O NOSO PATRIMONIO

> Certame "Xermade na Historia"

> A Vila romana de Noville (Mugardos)

> Paracostoira, en Chantada, unha atalaia do castro Candaz?

> O nome das mámoas en Galicia e Norte de Portugal
> Cando as aras dixeron amén
> En busca do mosteiro perdido
> Onde está o castelo?
> O Pozo dos Mouros (Guntín de Pallares)

> Lagar rupestre en Ourense

> Castros con lenda

CERTAME "XERMADE NA HISTORIA"

O 23 de maio de 2022 fallouse o VIII Premio de Investigación "Xermade na Historia". A gañadora foi a arquitecta, natural de Sanxenxo, Alberta Lorenzo Aspres co traballo Cruces e cruceiros do Camiño Real da Carba. O segundo foi para un servidor, co traballo A morte no concello de Xermade. Este certame, organizado pola Asociación de Veciños e Veciñas de Cabreiros, o Concello de Xermade, a Facultade de Ciencias da Eduación da USC e a Deputación Provincial de Lugo xa é un referente en Galicia.

A entrega de premios foi o sábado 28 de maio, dentro dos actos das Xornadas Interxeracionais Rurais que xa leva 18 anos de frutífera andaina.

Noraboa aos organizadores e a Alberta polo seu magnífico traballo.

A VILA ROMANA DE NOVILLE (MUGARDOS)

Aínda que a vila romana de Noville (O Seixo-Mugardos) coñecíase a nivel bibliográfico dende os anos vinte do pasado século, e pola realización dalgunhas “escavacións” non moi afortunadas entre os anos corenta e sesenta, non foi obxecto dunha intervención científica ata os anos 1988 e 1989, a cargo de Fermín Pérez Losada.

Trataríase dunha villa a mare, vila marítima de recreo aberta ao mar, con espléndidas vistas e que gozaba de todas as comodidades, sen dúbida pertencente a un rico propietario relacionado probablemente co comercio ou a industria marítima. Cómpre diferenciar as vilas marítimas e as litorais xa que estas non orientaban a súa arquitectura cara a paisaxe, pola contra, as primeiras buscaban un lugar privilexiado con vistas sobre a costa, situadas nunha posición dominante. Dende época romana, a liña de costa sufriu unha considerable transformación, a acción do mar provocou a desaparición dalgunhas estruturas, ademais da deterioración das que se conservan.

De época tardorromana, habitada entre os séculos III e IV d.C., situada na liña de costa fronte a cidade de Ferrol, a vila de Noville foi construída con pedras de xisto e algunhas partes con ladrillo e granito. Presentaba unha área principal, con planta en U, con patio aberto cara o mar, con dous espazos laterais unidos por unha galería transversal. Na parte oeste apareceron os restos dun hypocaustum (forno que caldeaba outras dependenzas), e na leste un espazo de notables dimensións.

Saírón á luz ladrillos, tégulas, ímbrices, fragmentos morteiros de construción (opus signinum), materiais metálicos (cravos, grampas), vidros, cerámica fina (sigillata) e común (algunha con decoración), etc. O único elemento de xoiería foi un fragmento cerámico dunha cadea de ouro atopada na escavación de 1989. Nas II Xornadas sobre o Mugardos Romano, celebradas no ano 2018, Pérez Losada dixo que só se escavara o 5 por cento do total.

No mes de setembro de 2020, o Concello de Mugardos informou dun acordo adoptado pola Dirección Xeral do Patrimonio da Xunta de Galicia para a elaboración dun plan para poñela en valor; polo de agora (decembro de 2021), o sitio, inzado pola maleza, continúa esquecido.

A uns oito quilómetros en liña recta, pero na Ría de Ares, consérvanse algúns restos da vila romana de Centroña (outra villa a mare), en Pontedeume, que practicamente desapareceu; nos esbarrexementos que se deslizan polo cantil aínda se pode atopar abundante material tegulario. Aconsellamos non visitala, a única estrutura que permanece en pé atópase, literalmente, "colgada" sobre o cantil, para acceder hai que facelo por un estreitísimo sendeiro polo que hai que camiñar cun pé diante do outro.

