ten que ver co medieval; foi construído coas pedras do primitivo onde se poden ver algunhas inscricións.
VILA DE CRUCES
Mosteiro de San Bieito de Brandariz:
Dúplice. Fundado nos séculos X-XI. A primeira referencia documental
data do ano 1087, cando a infanta Elvira fai unha doazón á igrexa de
Santiago. Puído depender do veciño de Piloño, e logo ao de Camanzo.
Consérvase a igrexa, un edificio de traza sinxela cun adro cuberto
apoiado en catro columnas. No interior conserva un retábulo barroco.
Mosteiro de Santa María de Piloño: Orixe altomedieval. A Historia Compostelana
indica que en tempos de Diego Xelmírez a catedral de Santiago recibiu
de reis e nobres diversas partes ou a totalidade de varios cenobios,
entre eles o de Piloño que foi doado pola infante Elvira. O couto deste
cenobio abranguía dende a terra de Carrio ata o río Ulla. A igrexa
actual é do século XV, erixida sobre outra máis antiga.
Mosteiro de San Salvador de Toiriz: Só consta como mosteiro nas doazóns das partes que varias persoas fan a Sobrado entre o 1164 e o 1258.
VILANOVA DE AROUSA
Priorado de Vilanova: Fala del Fr. Martín Sarmiento na súa Viaxe a Galicia no ano 1745. A casa do prior estaba na Illa de Arousa.
ONDE ESTÁ O CASTELO?
Dos
máis de 600 castelos (e torres) que achego no blogue, hai preto de 200
dos que apenas temos noticia sobre o lugar onde estaban emprazados.
Na
presente entrada omito as fortificacións que, por moi arruinadas que
estean, aínda conservan algúns restos (muros, foxos, entalladuras nas
rochas onde apoiaban as estruturas, etc.) e tamén as que desapareceron
pero si sabemos onde se atopaban, limitándome a aquelas que só coñecemos
pola documentación escrita, a tradición, a lenda ou polos materiais
reaproveitados nas proximidades onde se di que foron erixidas, incluídas
algunhas declaradas BIC.
Non
achego os lugares onde existen topónimos que poden facer alusión a
estas contrucións medievais, a relación podería aumentar en varios
centos.
Para saber máis, ver as entradas correspondentes aos mosteiros nas catro provincias.
PROVINCIA DA CORUÑA
ABEGONDO
O Castelo (Torrente-Abegondo): Posible asentamento fortificado medieval. A mesta vexetación impide ver se hai restos.
Castelo de Porcas
(As Covas-Guillade-Limiñón): Posible asentamento fortificado medieval.
Trátase dunha elevación rochosa feita de forma artificial tras a
escavación dun foxo na rocha. Declarado BIC.
Torre
(Currás-Vilacoba): Posible asentamento fortificado de época medieval.
Trátase dunha pequena elevación coa superficie achandada que recibe o
nome da Redonda.
A Torre
(Torre-Leiro): Dise que no lugar houbo unha torre, hoxe en día
destruída. Trátase dun pequena elevación coa superficie achandada que
recibe o nome de Grovias e Redonda. Este topónimo aparece mencionado nun
documento como Castellum de Leiro no ano 1112. Segundo López Ferreiro,
este castelo tiña ao seu cargo un dominio administrativo que cubría a
metade occidental do territorio de Nendos, chegando ata o mar e
limitando co territorio do castelo da Espenuca.
AMES
Castelo do Monte de San Marcos
(Castelo): A 349 metros de altitude sobre o nivel do mar. Catalogado
como posible fortificación medieval por Rodríguez Resino (2008). Existen
referencias tardías á reutilización do castro na véspera da batalla de
Altamira-Augapesada no 1471.
ARANGA
Castelo de Teodomiro: Santiago Fernández dime que no concello había un castelo coñecido como de Teodomiro,
no monte do Gato (O Barreiro), do que non quedan restos. Tamén hai
indicios de, polo menos, outras dúas torres, dunha das cales se
conservan uns posibles perpiaños reutilizados na construción dunha
vivenda. Declarado BIC.
A Torre (Muniferral): Posible existencia dunha torre medieval.
A BAÑA
Castelo de Gosende
(Gosende-A Ermida): Está recollido na bibliografía arqueolóxica dende o
ano 1984, sendo catalogado no ano 1995. Pola análise da fotografía
aérea localizáronse dúas estruturas de forma semicircular dispostas
concentricamente, se ben nas prospeccións levadas a cabo non foi posible
localizalas.
BOQUEIXÓN
Torre de Lestedo:
Parece ser que se atopaba nalgún punto da contorna do Pico Sacro. Dise
que as súas pedras foron reutilizadas noutras construcións. Aínda que
inexistente, figura declarado como BIC.
CABANA DE BERGANTIÑOS
Torre de Corcoesto: Asentamento fortificado de época medieval. Non se conservan restos.
CARRAL
O Castelo (Fócanos-Paleo): Citado
por Sánchez Pardo e Fumadó Ortega (2013). Pouco se sabe deste xácigo.
Podería tratarse dun castelo medieval edificado sobre un primitivo
castro.
CERCEDA
Castelo das Encrobas:
Está documentado que no ano 1282 pertencía á mitra compostelá. Na
metade do século XV o arcebispo deullo en préstamo a Xoán Becerra do Val
de Veiga quen logo llo doou a Fernán Pérez de Andrade. Destruído polos
Irmandiños.
COIRÓS
Torre da Espenuca:
Sobre o primitivo castro da Espenuca construíuse unha torre medieval
documentada no ano 868. Atopáronse tégulas romanas, muíños de man e
lápidas con motivos xeométricos. No lugar existiu un mosteiro do que
aínda se conserva a igrexa románica.
A CORUÑA
Castelo de Valparaíso
(Eirís): No mes de xullo de 2015, os arqueólogos da empresa Argos
demostraron que ata o presente tíñase confundido esta fortaleza co
coñecido como Castelo de Eirís. Da de Valparaíso pouco se sabe, créndose
que podería ubicarse na zona coñecida como O Montiño.
IRIXOA
A Torre
(Ambroa): Ao parecer, no lugar do que aínda se conserva o topónimo,
había unha torre medieval da que non quedan restos das súas
estruturas.
LAXE
Torres de Xallóns:
Na parroquia de Sarces. Só queda unha pedra armeira que se colocou na
casa de Parga Pondal, en Laxe. Declarada como BIC.
MELIDE
Castelo de Grobas: Pertenceu á mitra compostelá. A pesares de non quedar rastro da súa construción, a Xunta de Galicia tenno como BIC.
Castelo de Melide:
Levantábase no lugar coñecido como O Castelo onde asentaba un primitivo
poboado castrexo. No ano 1467, os Irmandiños derrubaron as murallas da
vila e destruíron o castelo cuxas pedras foron reutilizadas na
construción do convento do Sancti Spiritus.
MONFERO
Castelo da Pluma (As Lamelas-San Fiz de Monfero): Posible asentamento fortificado de época medieval, defensivo ou de vixiancia.
MUXÍA
Illote do Castelo
(Cabo Touriñán): Hai quen sitúa aquí un castro que en época romana foi
utilizado para construír unha torre, ou quizais un faro. Adivíñanse
algúns alicerces que puideron acoller algún tipo de construcións.
OLEIROS
O Castelo (Serantes): Había unha torre, desaparecida, construída no século XVII.
Segundo
información achegada por Alberto Vidal, preto do Monte Branco, na punta
de Mera, había unha fortaleza que figura nun plano francés da baía da
Coruña datado arredor do ano 1764. No posible emprazamento hai un lugar
coñecido como A Torre. Un pequeno illote en Mera chámase tamén Illa
Castelo.
ORTIGUEIRA
Castelo do Campo da Torre
(Ortigueira): Existen referencias dunha antiga torre que formaba parte
dun castelo medieval do século XII pertencente ao conde de Santa Marta
de Ortigueira. Citado por Federico Maciñeira. Segundo a lenda, aquí
vivían os mouros e había un pasadizo que comunicaba a igrexa de Santa
Marta co castelo.
OUTES
Castelo de Outes:
Non existe constancia documental de que a igrexa de Santiago realizara
algún tipo de arranxo despois do seu abandono no século XVI. Dise que as
casas do lugar de Castelo foron levantadas cos restos desta fortaleza
situada no monte da Torre.
OZA DOS RÍOS
O Castelo
(Bandoxa): Parece ser que na parte superior deste monte houbo un
castelo. Na parte inferior tamén se conserva o topónimo O Castelo de
Abaixo.
PADRÓN
Castelo de Roque
(Cruxeiras de Abaixo): A 425 metros de altitude sobre o nivel do mar.
Posible fortificación altomedieval. Nalgunhas rochas vense uns buratos
que puideron servir para asentar os postes das estruturas.
PORTO DO SON
Castelo de Burleu
(Xuño): Hai quen sitúa aquí un castelo medieval, contruído sobre un
primitivo asentamento castrexo.
A Torre
(Orseño-Nebra): César Oliveira Serrano (2000) di que preto da aldea de
Orseño houbo unha torre medieval, erixida na marxe esquerda do río
Quintáns, nun altorelo moi escarpado. Descoñécese se tería relación co
Pazo de Nebra que pertenceu aos Caamaño e Soutomaior alá polos séculos XV
e XVI, ou se sería da mitra compostelá. Ignórase tamén se estivo entre
as fortalezas derrubadas polos Irmandiños. No lugar construíuse
posteriormente unha casa de labranza, coñecida como A Torre. Tanto sobre
a existencia desta torre como as fotos débollas a José Suárez Caamaño.
SANTIAGO DE COMPOSTELA
Castelo de Vigo
(Sabugueira): A 490 metros de altitude. Aquí puído asentarse unha
fortificación roqueira en época medieval, dada a existencia dunha
elevación artificial do terreo na parte máis alta do cume (Rodríguez
Resino, 2008). Gran visibilidade sobre comarca e o val do río Ulla,
salientando a súa visibilidade directa sobre o Pico Sacro.
TEO
Castelo de Paizás: Outeiro onde puído haber unha fortaleza altomedieval.