A vila romana máis coñecida da zona é a de Caldoval, tamén en Mugardos, escavada entre os anos 2002 e 2006, cando a ampliación da gaseira de Reganosa; ocupaba uns mil metros cadrados repartidos en dúas áreas. No ano 2010 asinouse un acordo entre a Consellería de Cultura, o Concello de Mugardos e Reganosa para construír o centro de interpretación, rematando as obras no 2015.

(Para saber máis sobre as vilas de Centroña e Caldoval, ver a entrada neste blog dedicada á Romanización de Galicia na provincia da Coruña).

PARACOSTOIRA, EN CHANTADA, UNHA ATALAIA DO CASTRO CANDAZ?

Paracostoira é unha aldea da parroquia de Santa Baia de Pedrafita, no concello de Chantada. Os monxes de Oseira tiveron eiquí unha Casa Priorado. Mercedes Vázquez Saavedra e Carmen Vázquez Pérez-Batallón, en Guía da Ribeira Sacra (2001), din que contaba con casa, tulla e capela.

Nun pergameo escrito en galego na "Era M CCC XIII et VIII dias andados doytubro" (ano 1275), Iohan Iohanes de Paracostoira e a sú amuller doan ao mosteiro de Santa María de Oseira a leira de Covelo, conservando os "frutus" (usufructos). A doazón foi outorgada ante Romeu Iohanes, notario xurado, por mandato de Ruy Pérez, notario.

Noutro documento en pergameo, tamén en galego, escrito na "Era M CCC X IIII et quot XII dias por andar de dezembro" (ano 1286), María Franca, xunto co seu marido Iohan Iohanis, venden ao mosteiro de Santa María de Oseira todo herdamento que posuía en Paracostoira.

Nunhas mandas testamentarias en galego do 3 de xuño de 1434, dadas en Paracostoira polo crego de San Xoán de Veiga, pide ser enterrado no cemiterio de Santa Baia de Pedrafita, legando ás igrexas de Veiga, Sabadelle e Arcos, e de seus criados, os irmáns Gómez e Fernando, entre outras, unhas herdades situadas en Barreiro e Casteda.

Nun documento en galego do 9 de agosto de 1439, "dom frey Johan, abade do mosteyro de Santa Maria d´Oseyra" afora a "Afonso Rodriges, et a vosa moller Tereija Rodriges, et a vos Gonçalvo, fillo de Roy Fernandes, da Pena Custoya... a que chaman das Castineyras, a montes e a fontes, con todas suas entradas et saydas et pertenças..." a tenencia da igrexa de Pedrafita polo pago do tercio e décimo de todo pan e gran, e outras prestacións.

Os Interrogatorios do Catastro de Ensenada, celebrados na freguesía de Pedrafita en marzo de 1753, na resposta á pregunta 39, confirman que aínda existía o priorado do Císter: "... en el referido termino no ay combentto alguno, si tan solamentte un Prioratto de la orden de nuestro Padre San Bernardo, anexo al Real Monastterio de Santta Maria de Osera".

A un quilómetro de Paracostoira, na aldea de Mosteiro, atópase a igrexa parroquial de Santa Baia, situada xunto o Pazo de Boán cuxos propietarios tiñan acceso directo ao templo a través dunha porta aberta nun muro, tapada na actualidade. Parece ser que eiquí non houbo ningún mosteiro, polo que é probable que reciba o nome pola existencia dunha granxa dependente de Oseira que rexentarían os monxes do priorado de Paracostoira.

A pouco máis de dous quilómetros en liña recta de Paracostoira, asulagado polo encoro de Belesar a principios dos anos sesenta do pasado séeculo XX, está o Castro Candaz que só se pode ver cando baixan as augas. Sitúase nunha pequena península delimitada polo río Miño e os seus afluentes os regueiros Enviande e Ponte da Lama.