VAL DO DUBRA
Castelo de Portomeiro:
A 400 metros de altitude sobre o nivel do mar. Castro ou castelo de
forma ovalada (Agrafoxo, 1989). Sobre o castro ergueuse unha
fortificación tardorromana ou altomedieval (Caramés, 1999). Trátase dun
recinto fortificado no cume do Monte Maior, a 400 metros de altitude.
Contrólase o paso do río Tambre. Moi alterado por canteiras de cuarzo e
granito (Sánchez e Galbán, 2015).
Os Castelos
(Niveiro): Non se observan estruturas defensivas nin habitacionais.
Polas características morfolóxicas do emprazamento podería tratarse dun
xacemento altomedieval de carácter defensivo.
O Castrillón
(O Burgo-Arabexo): Pequena elevación onde non se observa a presenza de
estruturas defensivas nin habitacionais. Podería tratase dun asentamento
medieval de carácter defensivo. Alterado por desmontes e por un campo
de fútbol.
Monte do Castrelo
(Bascuas-Coucieiro): Pequena elevación onde non se observan estruturas
defensivas nin habitacionais. Polas características morfolóxicas do
emprazamento podería tratarse dun xacemento altomedieval de carácter
defensivo.
VEDRA
Prado de Torres (A Casanova-Sarandón): Posible asentamento fortificado de época medieval. Sen restos.
PROVINCIA DE LUGO
ABADÍN
Castelo de Portela:
Pertenceu ao bispado de Mondoñedo que xogou un importante papel cando a
sé eclesiástica foi trasladada de Mondoñedo a Ribadeo baixo o reinado
de Fernando II. Hai quen sitúa aquí un altar de sacrificios
prehistórico, disque celta.
ALFOZ
Torre de Vilaúde
(San Pedro de Mor): Non quedan restos. Descoñécese a data da fundación e
cando foi derrubada, aínda que se cre que foi destuída polos
Irmandiños. En dúas casas da aldea pódense ver unhas pedras armeiras que
quizais proveñan da desaparecida torre. Nunha delas aparece a seguinte
inscrición: "Do rei Bamba e sobriños descende esta casa por vía recta e
camiños", e na outra: "Armas dos Moredas Ribadeneiras e Aguiares".
ANTAS DE ULLA
Torre de Vilasante:
Aínda que está catalogada como BIC, non existen
restos arqueolóxicos, nin escritos nin orais que proben a súa
existencia.
BALEIRA
Torre do castro de Baleira:
Dise que a torre levantouse no lugar de Castro, parroquia de Cubilledo,
onde antigamente houbo un asentamento castrexo. O escribán Diego de
Santalla di que Acuña derrubou o castelo de Baleira, de Pedro Bolaño.
BARALLA
Casa da Torre
(Os Mazos-San Martiño de Neira de Rei): Referencias orais. Dise que hai
algúns anos aínda se vían restos xunto o río Neira. Consérvase o
topónimo.
Casa-torre de Traspena
(Covas): Vázquez Seijas cita o lugar como San Mamede de Traspenas, sen
achegar máis datos. Visitado o lugar, ningún veciño soubo achegarme
datos, agás o relacionado coa existencia dun asentamento castrexo
situado nun outeiro por riba da aldea coñecido como A Croa.
Torre da Condomiña: A Condomiña fálanos dun condominium de
dous señores feudais sobre unha zona concreta. O reparto territorial
obecede a o antigo señorío de San Miguel (a Casa de Cedrón como era
coñecida no século XVIII) e o de Penarrubia da casa dos Ulloa que
moraban no pazo da Pena que compartía o dereito de padroado co marqués
de Alcañices. Contaba con cárcere e a ela pertenceron unhas cadeas de
ferro que a mediados do século XX aínda se conservaban no pazo da
Condomiña construído, probablemente, cos materiais da primitiva torre.
Torre de Neira:
Non existen probas arqueolóxicas nin escritas sobre a existencia desta
torre o que non é atranco para a Xunta de Galicia de tela declarada como
BIC.
Torre de San Miguel (San
Miguel de Neira de Rei): Nos cimentos da igrexa de orixe románica de
San Miguel, edificada sobre un primitivo castro, aínda se perciben as
pegadas do que puido ser a base dunha torre medieval de planta cadrada. Segundo relata
Vázuez Seijas, dende a liña fronteira da igrexa e en dirección onde
estivo a ponte de Carrocedo, derrubada por unha enchenta do río no ano
1939, o que deu lugar á construción da actual, partía un camiño
subterráneo ao servizo da torre, traballado en pena.
BARREIROS
Cabarcos: En San Xulián de Cabarcos había unta torre que aparece citada no século XV.
BECERREÁ
Castelo de Pena Agüeira
(Agüeira): Ten a orixe no século XI. Pertenceu a Vasco Herbón e Vivero.
Foi derrocado polos Irmandiños segundo testemuña de Lope de San
Silvestre, un labrego do couto de Barbadelo que declarou en Povancas,
asegurando que despois de seren atacado Barbadelo polo conde de
Trastamara, atacara a fortaleza de Pena Agüeira.
BEGONTE
Torre de Caramasa ou Camarasa:
Pertenceu aos condes de Amarante. Destruída por un incendio. Vázquez
Seijas cre que se trata dunha das fortalezas máis antigas da provincia
de Lugo xa que existía nos primeiros tempos da Reconquista. A pesares de
non quedar restos está declarada como BIC.
Torre de Saavedra
(Begonte): Século XIV. Construída no ano 1322, foi derrubada polos
Irmandiños. Só quedan algunhas pedras da desaparecida torre xunto o
cemiterio e a ermida de Saavedra.
CARBALLEDO
Castelo de Milleirós:
Vázquez Seijas di que no ano 1967 só quedaban ruínas. Segundo o Madoz, a
igrexa de San Xoán de Milleirós era anexa de San Cristovo de Lobelle,
que tiña "un antiguo castillo o fortaleza, llamada de Melleirós".
No ano 1488 era dono Xoán Milleirós, que outorgara testamento verbal,
segundo testemuña de Afonso de Moure, e entre as cláusulas que contiña
figuraba unha, redactada en galego: "Eu mando mais a meu fillo Estevo
Rodríguez, a miña pousa de Milleirós do Reguengo, e outros bes, que se
parten mixtamente...". No ano 1743 figura como titular Carlos Manuel
Suárez de Deza, alguacil maior da Inquisición. Dise que as pedras do castelo
foron reaproveitadas a mediados do século XX para construír a casa do
irmán do cura de Vilaquinte.
Temes:
Segundo a tradición, a igrexa de Santa María asenta sobre un castro e sobre unha torre medieval. No lugar apareceron restos
tardorromanos.
Torre de Buciños
(A Torre-Buciños): Sábese que no ano 1905 xa estaba totalmente
arruinada. Pertenceu aos Reinoso. Nunha casa do lugar consérvase un
escudo con cinco lobos e un castelo.
CASTRO DE REI
Casa Torre de Bendia:
Segundo Vázquez Seijas, hou unha casa-torre no lugar de Vilariño que
foi residencia de José Cornide. Consérvase un pazo cun escudo cuartelado
na fachada.
Castelo de Castro de Rei:
Pola aparición de muíños de man e outros restos, crese que foi
edificado sobre un antigo castro. Sábese que tiña unha torre de catorce
metros de alto. Pertenceu aos condes de Lemos. Conta Amor Meilán que no
ano 1396, Fernán Pérez de Andrade facía doazón ao bispo de Mondoñedo,
por escritura asinada en Pontedeume, dos casares de Viladonga. Máis
tarde o conde de Lemos daba ao seu primo Galeor Osorio a vila de Castro
de Rei, en calidade de feudo, a fin de que casase con Constanza Pardo,
filla do mariscal Pardo de Cela. Vasco de Aponte di que no século XV,
Gutierre de Quesada foi señor de Castro de Rei, nomeado por Gómez Pérez
das Mariñas. No 1501 Isabel a Católica concedeu ao conde Rodrigo
Enriquez Osorio os privilexios das rendas e dereitos e varias vilas da
provincia, entre elas Castro de Rei. Sábese que no 1737 o castelo aínda
estaba habitado. Das murallas non fican restos, toda a contorna foi
explanada para convertelas en terreos adicados a vivendas e fincas de
labranza. Da fortaleza xa non se fala no 1914 cando a visitou o
arqueólogo Ángel del Castillo, mais si da torre que se atopaba en mal
estado. Na fachada principal da torre había unha pedra armeira coa letra
T dos Castroxeriz e os seis roeis dos Castro. Foi atacado polos
Irmandiños. Derrubado no ano 1941.
Torre de Castrillón
(Castrillón-Ribeiras de Lea): Disque estaba situada nun outeiro
coñecido como Castrillón da Farola. Se existiu, non fican restos.
Torre de Seivane
(A Torre-Castro de Ribeiras de Lea): Baluarte defensivo que formaba
parte do pazo de Seivane, documentado a partir do ano 1552. Só se
conserva unha pedra armeira do século XVI nunha vivenda que hai no lugar
(Casa de Seivane da Torre), o resto das pedras foron reaproveitadas
noutras construcións a finais do século XIX. Declarada BIC. No catálogo
da Xunta figura como Castelo de Leivane.
Murallas de Coca: Non son poucos os autores que sitúan en Castro de Rei a orixe do emperador romano Teodosio o Grande, baseándose sobre todo no Chronicon de Idacio que di: "Theodosius natione Hispanus, de provincia Gallaeciae, civitate Cauca, a Gratiano augustus appellatur". Benito Vicetto, na súa Historia de Galicia,
fala de San Salvador de Coca (actual San Salvador de Coea) a catro
leguas de Lugo, concello de Castro de Rei, dicindo que o pai do
emperador estivera como legado en Lugo e que adquirira posesións na
Terra Chá, engadindo que ten máis en consideración a tradición e o texto
de Idacio que as opinións dos escritores foráneos que se inclinan por
situar a cidade de Cauca na Coca de Segovia. Vázquez Seijas argumenta
que os que sitúan o nacemento de Teodosio na Cauca segoviana só se
basean na coincidencia do nome, mais ignorando que na provincia de Lugo,
ademais de San Salvador de Coca, en Castro de Rei, están a Coea de
Navia de Suarna e de Vilalba, cuxos nomes foron alterados por erro na
transcrición de antigos manuscritos, tomando o c por e, pasando logo ao nomenclátor como Coea no canto de Coca.