Ao asentamento só se podía acceder polo oeste, apreciándose por esta parte varias zonas amesetadas cuxa disposición disque cumprirían unha función defensiva. No resto dos puntos, por estar arrodeado de auga, resultaba practicamente inaccesible. Aínda que nunca foi escavado, é probable que a súa orixe estea nun castro (que eu saiba, non apareceron restos deste período). E despois veu a lenda. Segundo as crónicas da Casa de Camba foi fundado por un cónsul romano, Lucio Cambero, que mesmo se enfrontu a dúas lexións romanas mandadas polo propio emperador Traxano. Pero sabido é que para lexitimar unha ascendencia de avoengo, na Idade Media os nobres inventan as súas árbores xenealóxicas, entroncándose con persoeiros de sona, fosen míticos ou reais. Ademais do citado Lucio Cambero, dise que outro propietario foi un descendente de aquel, un tal Lupo Cambero de Candaz, ao que o rei don Pelaio, pola axuda prestada na guerra contra os árabes, lle deu a torre de Arcos, tamén en Chantada. Ademais dos Camba, foi propiedade dos Taboada e dos Temes. Entre os séculos IX e XII, os normandos asolan as costas galegas. O mestre Manuel Formoso Lamas, autor de Apuntes para la historia de Chantada (1905), escribiu que durante a primeira vaga de invasións, os vikingos arrasan Chantada despois de traspasar a empalizada (plantata), e os nobres refúxianse no Castro Candaz, custodiados pola familia dos Eiriz ou Erice, ata que son liberados polo rei Ramiro I.

Alancando no tempo chegamos á Gran Guerra Irmandiña, entre o 1467 e o 1469, en que o castelo foi derrubado (Preito Tabera-Fonseca: "... que sabe que la fortaleza de Castro de Candaz que fuera derrocada quel dicho rey la mandara derrocar por quexas y querellas que della le dieran..."), sendo logo reconstruído pola familia Taboada. Segundo me contou un veciño de Mosteiro no ano 2003, na cima había un túnel, tapado na actualidade, que ía dar ao río. O asentamento padeceu numerosas transformacións. Primeiro o posible castro, logo unha posible torre medieval da que aínda se conservaban (dícese) algúns restos a principios do século XX, máis adiante unha ermida testemuñada no ano 1474 (documento inédito dado a coñecer por Xosé Luis Díaz-Castroverde Lodeiro, gañador do premio de investigación do Condado de Pallares no ano 2010 con Morgados e xurisdicións na Terra e Condado de Taboada), despois viñeron as plantacións de viñedos e construcións relacionadas con estes, e por último o encoro que modificou e continúa a modificar a súa morfoloxía.

Verbo do vocábulo Plantata, de onde derivaría o nome de Chantada, xa figura en documentos do 1073 e 1185. Creo que eiquí nada ten que ver coa empalizada de Formoso Lamas, máis ben sería unha petra plantata que equivale a petra ficta, pedrafita ou menhir, ou a un miliario romano, se ben estes, si tiña inscrición, adoitaban denominarse como petra scripta.

Se non fora pola construción do encoro, o Candaz, como acontece coa maioría dos castros galegos, pasaría desapercibido; na provincia de Lugo, dos case 1.300 castros, os descoñecidos polo público seguro que supera o 99,9 por cento. Non hai moito, alguén o alcumou como a "Atlántida Galega" cando, xa postos a atopar algún paralelismo, en Galicia abondan as lendas referidas a cidades e vilas asulagadas, e non por un encoro artificial inaugurado hai catro días: Capara, nos Ancares; Valverde, en Cospeito; Alegrín, no Vicedo; Estebañón, en Viveiro; Boedo, en Guitiriz; Antioquía, na lagoa de Antela...

Vaiamos agora coa orixe do topónimo Paracostoira. Cítase como Petra Costoya no ano 1007, Petra Custodia no 1232, Pena Custoya no 1439, e máis adiante como Peracostoya e Peracustoya. Fr. Martín Sarmiento, na súa Viaxe (1745), ao falar do monte das Costoyas, "un alto monte sobre Combarro", relaciónao con custodias. Antonio López Ferreiro, na súa Historia... (1898-1911), cita un "montis de Custodis" no 1170. Elisa Ferreira Priegue, en Los caminos medievales de Galicia (1988), escribe que por veces Costoya coincide cun portádego, polo que tería a orixe nun porto de vixilancia do camiño; cita o topónimo Custodia nun documento do ano 1112. No culto católico, a Custodia é o templete ou trono, xeralmente de ouro ou prata, onde se coloca a hostia consagrada para adoración dos fieis. O etimólogo Nicandro Ares Vázquez, en Toponimia do concello de Chantada (2001), di que Paracostoira podería facer alusión a unha "Pedra de Garda" ou "Pedra Custodia". Fernando Cabeza Quiles, en Os nomes de lugar (1992), que faría alusión a unha pedra alta na cal se situaría un posto, garita ou fortificación de vixilancia ou custodia. En efecto, o latín custodia vén a significar custodia, garda, inspección, vixilancia, sentinela, gardián, porto de garda; tamén prisión, prisioeiro. Designaría, entón, un sitio elevado para custodiar, vixiar, observar (unha custodiaria) ou gardar algo dende onde, ademais, se divisa e controla un amplo territorio.

Polo dito, en Paracostoira ben puído existir unha construción de vixilancia ou garda relacionada coa fortificación medieval do Castro Candaz. Pero hai un pero que leva a preguntarme se o Castro Candaz é o mesmo que na actualidade ermerxe no encoro de Belesar. A uns 600 metros en liña recta do Candaz, tamén entre os ríos de Enviande, Ponte da Lama e o Miño, hai un outeiro, situado a unha altitude de 450 metros, que conserva o topónimo de O Castelo e cuxa cima presenta unha zona achairada de forma ovalada duns 50 por 35 metros. No ano 2003, a mesma persoa que me informou da cova do Candaz contoume que alá polos anos sesenta un avogado de Lugo atopou varias pezas metálicas, entre outras unha espada de ferro e un candil. Se temos en conta as dimensións das partes achairadas do Candaz e O Castelo, o primeiro só podería acoller unha pequena torre ou atalaia, "posiblemente vinculada a algún tipo de porto que atravesara o Miño no seu momento por esta banda", escribiu Manuel Gago Mariño no seu Capítulo Cero (2010), mentres que no segundo si puído existir un edificio defensivo de certa relevancia que chamara a atención dos Irmandiños.

Para rematar, aínda que nada ten que ver co tratado anteriormente, ademais dun priorado e unha posible torre de vixilancia, en Paracostoira viviu unha Espiritada. Nas V jornadas internacionais de História da psiquiatria e saúde mental, celebradas en Coimbra no 2014, Tatiana Busto et al., nunha súa ponencia, falan dunha Espiritada que houbo na aldea: "Hemos encontrado referencias a un caso en Paracostoira, Pedrafita (Chantada-Lugo). Según el novelista e investigador etnográfico Xosé Miranda, y citando con referencias orales de la zona, en esa localidad hubo una Espiritada, encamada durante 30 años sin comer, tenida por santa y adivinadora. No hemos logrado precisar más datos a día de hoy". Unha das Espiritadas máis famosas de Galicia foi a compostelá Josefa de la Torre que ao casarse foi vivir para Gonzar, no concello de O Pino. No ano 1806, ao cumprir trinta anos, tras un arrefriamento comezou a desconectar coa realidade o que a levou a encamar, rexeitando tanto alimentos como bebida. Avisado o arcebispo Rafael de Vélez polo cura da parroquia José Jacinto del Río, ordenou que a vixiaran durante varios días, comprobando que non probara bocado. Foi tal a sona do caso que mesmo interviu o reputado doutor José Varela de Montes, da Universidade de Santiago, confirmando o que era vox populi; no seu informe apuxo ese comportamento a que ao non consumir enerxía tampouco precisaba alimentarse. Tal foi o interese polo caso que ata o Exército enviou a Gonzar no ano 1838 a un capitán que confirmou que o corpo de Josefa non tiña nin unha engurra, e que só falaba co seu confesor e co arcebispo. A muller morreu aos 75 anos e foi enterrada baixo o altar da igrexa de Gonzar, pero sempre quedou a dúbida se era unha santa ou unha poseída. No ano 1925, outra Espiritada, Manuela Rodríguez Fraga, de Moeche, que levaba catro anos encamada sen comer, ao pouco de quedarse durmida comezaba a falar con acento cubano, dicindo cousas que amosaban grandes coñecementos en filosofía e en latín.