CASTROVERDE
A Torre
(Pena): Segundo Vázquez Seijas, o señorío de Coto da Pena exercéronno os
Saavedra, con documentación que data do ano 1453, mais ignórase onde
estaría a torre.
CERVANTES
Castelo de Frades:
É o nome dunha aldea do concello. Non existen restos nin arqueolóxicos
nin escritos sobre a súa existencia o que non impide que estea declarado
como BIC.
Pena do Castelo:
Uns veciños da Acea das Pontes contáronme que un afloramento rochoso
que se ergue por riba do lugar recibe o nome de Pena do Castelo onde,
segundo a tradición, houbo unha torre, romana ou medieval, que vixiaba o
paso pola ponte do Río das Pontes.
CERVO
Castelo de Fontao:
Estaba situado preto da desembocadura do río Xunco. Pertenceu ao
mariscal Pardo de Cela. Non quedan restos. O condado de Fontao pertenceu
a Alfredo Moreno Mosocoso, casado con Isabel Falguera e Moscoso de
Altamira. No ano 1839 o condado foi obstentado por José María Moscoso de
Altamira e Quiroga. No 1921 figuraba como terceiro conde José Moreno e
Osorio Moscoso de Altamira e Chacón e a súa muller María Uribe e
Garrido.
Castelo mariño de San Cibrán: Citado por Vázquez Seijas. Sobre os seus restos levantouse unha factoría de salgado de peixe.
Facho de San Cibrao:
Di Vázquez Seijas (1967) que a principios do século XVIII existía en
San Cibrao o facho, ao que concorrían a facer garda "tres labregos e un
mareante, día e noite" que se turnaban entre as freguesías de San
Cibrao, Lieiro, Castelo, Cervo e Sargadelos. En todo o litoral galego
abundaban os fachos, torres ou atalaias destinadas á vixilancia da costa
para alertar do ataque de forzas inimigas, piratas, etc., construídos
en puntos de maior visibilidade. Os avisos facíanse por medio de
fogueiras e disparos.
CHANTADA
Castelo de Muradelle (Paderne-Muradelle): Segundo o Madoz atoparíase nunha altura coñecida como Castelo de Paderne, construído como defensa contra os sarracenos. Amor Meilán, na súa Geografía del Reino de Galicia, di que era unha fortaleza romana. Escribe Vázquez Seijas que foi derrubada polos Irmandiños. Non hai restos.
Torre de Candaz
(Pedrafita): Edificada sobre un primitivo castro. Da súa
antigüidade fala o seu fundador, un militar romano chamado Gelión
Cambero. Foi destruída polos normandos cando era propiedade dos condes
de Traba.
Torre de Pacio (Líncora): Mantivéronse en pé algunhas pedras ata o ano 1905 que se reaproveitaron na construción das casas. Declarada BIC.
Torre de Pereira: Os últimos restos desapareceron a comezos do século XX. Catalogada como BIC pola Xunta de Galicia.
Torre de Vilar de Eiriz: Non queda ningún resto. Curiosamente está catalogada como BIC.
Torre de Vilaúxe: Edificada sobre un outeiro rochoso, na actaulidade só se conserva o topónimo. Declarada como BIC.
COSPEITO
Torre de Momán:
Pouco se sabe sobre a súa orixe, mais crese que foi derrubada polos
Irmandiños. Non se coñecen restos. Curiosamente está declarada como BIC
pola Xunta de Galikcia.
Torre de Támoga ou do Torrillón:
Estivo emprazada no lugar do Castro. Erixida sobre un antigo
asentamento castrexo. Cando a derrubaron os Irmandiños pertencía a
Fernán Rodríguez de Saavedra e Aguiar e a Sancha Fernández de Aguiar e
Peredo, señora de Narla. Dise que a principios do século XX aínda se podían ver
as súas ruínas e os vestixios dos foxos que logo desapareceron polos
terreos adicados a cultivo.
A FONSAGRADA
Castelo da Allonquiña
(A Allonca): Era coñecida como Torre Vella da Allonquiña. Sábese que
tiña uns nove metros de altura, composto por dúas plantas superiores e unha baixa.
Segundo Vázquez Seijas foi derrubado no ano 1910 polo seu derradeiro
dono Laureano López Monteserín quen cos seus materiais edificou unha
casa. A principios do século XVI pertencía aos Caraduxe, uns labregos
que procedían de casa señorial, posuíndo Real Carta Executoria de
fillosdalgo. Un Caraduxe foi alcalde de Burón no ano 1771.
FOZ
Castelo da Espiñeira (A Espiñeira-Vilaronte): Pertenceu ao conde de Ribadeo. Derrubado polos Irmandiños. Non fican restos.
GUNTÍN DE PALLARES
Castelo de San Fiz do Ermo:
Coñecido tamén como Castelo do Besgo. Non se conservan restos. Ao
parecer levantábase sobre unha peneda existente na confluenza dos ríos
Ferreira e Entrabasaugas. Asociado á orde do Temple. Malia o anterior, a
Xunta de Galicia tenno como BIC.
Torre de Santa Euxea:
Destruída polos Irmandiños, non se conservan restos. Dise que algunhas
das súas pedras foron reutilizadas na construción da igrexa parroquial,
nun dos contrafortes pódense ver varias pedras decoradas reaproveitadas
doutro edificio na construción do templo.
Torre de Sirvián: Máis coñecida como A Torre do Mouro. Erixida nun altorelo sobre o río Ferreira, ao parecer nos séculos XII ou XIII.
O INCIO
Casa-forte de Rubián de Cima: Citada nun documento do ano 1664 referido a un foro. Non quedan restos.
Castelo Slanillo: Fr. Gregorio de Argáiz (1600-1679), na súa obra de longo título La soledad laureada por San Benito y sus hijos en laas Iglesias de España y theatro monástico de la provincia Bética, di que o mosteiro de San Salvador do Mao corresponde á terra do castelo Slanillo, preto do río Omano (o Mao), do bispado de Lugo. O nome Slanillo, que eu saiba, non deixou pegada na toponimia actual. Este mosteiro de San Salvador identifícase cun denominado como Flanello (así citado no Tombo de Samos do ano 947), situado na vila de Planeto, poboación citada nun documento do ano 991: "monasterium
Sancti Salvatoris, territorio Lemabus, prope ribulu Omano, fundatum in
villa que antea vocabatur Planeto, et modo dicitur sanctum Salvatorem".
LUGO
Pena da Ermida
(Alto de San Fitoiro-Labio): Nun afloramento rochoso atopáronse
fragmentos de tella e cerámicos. Entre as penas obsérvase un cono de
violación. Dende o lugar domínanse os montes circundantes.
MONDOÑEDO
Castelo da Pena de Don Lope:
Erixido na costa, descoñécese a súa situación, o único que se sabe é
que pertencía ás terras de Mondoñedo. Conta Vázquez Seijas (1967) que
tivo noticia deste castelo por Vicente Rivera. Di que pertenceu a un
inglés que veu a loitar contra os árabes e que estaba situado nunha
prominencia "próximo á costa da terra de Mondoñedo". Ao parecer xa
existía no século XIV e que os señores do castelo chegaron a ter cento
cinco lanzas, estando emparentados coas principais familias de Galiza,
entre outras a dos Andrade. Foi dona do castelo Xoana Díaz Gaioso que
foi asasinada polo seu home Xil Pérez de Lugo, descoñecéndose a causa.
Castelo da Toxiza:
Aínda que figura catalogado como BIC, non existen nin datos
arqueolóxicos nin escritos que testemuñen a súa existencia. F. Mayán cre
que no lugar puido erixirse un castro.
Os Castelos
(Viloalle): Francisco Mayán, que o estudou a mediados do século XX,
identificouno cun asentamento da Idade do Ferro; atopou restos cerámicos
e de metais aínda que hai dúbidas canto a súa adscrición cronolóxica
que ben puidera pertencer a época medieval.
MONFORTE DE LEMOS
O Castelo Grande
(Reigada): Asentamento fortificado de época medieval formado por unha
plataforma superior arrodeada por un terraplén que acada o seu máximo
desenvolvemento no lado noroeste e circundada por unha suave pendente.
O Castelo Pequeno
(A Veiga-Reigada): Situado nun outeiro que se levanta na parte baixa e
cha do Val de Lemos. Nos terzos NO e SE presenta dúas pequenas
elevacións amesetadas que se erguen sobre dous cavorcos de pouca altura.
Aínda que está considerado como un castro, pola súa localización
(controla o acceso leste a Monforte) e máis o seu carácter amesetado
pode tratarse tamén dunha vixía de adscrición romana ou medieval.
Apareceron restros en superficie de época medieval.
MONTERROSO
Torre de Bidouredo
(Bidouredo): Coñecida tamén como pazo de Castelar ata finais do século
XIX. Ten a orixe no século XII. Foi mandada construír por Xoán Salgado
Gundín e Violante Sarmiento de Vaamonde. A muller, ao quedaren viúva,
casou con Álvaro Losada Ribadeneira a quen deixou como herdeiro. Non se
conservan restos o que non é obstáculo para a Xunta de Galicia de tela
catalogada como BIC. As súas pedras foron reutilizadas nas casas da
zona.
Castelo de Sirgal:
Construído sobre un antigo castro, non se conservan restos. Sobre el
edificouse un castelo na Idade Media que foi derrubado por mandato do
emperador Carlos V, segundo consta nunha información de nobreza
practicada no século XVII. A fortaleza estaba arrodeada por un foxo e
contrafoxo. Conta a tradición que neste castelo naceu Santa Ilduara, nai
de San Rosendo. Formoso Lamas, no seu Apuntes para la Historia de Chantada
(1905), di que foi fundado polos sirios que chegaron a Galiza e despois
xuntáronse cos galos por cuxa razón se lle chamou torre de Sirgal. Uns
veciños dixéronme que as súas pedras foron reutilizadas na construción
da Torre de Penas e na Casa Grande de Monterroso. Tamén que había un
túnel que comunicaba o sitio co río que é por onde baixaban os cabalos
dos mouros para beber.