O NOME DAS MÁMOAS EN GALICIA E NORTE DE PORTUGAL

A profusión de enterramentos do Neolítico ao longo do territorio que abrangue a Galicia actual e o norte de Portugal ocasionou que un mesmo tipo de enterramento fora bautizado con distintos nomes. En moitos casos, son estes microtopónimos os que nos permiten localizar mámoas e antas non documentadas e, por outra banda, grazas á toponimia identificamos lugares nos que houbo monumentos funerarios prehistóricos pero que, por distintas causas, xa desapareceron.

Resulta evidente que, no presente caso (e noutros), a relación entre a Arqueoloxía e a Filoloxía é clara.

Temos un idioma rico e preciso, dubido que haxa un só país no mundo que para unha soa cousa utilice máis de 170 nomes.

A continuación achego a listaxe que, de seguro, non é definitiva. É, coma sempre, agradécense as novas contribucións.

Altar, Altar dos Mouros, Anta, Antão, Ante, Antela, Antella, Antiña, Antinha, Antões, Antuíña, Antunha, Antuña, Arca, Arcal, Arcapedriña, Arcela, Arcella, Arcón, Arcosa, Arcuña, Arquela, Arqueta, Arquinta, Arquiña, Cabana, Capela dos Mouros, Capilla dos Mouros, Casa, Casa da Moura, Casa dos Mouros, Casarota, Casaupa, Casía, Casiña, Casinhas da Moura, Casota, Casoupa, Casouta, Celeiro dos Mouros, Celleiros dos Mouros, Coito, Cortella dos Mouros, Cortello dos Mouros, Cortelhos dos Mouros, Coto, Cotarelo, Couto, Cova, Cova da Moura, Cova dos Mouros, Dolmen, Formigueiro, Fornalla, Fornán, Fornela, Fornelo, Forniño, Forninhos dos Mouros, Forno, Forno dos Moiros, Forno dos Mouros, Furna, Gurita, Lombiño de Terra, Lombo, Madorna, Madorra, Madorriña, Madroa, Mama, Mamão, Mamila, Mámoa, Mâmoa, Mamoa, Mamôa, Mamoalta, Mamoela, Mamoella, Mamoíña, Mamoiña, Mamoinha, Mamola, Mamona, Mamona Petrosa, Mamouros, Mamua, Mámua, Mamuela, Mamuiña, Mamuinha, Mamula, Mámula, Mamuña, Mamunha, Mandorra, Maniola, Matorra, Matueiro, Mauma, Meda, Medal, Medela, Mediña, Medo, Medona, Medoña, Medoño, Medorna, Medorra, Mesa das Bruxas, Mesa dos Mouros, Mochueiro, Módea, Moderna, Modia, Modorna, Modorno, Modorra, Modorrão, Modorro, Modorrões, Moduña, Moela, Mogões, Mogote, Moita, Mojós, Montilhão, Montillón, Montiño, Morea, Morroda, Mota, Motagueiro, Motillón, Mouta, Mouteira, Moutillón, Múdara, Mudia, Múdula, Mudurra, Paa, Pala, Pala da Moura, Paleira, Palla, Pardaucha (Pedra Ucha), Pedra Cabalaria, Pedra Cabalgada, Pedra Cobertoira, Pedra da Arca, Pedra da Moura, Pedra dos Mouros, Pedra Moura, Pena da Moura, Pena dos Mouros, Poza, Tarañeira, Taraños, Tarreira, Tesouro, Tesouro dos Mouros, Tomba, Tómbaro, Tombeirinho, Tumba, Tumbadura, Tumbaeiro, Tumbeiriña, Túmulo, Ucha, Urna.

Fotos: Mámoa en Mazaira (Castro Caldelas-Galicia) e Anta da Vidigueira (Évora-Portugal)

CANDO AS ARAS DIXERON AMÉN

Unha das testemuñas máis claras da aculturación do paganismo polo cristianismo é o que ofrecen os restos romanos reutilizados para usos cristianos, mesmo como elementos de culto (Caballero Zoreda e Sánchez Santos).

En Galicia atopámonos cun bo número de igrexas e ermidas que reutilizaron miliarios, inscricións, aras e outras pedras romanas formando parte tanto do material construtivo como do mobiliario litúrxico. E en menor medida, en época posterior, estas pezas tamén foron reaproveitadas en cruceiros, petos ou pousadoiros de imaxes cristiás.

Para moitos autores, o seu uso semella ser produto dun certo fracaso na cristianización, en que a Igrexa tivo que botar man de elementos "paganos" de prestixio venerados polo pobo para convertelo ao cristianismo.

A tipoloxía do altar cristiano que emprega aras e pedestais romanos como altares cristianos é a máis utilizada ao menos dende os séculos VI e VII, cunha alta pervivencia na alta Idade Media alcanzando a época románica (Carbonell Manils, et alii).

Dise que Marcial, un discípulo dos apóstolos, ordenou que cando destruíran os altares paganos, conservaran os dedicados ao Deus descoñecido, consagrándoos ao verdadeiros Deus. Outra tradición recolle que cando San Pedro e San Marcos chegaron a Nápoles dende Antioquía, celebraron a súa primeira misa utilizando un altar dedicado a Apolo. A mediados do século V, San Pedro Crisólogo reflicte o ambiente pagano existente, propoñendo, máis que destruír os ídolos, transformalos. No século VI, Martiño de Dumio, no seu De correctione rusticorum, arremte contra as crenzas supersticiosas dos galegos. A finais do mesmo século, Gregorio Magno di que os lugares sagrados non deben ser destruídos (si os sacrificios que neles se realizan), consagrándoos con auga bendita (exorcizalos) e poñendo reliquias de santos, porque eses mesmos lugares están ben construídos para o que "é necesario que esquezan o culto ao demo, mudándolle en reverencia ao verdadeiro Deus e concorrendo aos lugares que lles son máis familiares segundo acostuman"; remata dicindo que neses sitios se constrúan igrexas. A cristianización dun outeiro mediante a construción dunha igrexa ou capela dáse en moitos sitios de Galicia. Está claro que a Igrexa soubo aproveitar as posibilidades que ofrecían os antigos escenarios de culto. En Concilios dos séculos VI e VII arremétese contra os que veneran as pedras. Segundo estes e outros textos, a "idolatría" aínda está moi presente, convivindo a relixión cristiá con tradicións e supersticións paganas fondamente arraizadas. Para elo, a Igrexa intentou afastar as alusións idólatras transixindo ou transformándoas para adaptalas ás súas crenzas en vez de destruílas.

Nesta modesta achega quero chamar a atención da problemática que presenta situar o momento da reutilización das pezas romanas en construcións cristiás. Só unhas poucas achegan a data da reconversión do uso. Le Roux e Tranoy salientan como feito significativo a relación entre aras romanas e igrexas e ermidas románicas, mais non documentan en que circunstancia se da esa relación, tendo en conta, por outra parte, que se sabe de pezas reutilizadas con anterioridade (épocas sueva, visigótica e mozárabe) e posteriormente (época moderna). E tamén está a cuestión da súa procedencia, que na maioría dos casos se descoñece.

Atopamos pezas formando parte do culto cristiano no interior de igrexas e ermidas (bases de altar, pías de auga bendita); entre os materias de construción; en casas reitorais e adros, descoñecendo se antes estiveron no interior dos templos pero que logo foron desacralizadas; nas proximidades de lugares de culto..., non resultando fácil saber se a utilización deses elementos se debeu á casualidade ou agochaba outras intencións, se ben hai que considerar que aras romanas e altares cristianos están cheos de simbolismo. Tamén temos a cuestión sobre a súa distribución, con notables diferenzas ao longo de Galicia.

San Isidoro da dúas etimoloxías para o término ara. Unha relacionada con thorax, arca, arcano, secreto, o que se ocultaba aos demais, e outra porque sobre ela arden as vítimas que alí se queiman. Un elemento importante das aras é o loculus para recoller as reliquias, practicado onde antes estivo o focus ou foculus que constitúe a parte da ara destinada a recibir as ofrendas realizadas aos deuses.

En moitas reutilizacións conserváronse os motivos iconográficos e a epigrafía orixinais que tiñan unha significación pagana, ben integramente, modificándose ou convivindo cos novos.

A continuación achego máis de 150 pezas romanas reutilizadas en Galicia en construcións de culto cristiano.