MURAS
O Castro
(Muras): No lugar onde se levantou un castro, a tradición asegura que
tamén se ergueu un castelo medieval cuxa cisterna comunicaba co río
Eume. Dende o outeiro domínase os núcleos do Burgo e Muras.
Torre de Silán:
De finais do século XIII, principios do XIV, dise que foi dominio da
Beata Constanza de Castro e Osorio cuxo sepulcro se conserva na igrexa
de San Francisco de Viveiro. As súas pedras foron reaproveitadas noutras
construcións. Na casa reitoral aínda se pode ver a pedra armeira da
familia dos Castro, Alfeirán, Andrade e Faxardo.
NAVIA DE SUARNA
Casa-forte de Fontela
(Muñís): Conta Vázquez Seijas que aínda que non se conserva o corpo da
torre, por tradición familiar denominábase a un sitio situado no NO da
casa como "habitación da torre". Na actualidade o edificio atópase restaurado.
Pena Castelo
(Laxo-Rao): Aínda que se carece de noticias documentais sobre a
existencia dun castro ou castelo, os veciños contáronme que si houbo un
castelo que foi destruído. De feito hai unha lenda que di que foi tal a
pólvora utilizada na súa destrución que no lugar onde se instalaran os
canóns non volveu medrar ningún tipo de vexetación. Cando visitei a pena
en agosto de 2011, a pesares da mesta matogueira, observei algúns
restos de muros que os veciños me aseguraron non pertencían a ningunha
vella casa nin a un cortín.
A Torre (Murias):
José Fernández ("José de Vilarín") contoume que a carón da antiga
escola levantábase unha torre cuxas últimas pedras desapareceron ao faceren unha explanación. Na casa de José consérvase
unha pedra armeira.
OUROL
Torre de Ferreira de Bravos:
Poucos datos existen sobre esta posible torre. Vázquez Seijas di, sen
precisar a data, que foi destruída por un incendio. Quizais fose a
principios do século XVII xa que a capela que pertencía á torre foi
reedificada no ano 1640.
Torre de Seserit
(Xerdiz): Nun privilexio outorgado no ano 1368 por Pedro I, que se
refire aos servizos prestados polo Concello de Viveiro na loita contra o
seu irmán Henrique, confirmatorio doutro de Sancho IV, cítanse as
casas-fortes de Muras e Seserit (Xerdiz). En documentos do século
XI, escribe Vázquez Seijas, fálase desta torre como fortaleza encravada
nos términos do Concello de Viveiro. Se existiu nada se sabe onde
estivo situada.
OUTEIRO DE REI
Torre de Arcos:
Non se conservan restos. Ao parecer, Lupo Camberro de Candal, por
privilexio de Don Paio, recibiu o señorío de Arcos pola súa valentía
contra os árabes durante a Reconquista.
Torre de Caboi
(Astariz-Caboi): A dicir de Vázquez Seijas, parte do poboado ocupa un
recinto amurallado cercado con foxos, cubertos pola matogueira, que
indican claramente que alí houbo unha fortaleza. Malia o anterior non
fican restos que poidan proporcionar datos de onde estivo emprazada.
Segundo a tradición ergueríase na coñecida como Casa de Prado que na
fachada ten un escudo cunha árbore franqueada por dous cans ou leóns, ou
onde está a Casa do Redondo, no campo da Rúa, onde estivo a forca e o
cárcere, derrubado no século XIX.
Torre de Pardo de Cela:
Ao parecer, na freguesía de Cela localizábase unha torre pertencente ao
famoso mariscal Pedro Pardo de Cela que máis tarde pasou aos
Ribadeneira. Situábase ao oriente da igrexa parroquial. Non quedan
restos.
PALAS DE REI
Castelo do Castro das Seixas
(Castro das Seixas-Merlán): Sobre o primitivo castro,
Vasco Gómez das Seixas construíu un castelo en época medieval. Os Seixas
foron propietarios do castelo de San Paio de Narla, en Friol. Non
quedan restos.
Castelo de Curbián: Estivo situado na marxe esquerda do río Pambre, citado por López Ferreiro na súa novela O Castelo de Pambre. Vázquez Seijas di que Manuel García Blanco localizou unha das torres dos Ulloa na parroquia de Curbián.
Castelo dos Penedos de San Nicolao:
Os Penedos de San Nicolao están situados nas inmediacións do Camiño
Primitivo, nuns outeiros nos que afloran crestas de seixo branco, e que
están catalogados como emprazamento dun castelo roqueiro medieval,
coñecidos como niños de aguias. Cada un deses afloramentos contan cun
nome específico, pero é o máis elevado o que recibe o nome de San
Nicolao xa que segundo a tradición no seu cume existiu unha capela posta
baixo o padroado deste santo. Dende os altos dos afloramentos vese
perfectamente o Camiño Primitivo atravesando o vao natural que cruza a
Serra do Careón. O xacemento sitúase nas inmediacións das aldeas do
Hospital das Seixas e de Cascamiño, na parroquia de Merlán. (Información
achegada por Cristina Vázquez Neira e Xurxo Broz, do Museo da Terra de
Melide).
PANTÓN
Torre de Quitapesares (O Cotillón-Acedre): Fala dela Ferro Couselo no Boletín do Museo Arqueolóxico de Ourense no ano 1952, baixo o título La Torre de Quitapesares y el Duque de Arjona.
Dise que foi mandada construír por Fadrique Enriquez, fillo do conde de
Trastamara, neto do maestre de Santiago Fadrique, bastardo de Afonso
XI, quen tomou o título de duque de Arjona. Conta Ferro Couselo que no
ano 1429 foi levado o duque ao castelo de Almazán e pouco despois
trasladado a Peñafiel, onde un ano máis tarde morreu, con sorpresa de
todos e do propio rei "que sin duda por acallar pesares", fixólle
honras fúnebres moi suntuosas en Astudillo. O conde de Lemos e o abade
do mosteiro de Santo Estevdo de Ribas de Sil preitearon pola posesión da
torre. No ano 1525 a torre xa se atopaba en completo abandono, e os
seus materiais, pouco a pouco, foron desaparecendo, reaprovitados polos
veciños noutras construcións. No Arquivo Histórico de Ourense consérvase
un debuxo de finais do século XVII ou principios do XVIII no que se ve
que se compoñía de dous corpos, torre e vivenda. Cóntase que un paxe, de
nome Pero López, foi arroxado dende o alto da torre por dous negros por
mandato do duque por cortexar a Leonor García, a súa tía.
Torre de Vilamelle:
Di Vázquez Seijas que no século XV era dono da torre Amaro de
Vilamelle, fidalgo do conde de Lemos. Ramón Castro López, no seu Reseña Histórica Descriptiva de Vilar de Ortelle y su Comarca
(1929), describe unha batalla que tivo lugar no campo chamado da
Pedrosa durante a Idade Media, en tempos de Xoán II. Non quedan restos.
Lembro que o fidalgo citado por Vázquez Seijas é un dos protagonistas de
Los Hidalgos de Monforte, de Benito Vicetto, que o autor pon coma fillo do mariscal Pardo de Cela.
A PASTORIZA
Castelo de Britonia: Segundo Amor Meilán, baseándose nunha testemuña de Pomponio
Mela, insinúa que nos primeiros séculos da era cristiá existía unha
confederación de pobos ártabros con capital en Britonia, confederación
que abranguía ata a actual comarca de Ortegal. Dentro do que foi o
emprazamento da antiga Britonia, segundo as Memorias que compuxo un coengo da Catedral de Mondoñedo, utilizadas polo P. Flórez no tomo 18 da súa España Sagrada,
aínda se coñecían no 1763 vestixios dunha gran fortaleza con foxo e
contrafoxo. A igrexa actual asenta sobre unha basílica monacal de orixe
suevo-visigótica, sé da Diócese de Britonia fundada polos bretóns que
chegaron ás costas de Lugo no século V, dirixidos polo bispo Mailoc.
POL
Castelo de Santa María de Luaces: Citado por Bouza Brey nun artigo da Comisión de Monumentos históricos e artísticos de Ourense titulado Origen y descendencia de los Luaces (1951). Non fican restos.
Castelo de Trasín:
Citado polo monxe bieito Fr. Francisco Muxica no ano 1694. Di que no
bispado de Lugo, na freguesía que chaman Suegos de Luaces, e outra no
mesmo bispado, Santa María de Luaces, en terras do conde de Altamira,
nun sitio que chaman Trasín, víanse as ruínas dun poderoso castelo, que
por seren tan antigo o tempo consumiu e desfixo. Refire que cando os
godos chegaron á Galiza e botaron aos suevos, un cabaleiro suevo que
emparentara cos godos quedou como señor destas terras. Sempre se lle
chamou suevo, e as súas posesións casa e terra de suevos. Os moros que o
ocuparon posteriormente, prenderon ao último señor do castelo e a unha
nena, filla súa, que foron liberados posteriormente. Descoñécese a
ubicación deste castelo.
Torre de Caraño:
Como fundación no lugar de Caraño, o documento máis antigo data do ano
1505, nun testamento outorgado por María Fernández, filla Rodrigo Yáñez
de Outeiro, e muller de Lope Pillado. No ano 1610, Álvaro Rois deixa no
seu testamento ao que vivise na torre, varios bens, con pensión dunha
misa cada dous anos. Nada se sabe do seu emprazamento, a non ser que
ocupara o lugar dunha das dúas casas brasonadas que aínda existen.
A PONTENOVA
Castelo de Viloudriz:
Citado por Amor Meilán, quen di que xa existía antes do século XVI,
demolido por un tal Diego Fernández de Boulloso que recibira en foro do
bispo de Mondoñedo polo ano de 1595 e 1599. Non quedan restos.
QUIROGA
Castelo de Ares (Augas Mestas): Citado por Amor Meilán na súa Geografía General del Reino de Galicia,
do que di que non quedan restos. Sabemos que no lugar houbo un
primitivo cstro. O mesmo autor fai mención dun Castelo de
Malpica, situado no mesmo concello, mais ignórase onde se podería
ubicar.
Castelo de Lor:
Recibe o nome por estar situado preto do río Lor, na parroquia de
Quintá de Lor (Vázquez Seijas fala da parroquia de Santa María de Lor,
hoxe en día inexistente). Pertenceu aos Arias de Sirgal. Podería
ubicarse nun meandro do lugar chamado Esmorille, onde houbo un castro.
As súas pedras parece que foron utilizadas na construción dun túnel do
ferrocarril.
Castelo de Montefurado:
Sobre o túnel de Montefurado crese que puído erixirse un castelo de
orixe romana, construído sobre o primitivo xacemento castrexo, para
controlar o paso por riba da boca do túnel. Insiro un gravado do último
terzo do século XIX onde se representa o túnel e a fortaleza, extraído
da Crónica General de España (provincia de Lugo) de Villa-Amil y Castro do ano 1866.
Fortaleza e torre da casa forte de San Cristovo de Fisteus
(San Cristovo-Fisteus): Con estas denominacións figura nun litixio por
varias posesións do ano 1534, en pedimento de Alonso de Quiroga, veciño
de San Cristovo de Fisteus, contra Pedro Fernández do Río e Marina
Vázquez Quiroga, preito que foi resolto no ano 1591.
RIBADEO
Torre das Cabanas:
Nada se sabe onde estaba emprazada, aínda que se cre que puído estar no
lugar coñecido como Penafurada. Sábese que no ano 1540 era alcaide Lope
de Reigada.
Torre de Cedofeita
(Cedofeita): O couto de Cedofeita noméase nun documento do ano 1202, na
permuta que o bispo Paio de Cebeyra fixo co rei Afonso VIII. Segundo
Amor Meilán, na súa Geografía del Reino de Galicia, Cedofeita é a antiga Cito Facta
(hai autores que a levan para Lérez, en Pontevedra). No arquivo da Real
Chancelaría de Valladolid existe o preito que mantiveron os da linaxe
de Cedofeita polo recoñecemento da súa fidalguía no ano 1542. No ano
1535 era dona do couto de Cedofeita Branca de Ribadeneira e Pimentel,
esposa de Antonio de Tovar, dono do couto de Canedo e do pazo de Tovar,
en Lourenzá. Preto da ponte de Arante, consérvase unha sinxela torre de
planta cadrada á que se adosan outras construcións. O lugar que ocupaba a
antiga pedra armeira foi substituído por un escudo de madeira que se
conservaba nalgunha parte das dependenzas.
A Torre Vella:
Foi erixida en Vilaselán para servir de guía aos navegantes. No ano
1622 fíxose nela un forte dotado con dúas pezas de artillería. Sábese
que no ano 1813 estaba totalmente arruinada, e nese lugar construíuse un
faro.
RIBEIRA DE PIQUÍN
Casa-torre de Santalla de Piquín: Pertenceu á xurisdición do mosteiro de Meira. Non quedan restos.
Torre de Navallos: Citada en documentos do castelo de Caldaloba, no concello do Pino. Non quedan restos.
SAMOS
Casa-torre de Lourido
(Renche): Só se sabe que foi incluída na dote de María Xosefa de
Ribadeneira e Montenegro para casar con Baltasar Antonio López de
Armesto e Losada, sucesor da casa de Castragude (O Incio), quedando
incorporado a esta esta última a principios do século XVII.
Castelo da Toca (Toca-Renche): Foi mandado derrubar polos Reis Católicos. Pertencía ao mosteiro de Samos. Non quedan restos.
SARRIA
Casa-torre de Louseiro:
Estaría situada en O Barrio, segundo se desprende dun preito por unhas
lindes entre o propietario da casa-torre e o convento da Madalena de
Sarria a mediados dos século XVIII.
Castelo dos Infantes
(Castelo dos Infantes): Sobre un primitivo castro
levantouse unha torre medieval.
Coñécese unha ocupación poboacional na Alta Idade media por un
inventario do 1082, citándose como Castellum, e noutros
documentos de 1098 e 1120 como Castelo. Vázquez Seijas cre que foi
derrubado polos Irmandiños. Esta xurisdición era independente de Sarria.
Torre de Domiz (Meixente): O documento máis antigo que fala da torre data do ano 1616, unha escritura de venta. Non quedan restos.
Torre de Vilar
(Vilar da Torre-Loureiro): Aínda que desapareceu a principios do século
XVIII, está declarada como BIC. Segundo o excronista oficial de Sarria e
membro do Seminario de Estudos Sarriaos Francisco Vázquez Saco,
Xaime Félix López Arias, estivo vinculada á familia Castragude e tamén
había unha capela, igualmente desaparecida. Sábese que foi doada en foro
a finais do século XVIII, e que parte das rendas foron vendidas a fins
do século XX. Consérvase o topónimo.
O SAVIÑAO
Castelo de Xuvencos:
No testamento outorgado no ano 1402 por Gonzalo Ozores, cedendo a
fortaleza de Pambre ao seu primoxénico Lope Sánchez de Ulloa, figura
entre outros bens o castelo de Xuvencos. Tamén consta nunha escritura de
doazón de principios do século XV. Derrubado polos Irmandiños. Ao
parecer ocuparía a cima do primitivo castro da Cibdá ou de Xuvencos.
Torre de Arxeriz
(Arxeriz-Fión): Levantábase, ao parecer, sobre o castro de Arxeriz.
Vázquez Seijas escribe que lle informaran da aparición dalgúns restos.
TABOADA
Castelo de Asma (Santa
María do Castelo): Na Era 1415 (ano 1377), o prior do mosteiro de A
Cova (O Saviñao), Xoán Gómez, con outorgamento doutros coengos do
cenobio, fixo permuta dalgúns bens co bispo de Lugo Pedro López de
Aguiar, quen deu a dito prior e coengos os que tiña na freguesía, e eles
cederon todo o que tiñan no castelo de Asma, instrumento que foi
outorgado en Diomondi.
Fortaleza de Sonán
(Insua): Non quedan restos e tamén se descoñece quen a mandou
construír. Escribe Vázquez Seijas que debeu ser unha das máis antigas
erixidas na provincia de Lugo xa que no século XVII era coñecida como
palacio vello de Sonán. Na primeira metade do século XVI fundou vínculo
da casa grande Sonán Lope de Taboada, o Vello, descendente dos señores
do castelo de Castro Candaz, en Chantada. Na fortaleza existía unha
ermida posta baixo o padroado de Nosa Señora do Carme, que xa a mediados
do século XIX estaba arruinada.
O VALADOURO
Fortaleza de Vilanova dos Cabaleiros:
A única referencia achégaa Vázquez Seijas (1967), información que lle
facilitou Vicente Rivera que a tiña como pertencente á familia dos
Osorio, señorío concedido polo mesmo rei galego Paio polos servizos que
lle prestara na súa guerra contra "os infieis". Se existiu, nada se sabe
do seu emprazamento.
VILALBA
Castelo de Samarugo: A uns 250 metros do pazo de Samarugo, a 487 metros de altitude, álzase un monte onde houbo un castelo baixomedieval. A imaxe LIDAR mostra claramente unha superficie, que foi aterraplanada,
duns 55-60 metros de diámetro. Polo leste discorre o rego do Pazo. Non
se sabe con certeza a quen pertenceu. O 1 de agosto de 1452 asínase o
compromiso entre Inés Pérez de Guzmán (dona
de Alonso Pérez de Vivero) e Pedro Pardo de Cela para arranxar as
diferenzas sobre as fortalezas de Muras e Samarugo. No 1453 aparece o
marechal como propietario, e logo a súa filla Constanza de Castro.
Descoñécese se a fortaleza rematou de construírse. Segundo Vázquez de Aponte, foi Pardo de Cela quen desafiou a Diego de Andrade intentando a súa construción, pero este, co apoio do conde de Altamira, fixo que desistira dos seus propósitos, obrigándoo a derrubar o que levantara. A finais do século XVIII era señor de Samarugo José Pardo Osorio Aguiar
que fixou a súa residencia en Mondoñedo, vivindo nunha casa que
bautizou como de Samarugo. Mesmo hai quen conxectura que anteriormente había un castelo. Francisco González Peteira dime que hai anos aínda se vían restos de muros e un pozo cavado na rocha, ademais de contar cun pequeno foxo.
Casa-forte de Samarugo:
Descoñécese a data da fundación. Está situada na parte meridional do
Monseiván.
Dise que os señores de Samarugo foron os fundadores da aldea
e da freguesía que radicaba no lugar denominado Castro ou Castelo. No
último terzo do século XV constitúese a casa de Samarugo en centro e
cabeza dos señoríos da familia, non téndose noticia de que os seus donos
a ocuparan con anterioridade a esa data. No Memorial da casa de
Saavedra califíase de moi poderosa en rendas e vasalos. Achega Vázquez
Seijas que don Enriquez, señor de Vilalba, As Nogais, Becerreá e outras
terras señoreaba tamén, a mediados do século XV, Samarugo, Vilaxoán,
Pedrafita e Vilamaior. Cando a visitou Vázquez Seijas a finais dos anos
cincoenta do pasado século XX conservábase en regular estado, ostentando
na fachada dous escudos coas armas dos Castro, Osorio, Ulloa e Aguiar.
Francisco González Peteira achégame que as fortalezas de Samarugo e
Muras pertencían a Alonso Pérez de Vivero, contador de Xoán II, e cuxo
alcalde foi Pedro Pardo de Cela.
VIVEIRO
Monte de San Martiño Castelo
(Landrove): Aínda que non existen vestixios a simple vista, crese que
no lugar, onde se ergue unha ermida posta baixo o padroado de San
Martiño, houbo unha fortaleza ou torre de vixiancia medieval. Domínase o
val do río Landro.
Torre de Landrove:
A freguesía de Landrove foi couto independente baixo o señorío de
Mondoñedo que tiña nela unha casa forte. Sábese que a vila de Viveiro,
representada polo seu procurador xeral Domingo Pérez, acodiu ao rei
Afonso XI para queixarse dunha casa-forte que se levantara en Landrove
por Fernán Bonome, en nome do bispo de Mondoñedo, dende o cal se lle
causaban grandes danos aos seus veciños, maltratándoos e ocupando as
súas terras. Despois da morte de Fernán Bonome, os veciños, encabezados
polo alcalde de Viveiro Gonzalo Pérez foron ata o lugar e arrasaron a
casa forte.
Torre de San Xoán de Covas:
Nada se sabe de onde puido estar emprazada esta torre. Di Vázquez
Seijas que si se sabe que foi derrubada polos Irmandiños, e que segundo
Lence Santar figura comprendida na relación publicada por López Gacía
baixo a denominación de Castelo da Cova. Aínda que só como conxectura,
puido erguerse nos Castelos da praia de Covas.
XOVE
Monte Castelo:
(Vilachá-Portocelo): O topónimo localízase no cumio que coroa a Punta
Roncadoira, no extremo máis septentrional do concello. Segundo a
tradición, no lugar houbo un castelo, de feito asegúrase que apareceron
restos cerámicos esparexidos polo monte. Nos afloramentos graníticos
abundan as pías, a simple vista naturais.
PROVINCIA DE OURENSE
AMOEIRO
Castelo de Formigueiro (Trasalba): Coñecido tamén como Alba de Búbal, de onde derivaría o topónimo
Trasalba. Construído sobre un primitivo castro. O primeiro documento
data do século XI. Derrubado polos Irmandiños e logo reconstruído.
Cóntase que os veciños dos Chaos salvaron o gando da requisa polas
tropas napoleónicas no 1809 agochándoo nos subterráneos abovedados do
castelo. Nunha rocha aparece unha gravura medieval dunha espada.
BALTAR
O Castelo
(San Paio-Abades): Aínda que a simple vista non se observan restos, a
tradición sitúa aquí unha fortaleza medieval. Trátase dun outeiro
rochoso cunha zona central superior achairada e arrodeada por terrapléns
naturais. Tamén se distingue unha terraza circundada por terrapléns que
puideran pertencer a un segundo recinto.
OS BLANCOS
O Castelo Vello: Na parroquia de Covas, e non moi lonxe do castelo da Raíña Loba. Trátase dun
outeiro rochoso que se eleva a uns 1.000 metros de altitude, protexido
dos ventos do sur por grandes penedos. Vense os alicerces dun muro
formado por grandes sillares de granito asentados sobre a rocha e
rebaixes para asentar os sillares e as vigas de madeira. Estaría en
relación co castelo da Raíña Loba. Contáronnos que alí "viviu xente" e
que se podían ver restos de muros e moxóns, o que non puidemos verificar.
Castelo do Outeiro da Fraga
(Covas): Situado no derradeiro outeiro rochoso ao sur do Castelo da
Raíña Loba. Vense os alicerces do que podería ser unha torre medieval de planta
rectangular.
Castelo do Cemiterio (Covas):
Xacemento emprazado no cumio dun grande outeiro rochoso situado ao sur
do Castelo da Raíña Loba, coñecido tradicionalmente polos veciños como O
Cemiterio pola aparición de gran cantidade de ósos. Pódense ver os
alicerces dunha construción de planta cuadrangular levantada con muros
de mampostería de granito que puideran corresponder aos restos dunha
torre medieval relacionada co castelo da Raíña Loba. Localizáronse
anacos de filiación medieval e ósos de animais.
A BOLA
Castellum Berreti
(Berredo): Situado no cume dun pico rochoso, a 750 metros de altitude
sobre o nivel do mar, entre dous regueiros e sobre un primitivo
asentamento castrexo. Defendido de forma natural polas acusadas
pendentes. Pódense observar restos de cachotaría de granito espallados
polo lugar que ben puideron pertencer a unha muralla e rebaixes
artificiais na rocha. Mandado construír polo rei portugués Afonso
Henriques o cal lle entregou a súa tenza ao conde Velasco (probablemente
o conde Vasco Sánchez de Barbosa). Os primeiros documentos datan do ano
999 que o citan como Castellum Berreti, nunha doazón no que o
monxe Gaudinus Albarín doa ao mosteiro de Celanova as súas propiedades.
Volve haber noticias no 1001 en que Maltrona vende ao monxe Munio varias
terras en Seixomil, coa indicación de que se atopan "Subtus castro Berreto discurrente rivulo Mauregati". As noticias sobre esta fortificación perduran ata o século XV.
O CARBALLIÑO
Castelo do Orcellón:
Nada se sabe sobre a fundación deste castelo nin da súa situación
exacta. Se o situamos no Carballiño é por unha ambigua cita da Historia
Compostelana. Si se sabe que pertenceu a Dona Urraca e que no 1121 a
raíña retivo nel ao arcebispo Xelmírez. Foi derrubado polos Irmandiños
no ano 1467.
CASTRELO DE MIÑO
O Castrelo
(Padreiro-Castrelo): Sobre o primitivo castro ergueuse unha torre na
Alta Idade Media da que non se conservan restos. No mesmo lugar
construíuse a actual igrexa de Santa María de orixe románica.
CUALEDRO
Castelo do Alto do Seixo ou Pena Rachada
(Baldriz): Segundo a tradición había un castelo que vixiaba Portugal e
que se comunicaba co da Pena (Xinzo de Limia) e O Castro (Sandiás). No
lugar hai un vértice xeodésico, mais non se aprecián restos ao seren
removido o terreo polas máquinas. (Información achegada pola arqueóloga
Nieves Amado Rolán).
Torre de Lucenza
(Lucenza): Pertenceu aos condes de Monterrei. No ano 1710, durante os
conflitos con Portugal, transformouse en forte. Na actualidade non se
conservan restos. Hai un deseño na biblioteca de Lisboa.
ENTRIMO
O Castelo
(Ferreiros de Arriba-Entrimo): Parece que o lugar acolleu unha torre
que segundo a tradición controlaba a fronteira neste sitio. Apréciase
unha planta octogonal conformada por un montón de pedras. Domínase o val
do río Agro.
ESGOS
Castelo de Litoria
(Arcos-San Pedro de Rocas): Época sueva?. Construído a 886 m de
altitude sobre un primitivo asentamento castrexo. No lugar hai unha
pedra cunha inscrición datada a finais do século VI dun tal Dux
Leovigildus.
LAZA
O Castelo (Matamá):
Segundo información facilitada pola arqueóloga Nieves Amado Rolán, en
Laza existen varias referencias e topónimos, pero ningún resto claro. O
Alto do Seixo é o pico máis alto da Serra de Meda, onde se xuntan os
tres concellos de Laza, Cualedro e Monterrei. A tradición oral di que
neste monte do Castelo houbo unha torre de vixiancia que dependía da
fortaleza de Monterrei.
LEIRO
Castelo de Pena Corneira (Lamas):
O pouco que se sabe sobre o castelo é pola Historia Compostelana.
Sábese que no século XII pertencía a Arias Pérez, fillo de Pedro Arias
de Deza, casado con Ilduara, filla do conde de Traba. Cando a coronación
de Afonso VII, non o recoñeceu polo que tivo que ser sometido polo
arcebispo Xelmírez. O famoso prelado compostelán estivo preso na
fortaleza denantes seren trasladado ao castelo de Lobeira, en Vilagarcía
de Arousa. O castelo estaba asentado nunha estreita plataforma que
coroa un destacado outeiro que ofrece unha ampla visibilidade. Na parte
superior foron localizados restos cerámicos medievais e fragmentos de
tellas. No oeste existen grandes batolitos graníticos que estarían integrados no perímetro defensivo da fortaleza.
LOBEIRA
Castelo Sancte Crucis (Santa Cruz de Grou): No libro manuscrito Celanova ilustrada,
do século XVII, de Fr. Benito de la Cueva, lemos: "Na rebelión dos
nobres de Galicia contra o rei Ramiro II no 979, á que seguiu a
proclamación e consagración de Vermudo II na catedral de Santiago ao ano
seguinte, orixináronse grandes revoltas no país. Algúns daqueles
señores fixéronse fortes nos castelos de Sande, Castro Leboreiro e Santa
Cruz, pertencente este último ao couto de Grou, do mosteiro de
Celanova, e dende alí roubaban as propiedades dos conventos e cometían
toda clase de atrocidades". O licenciado Molina di que foi derrubado
polos Irmandiños.
LOBIOS
A Fraga Raxada
(A Cela): Medieval. Torre emprazada no cume dun montículo roqueiro.
Apenas se conservan restos. Pódense ver unha serie de derrubes pétreos
que popularmente se consideran pertencentes a un mosteiro.
MASIDE
Torre do Bolo de Senda: Nada se sabe dela, dise que estaba no Bolo (Garabás) ou nas inmediacións.
A MERCA
Torre de San Pedro da Mezquita: Só se conserva unha pedra armeira situada nunha vivenda.
PARADA DE SIL
A Fortaleza: En A Torre, parroquia de Barxacova., consérvanse restos dunha casa coñecida como A Fortaleza, con pedra armeira do século XVI.
PEREIRO DE AGUIAR
Castelo de Aguiar de Pedraio:
Polos documentos de doazón feita por Afonso VIII, rei de Galiza e León,
á súa dona Berenguela, parece que a súa localización se atopaba na
aldea de Pedraio, na parroquia de Santa Marta de Moreiras. Xa existía,
cando menos, dende o século XIII. Declarada como BIC, no catálogo figura
como Torre de Pereiro de Aguiar.
PORQUEIRA
O Castelo
(Paradela de Abeleda): Situado nunha plataforma rochosa con gran
dominio visual. Pódense ver as pegadas dos perpiaños deixados na propia
rocha que acollería unha construción de planta cuadrangular.
SAN XOÁN DO RÍO
A Torrevella
(A Torre Vella-San Xoán do Río): Aínda que non existen restos, parece
que existiu unha torre medieval cuxas pedras se utilizaron para a
construción do castelo de Castro Caldelas.
A TEIXEIRA
Casa da Torre
(A Teixeira): Na parte máis alta da vila. Dise que onde estaba a
coñecida como Casa da Torre houbo unha torre medieval. Vense varios
muros que os veciños aseguran pertenceu á antiga fortaleza.
TRASMIRAS
O Outeiro
(Escornabois): Nun outeiro próximo á capela do San Roque hai unha gran
pena onde se aprecian as marcas para encaixar sillares e para apoiar os
postes. Trataríase da torre de vixía dun castelo. Na actualidade está
moi humanizado por vivendas modernas.
A VEIGA
O Castelo
(Casdenodres): Asentamento defensivo de época medieval situado nun
pequeno outeiro. Aprécianse rebaixes na rocha e o terreo presenta dous
niveis.
O Castelo (Edreira): Nun pequeno altorelo. Vense rebaixes nas pedras para asentar construcións. Terreo aterrazado en tres niveis.
VIANA DO BOLO
A Vila de Sen
(Bembibre): Asentamento fortificado medieval que posiblemente estivo
ocupado dende a Idade do Ferro. Consérvanse dúas construcións angulares
que popularmente adoitan relacionarse cunha vella igrexa e un cemiterio.
O Castelo
(Mourisca): Sobre un outeiro que se ergue na penichaira entre os
regueiros de San Mamede e Pontón. Atopáronse fragmentos cerámicos de
época medieval. Nunhas pedras poden verse unhas gravuras con dous
cruciformes e un cadrado cun punto insculpido no seu interior.
A Escrita
(Mourisca): Nunha penichaira, entre os regueiros de San Mamede e dos
Balsos. Pódense ver varias rochas con gravuras, unha con dous cadrados
que á súa vez teñen outros catro inscritos, unidos por liñas. Noutro
represéntanse outros dous cadrados con outros inscritos no seu interior
pero, neste caso, sen unirse o un co outro.
O Castelo do Estevo (Paradela): Sobre un outeiro rochoso. Crese que cumpría labores de vixiancia da fortaleza de Viana do Bolo.
O Castrillón
(Tabazoa de Umoso): Entre as aldeas de Dradelo e Tabazoa de Umoso,
sobre un esporón nun meandro do río Bibei. Posible función de torre de
control de paso sobre o curso do río Bibei.
VILAR DE BARRIO
Monte Castelo: Na parroquia de Padreda. Coñecido na Idade Media como Castellum Sancti Iohannis,
foi construído sobre un antigo castro. Apareceron pezas cerámicas de
época castrexa, romana e medieval.
PROVINCIA DE PONTEVEDRA
CALDAS DE REIS
Torre de Marán:
Isaac González Iglesias informoume dunha torre que existiu no lugar de
Marán, pertencente á parroquia de Arcos da Condesa. O nome é probable
que veña da condesa Munia ou Munina Froilaz, irmá de Pedro Froilaz,
conde de Traba, que residía na casa ou palacio da familia, en Marán. Na
casa da finca onde ao parecer se levantaba a torre consérvase un escudo; a cruz que
obstenta, como indica Isaac, semella templaria. Na entrada da finca
tamén hai un capitel.
CUNTIS
Casa forte de Sebil (Cequeril):
Próxima ao río Umia, existiu cando menos dende o século XIII. Non
quedan restos. O campo da festa de Sebil aínda conserva o nome do Campo
da Torre. Dise que na contorna da torre de Sebil debía de haber varias pequenas
torres que servirían para controlar o territorio.
Fortaleza de Montival
(Troáns): Próxima ao río Umia. Actuaba como centro de control. Parece
que xa existía no século XIV, e que a finais do século XV formaba parte
das propiedades do mariscal de Castela Sueiro Gómez de Soutomaior quen
gobernou esta freguesía xunto coas de Piñeiro, A Portela e o couto de
Arcos de Furcos. Sábese que no século XIX aínda permanecía en pé. Foi
nesta época cando se desmontou a torre e derrubáronse as murallas,
quedando unicamente a casa principal con cercados secundarios. O
edificio tiña a condición de mero, mixto, imperio, o que vén a
sinalar en palabras do historiador López Ferreiro que o dono do couto
non só tiña a potestade de impoñer penas aos delincuentes, seón a de
coñecer, sentenciar e terminar calquera causa civil.
A ILLA DE AROUSA
Fr.
Martín Sarmiento, na súa Viaxe a Galicia no ano 1745, di que a casa do
prior de Vilanova, situada na Illa de Arousa, estaba preto dun pequeno
monte onde se conservaban pedras "dunha torre moi antiga", que se
levantaba ao oriente "distante un tiro de fusil". Conta que cincoenta
anos atrás aínda estaba en pé, e que os últimos restos foran derrubados
polo vento seis anos antes.
A LAMA
Castelo de Pigarzos
(Xesta): A 900 metros de altitude. Monte rochoso dende onde se divisa
gran parte da Serra do Suído, Serra da Castrelada, O Castelo Grande e O
Casteliño, ademais de dominar o val da Xesta, montes de Fornelos, Pazos,
Soutomaior e a Ría de Vigo. Polo de agora non se atoparon restos.
OIA
Os Castelos ou Castelo de Torroña: En
Torroña, na parroquia de Burgueira. Hai quen sitúa aquí un castelo que
dominaba un amplo territorio denominado Turonia, topónimo que xa aparece
nun documento de mediados do século V. Declarado BIC.
PONTEAREAS
Alto de San Cibrao: Dise que aquí puído existir unha fortaleza altomedieval.
Castelo da Picaraña:
Construído no cume da Picaraña por Pedro Madruga para vixiar o castelo
do Sobroso e estudar a forma de atacalo. Foi mandado derrubar polos Reis
Católicos. Non se conservan restos.
PONTEVEDRA
Castelo de Citofacta/Cedofeita
(Lérez): Non hai consenso canto á existencia dun castelo onde se ergue o
pazo de Cedofeita (s. XV-XVI), aínda que a referencia documental, "in muro de Citofacta",
semella unha clara alusión a algún tipo de construción fortificada.
Segundo algúns autores pódese situar a súa construción a finais do
século IX-X xa que no ano 916 aparece recollida a súa existencia no
couto do mosteiro de San Salvador de Lérez. Aínda que a súa execución se
atribúe ao bispo Sisnado II, parecer ser que é anterior. Estaría
ubicada entre os lugares de Casaldarado e O Castelo. Malia o anterior,
unha pista sobre a súa situación pódenola achegar Fr. Martín Sarmiento.
Segundo a súa Viaxe a Galicia do ano 1745 (Fr. Martín Sarmiento, Edición e estudo de J. L. Pensado), estando no colexio de Lérez conta: "O luns subín ao último do castelo de Citofacta,
hoxe Cedofeita, que ten un vértice desde o que se ve moito. Pontevedra
vese de cheo tendida de oriente a poñente, e a súa ponte de mediodía a
norte, e rexístrase todo Lérez coas dúas xunqueiras. A Barca e moito da
ría, peo non se ve o Ullóo. É unha vista amenísima. O vértice non ten
castelo, pero si sinais en rocha viva que alí houbo porta". Hai autores
que sitúan o castelo de Citofacta en Ribadeo, na parroquia de Cedofeita.
O PORRIÑO
O Castelo (Cans). Crese que existiu un castelo ou unha torre de época medieval.
SALCEDA DE CASELAS
Castelo de Entenza (Entenza): Erixido sobre un castro que aproveitaba os penedos rochosos e
a pendente do terreo como defensas, complementado con foxos e
parapeitos. Saíu á luz cerámica castrexa, romana e medieval.
Conxectúrase que os restos poderían ser os do castelo Turonia (que tamén
se identifica con Torroña, en Oia). Fala del o crego bieito Frei
Prudencio de Sandoval quen di que cando no ano 1140 era conde Gómez
Muñoz, apoderouse dos bens de Tui. A fortaleza xogou un importante papel
cando as guerras contra Portugal. Na contorna hai rochas con
petroglifos.
SILLEDA
Fortaleza de Chapa
(Chapa): Levantada polos Suárez de Deza no século XII. Sufriu o sitio
de Berenguel de Landoira no ano 1320 e pasou a mans do cabido
compostelán ata que a casa de Altamira reclamou os dereitos dos Deza.
Foi atacada polos Irmandiños. Durante as loitas revolucionarias do ano
1846, o xeneral Rubin fixo noite nela. Non quedan restos, sobre ela
levantáronse edificacións modernas. A pesares de non existir vestixios, a
Xunta tenna declarada como BIC.
O POZO DOS MOUROS (GUNTÍN DE PALLARES)
O
día 11 de xullo de 2020 achegámonos ata Lousadela, unha aldea da
parroquia de Ferreira de Pallares, no concello de Guntín. A primeria
parada foi na entrada da aldea, xunto unha ermida situada a carón da
estrada local que comunica co limítrofe Vilaxuste (Portomarín). A
sinxela capela, de planta rectangular, está coroada por unha espadana
dun van. Fronte a entrada principal hai unha cruz de pedra.
Xa
na aldea, ao longo da estrada que vén da Ponte Cabalar, de orixe
romana, atópanse uns dos bens etnográficos máis salientables do
concello. Trátase de varios pendellos que ata hai poucas décadas, o día
11 de cada mes eran o centro dunha importante feira onde se xuntaba a
xente de toda a contorna. A maleza apenas permite distinguir uns arruinados casetos que, xunto cos de Grolos e Lousada, deron vida a toda unha comarca dende, ao menos, o século XVIII.
Non moi lonxe mostráronnos un ben patrimonial semellante a outros existentes en Costante, Ferreira, Ferroi, Gomelle, Mosteiro, Santa Euxea, Vilameá e Zolle. Trátase dun sartego realizado en pedra morta, de granito. Vímolo porque nos levaron ata el, pero o que non esperabamos é que se atopara mesturado con cascallos, roto (fáltalle a cabeceira que debe estar soterrada).
Por último dirixímonos cara o Pozo dos Mouros, no monte Valdeporrás, a 511 metros de altitude. Contáronnos que alguén o viu citado nun documento do mosteiro de Ferreira de Pallares do mil cincocentos e pico. Sabiamos onde nos dirixiamos, así que non nos colleu por sorpresa ver a desfeita. Hai pouco máis dun ano cortaron os piñeiros que poboaban o monte para plantar eucaliptos, e claro, o Pozo dos Mouros estorbaba, así que veña, a tapalo coa máquina con terra e pedras (non deixaron nin unha regandixa), total neste noso país sáeche ben barato destruír o patrimonio. Algunhas persoas afeáronlle ao propietario o feito, pero coma se chovera, pouco lle importou que o pozo é en realidade unha gran cova duns cincoenta ou sesenta metros de longo que, segundo a lenda, era utilizada polos mouros levar para beber aos cabalos ata o río de Irixe, a uns 450 metros de distancia, xa no concello de Monterroso. Aseguráronnos que case ao principio da cavidade hai dispostos uns bancos escavados na rocha onde ata non hai moitos anos se sentaban as persoas que ían ata o monte co gando.
Unha vez máis recorremos ao Plan Básico Autonómico (PBA) e ao visor de Aproveitamentos Forestais para comprobar se o Pozo dos Mouros
está catalogado por Patrimonio. Non figura, e PXOM non hai no concello
de Guntín. Pero tamén nos chamou a atención que tampouco aparezan a ermida, a cruz, os hórreos nin os pendellos. Dirixímonos ao Servizo de Xestión Cultural en Lugo solicitándolle que nos informen se figuran no Inventario, por se acaso, por se o PBA (actualizado recentemente) e demais resulta que son unhas ferramentas das que ninguén se pode fiar.
CASTROS CON LENDA
PROVINCIA DA CORUÑA
ARES
Castro de Lubre: Coñecido tamén como Vila dos Mouros. A igrexa parroquial atópase preto do castro que foi construída polos romanos.
Castro Santa Mariña:
Ao leste do castro hai unha galería coñecida como A Cova dos Mouros ou
de Santa Mariña. Fixéronna os mouros e chegaba ata Mehá, en Mugardos, a
catro quilómetros en liña recta. Ricardo Conde Salgado recolle unha
lenda, publicada en El Gallego no ano 1880, que identifica a Cova
dos Mouros coas Bocas de Sangue, que narra un tráxico relato de amor e
crime acontecido no século XIV. Asegúrase que todas as noites saen
destas bocas un ruídos e a quen os escoita non tarda en morrer.
ARTEIXOCastro de Lañas: En ocasións vese unha galiña cos pitos de ouro.
Castro de Mirón: Dise que no ano 813 librouse unha batalla entre os cristiáns e os moros. Onde chegou o sangue edificouse unha ermida posta baixo o padroado do San Roque.
BERGONDOCastro de Bergondiño: Hai unha cova que une o castro co mosteiro de Bergondo.
BOIRO
Castro do Neixón Grande: Na mañanciña do San Xoán aparécese unha galiña cos pitos de ouro. (Recollida de López Cuevillas).
BRIÓNCastro de Lamiño:
Foi construído polos mouros. Hai un túnel que comunica co castro de
Altamira. Na Noite do San Xoán, nunha fonte próxima, vese unha moura
cunha galiña de ouro.
Castro Lupario: Eiquí vivía a raíña Lupa cando os restos do Apóstolo Santiago chegaron a Galicia.
CABANA DE BERGANTIÑOS
Castro de Borneiro:
Coñecido tamén como A Cibdá. Hai unha gran viga de ouro que chega dende
o dolmen de Dombate. Ninguén a viu, pero cóntase que en tempos os
carros rozaban con algo moi duro que soaba a metal.
CAMBRECastro de Sigrás: Hai un pasadizo que comunica co pazo.
CARBALLOCastro de Rebordelos:
No castro vive a Meiga dos Dentes Verdes que anda todas as noites polas
corredoiras na procura de rapaces; aos que colle non se volven ver.
(Recollida de Galicia Encantada).
Castro da Ribeira: Saen galiñas con pitos todo ao longo do regato que pasa a carón do castro. (Recollida de Rodríguez Casal).
CORISTANCO
Castro da Croa de Arixón:
Foi construído polos mouros. Tamén hai unha galiña con pitos de ouro
que saían pola noite e ningué podía ver. Tamén hai unha viga de ouro que
chega ata o castro de Oca. (Recollida de Aparicio Casado).
Castro Lume de Suso:
Hai unha estrutura en forma de "trilito" coñecida como A Pedra da Moura
onde se di hai un encantamento. A xente pasaba debaixo a gatas para
quitar o encanto. (Achegada por Antonio Castro).
Castro de Oca:
Agocha un pote de ouro e outro de alcatrán custodiados polos mouros.
Tamén viviron os romanos. Uns e outros agochábanse nunhas covas cando
había perigo.
FENECastro de Sartego:
Na Noite do San Xoán sae unha galiña cos pitos dunha rocha, dá unhas
voltas arredor e volve para dentro. (Recollida de Romero Masiá).
FERROL
Os castros de Santa Icía de Trasancos, da Croa, dos Gafos e Monte do Castro: Viven os mouros.
IRIXOA
Castro de Casal do Mouro:
Nas inmediación está a coñecida como Pena dos Paxaros, unha pedra
abaladoira que, ademais de abanear ao sometela a un leve empurrón, tamén
o fai cando soa a gaita.
A LARACHA
Castro da Croa de Santa Baia: Estaba habitado polos mouros, e que xusto debaixo, cara o noroeste, tamén habitaran os fenicios. (Recollida de romanarmy).
LOUSAME
Castro do Coto do Castro: Foi construído polos mouros.
Castro de San Mamede:
Hai un túnel cheo de tesouros custodiados polos mouros. Tamén hai unha
pedra que ao golpeala escóitanse unhas campás. Por debaixo pasa un túnel
onde se atoparon espadas e moedas de ouro. (Recollida de Agrafoxo
Pérez).
MALPICA DE BERGANTIÑOS
Castro de Brión:
Foi habitado polos mouros e romanos que sempre andaban en liortas ata
que chegou o Apóstolo Santiago e botounos fóra. Tiñan unha ermida onde
vivías os papas. (Recollida de Rodríguez Casal).
Casa do Castro: Vivían os mouros ata que foron expulsados polo Apóstolo Santiago.
Castro de Vilacova:
Estiveron os mouros e logo os vikingos. Os mouros desapareceron despois
de ter unha batalla con outros mouros que viían lonxe, e xa non se
viron máis. Máis adiante, dunha fortaleza que había, aproveitaron as
pedras e fixeron a fábrica de papel. (Recollida de Agrafoxo Pérez).
Coto do Castro: Hai unhas lacenas que tiñan os mouros para gardar as súas cousas. (Recollida de Agrafoxo Pérez).
MELIDE
Castro de Donide: Hai unha fonte onde aparece unha galiña con pitos. (Recollida de López Cuevillas).
Castros de Moldes e Corvelle: Na mañanciña do San Xoán aparecen unhas galiñas cos pitos de ouro.
NARÓN
O Castro: Asociado a unha lenda de mouros. Dende o castro bendecíanse as colleitas.
Castros da Ermida de Sequeiro: Habitaban os mouros.
Castro de Pena Lopesa:
Un poderoso rei custodiaba un fabuloso tesouro. O rei saía a cazar aos
montes de Vilarquinte estendendo unha ponte levadiza e virando as
ferraduras dos cabalo para enganar aos seus inimigos, uns reis que
querían roubarlle un tesouro. Un días estes reis, reunindo un grande
exército, acamparon xunto a Pena Lopesa. Tras sete anos de asedio, e a
piques de se render pola fame, o rei mouro argallou de botar aos paxaros
o derradeiro ferrado de trigo que tiña. Entón os sitiadores, levantando
o cerco se marcharon, pensando que o mouro tiña comida a fartar durante
moitos anos. (Recollida de oarqueologodenaron.com).
Castro da Revolta: Nunha ocasión uns homes de raza negra levaron do castro unha misteriosa arca que cargaron sobre unha mula. (Recollida do Catálogo de castros de Ferrolterra, de A. Serantes vigo e Ignacio Fernández Fojo).
Unha
muller casada, tras beber nunha fonte encantada, converteuse en pomba;
preguntáballe a un xornaleiro como se atopaban seu marido e seu fillo. O
encantamento debérase a un alfinete que a ave tiña cravada na cabeza e
así, un bo día, capturada e liberada do alfinete, recobrou a súa
apariencia. (Recollida do Catálogo de castros de Ferrolterra, de Carlos A. Serantes Vigo e Ignacio Fernández Fojo).
NEDACastro de Ancos:
Ubicación da antiga cidade de Libunca. Está oco e cheo de auga, se un
día rebenta, Neda desaparecerá. (Recollida de Méndez Fonte).
NOIA
Castro da Barquiña: Podían verse unhas campás cando baixaba a marea.
ORTIGUEIRA
Castro de Punta Mourama: Vivían os mouros, e había fontes de ouro e túneles.
OUTES
Castro Coiradas:
Cando o propietario vendeu os terreos onde asenta o castro, puxo unha
condición: que se aparecía a galiña de ouro da lenda, pasaría a ser da
súa propiedade.
OZA DOS RÍOS
Castro de Quintela: Na fonte que hai nas inmediacións, coñecida como Fonte do Ouro, os mouros agochan un tesouro.
PADERNE
Castro do Convento: Asociado a unha lenda de mouros. Había unha cova onde se metían os nenos para xogar.
PONTEDEUMECastro de Centroña: Os mouros enterraron un arado de ouro.
Castro da Insua: Folclore de mouros.
AS PONTES DE GARCÍA RODRÍGUEZ
Castro de Bermui:
O rei de Galicia, Bermudo, elixido para o cargopola nobreza galega,
viuse acurralado polos mouros de Almanzor e tivo que fuxir de Compostela
a Betanzos. Cando as tropas de Almanzor arrasaron Compostela, Betanzos
xa non era lugar seguro polo que marchou cara o sitio que chamaban Os
Castros que despois pasaron a chamarse de Bermui en memoria de Bermudo.
(Recollida de Rivera Rouco).
RIBEIRACastro de Artes: Vese unha galiña na Noite do San Xoán, pero desaparece cando se quere coller. (Recollida de Agrafoxo Pérez).
Castro da Cidá: Habitado polos mouros.
Castro do Monte Taume: Hai unha rocha onde na Noite do San Xoán aparécese unha galiña cos pitos de ouro. (Recollida