(Máis información nas entradas deste mesmo blog dedicadas á época romana)

ABEGONDO
Ara de Vilacoba (Abegondo): Localizada por Alfredo Erias no ano 1978 xunto o valo da capela de San Paio, ara coñecida polos veciños como "O Berce". Con anterioridade estaba diante da ermida, lugar ao que volveu cando Francisco Vales Villamarín deu noticia do seu achado. No ano 1983 foi trasladada para o Museo das Mariñas de Betanzos, e retirada ao ano seguinte polo marqués de Loureda, dono da capela. Non se volveu saber dela. Datada no século III, estaba adicada aos Lares Viais.

ALLARIZ
Aras de Augas Santas: Na igrexa de Santa Mariña. Trátase de dúas aras que foron modificadas e reutilizadas como esmoleiros.
Relevo de Amiadoso (San Martiño de Pazó): De mármore, salienta a característica de ter as súas caras decoradas. Estaba incrustado no muro dunha construción de Amiadoso que actuaba como capela e que foi identificado como un posible resto visigótico, mais Acuña Fernández e Valle Pérez dátano no século II d.C., e Rodríguez Colmenero no século IV. Bango propuxo a posibilidade de tratarse dunha Ascensión de Cristo, o que lle outorgaría un excepcional interese iconográfico, se ben non falta quen elimina todo carácter cristiano aínda que puidera formar parte dun monumento funerario.
Ara de San Mamede de Urrós: Apareceu na igrexa. Está datada entre os séculos I-III d.C. No focus custodiábse un relicario de madeira coa copia dun pergameo da consagración do templo no ano 1147.

AMOEIRO
Capela do San Xiao (Sanxiao-Fontefría): No interior hai unha ara aos Lares Viais que forma parte da pía bautismal; está colocada do revés. No centro da zona da ábsida hai un sillar con decoración xeométrica en relevo onde se ve a repetición dun dobre entrenzado. No paramento sur hai un motivo decorativo case idéntico ao anterior. Hai quen cre que foi un edículo romano dedicado aos Lares Viais e logo capela visigoda. Nas proximidades hai un castro.

ANTAS DE ULLA
Amoexa: Inscrición baixo o pórtico xunto á porta de entrada da igrexa parroquial e ara no interior.

ARANGA
Ara de San Vicente de Fervenzas: Atopada no ano 1967 na igrexa parroquial. Dedicada a Xúpiter.

A ARNOIA
Cepo de Ánimas de San Amaro (A Arnoia): Ara coa inscrición borrada, con focus reutilizado para peto, agregándolle unha tapa de ferro.

BALTAR
Aras na capela da Asunción: No presbiterio da ermida. Hai quen di que proceden do castro de Outeiro ou do lugar da Santa. Unha está dedicada a Reva, e na outra só se len as letras "Ex (vot)o".
Ara do Bouzo (O Bouzo-Garabelos do Bouzo): Na capela do San Bieito. Elimináronlle a inscrición ao adaptala como pía bautismal, ampliándolle o focus.

BANDE
Ara (Lueda): Atopada no ano 1988 na capela de Santa Mariña. Trátase dun fragmento inferior que conserva o corpo central e a base. O texto está incompleto.
Ara aos Lares Viais (Santa Comba): Citada por Castellá Ferrer quen di que servía de pía de auga bendita na igrexa
Epígrafe de Diana: Inscrición transmitida nun manuscrito do século XVIII, conservado no arquivo da abadía de San Domingos de Silos. Apareceu no altar da igrexa de Santa Comba de Bande.
Miliario de Adriano: No interior da igrexa visigótica de Santa Comba. Utilizouse como pía de auga bendita. Coñécese a través de Fr. Martiño Sarmiento quen o atopou na adega da casa do cura.

BAÑOS DE MOGAS
Ara na igrexa de Santa Eufemia (Santa Eufemia-Ambía): Atopábase nunha fonte que aínda existe; foi trasladada para a igrexa, atopándose medio agochada dentro do altar maior. Na actualidade forma parte do altar. Adicada ás Ninfas.
Ara (Presqueira): Atopada no formal da cabeceira da igrexa, contra o que apoia o retábulo. Adicada aos deuses Manes. Foi trasladada ao emprazamento actual a finais do século XVIII. Está cortada pola parte superior.
Ara de Suatorre (Ambía): Apareceu no faiado dunha casa do señor de Ambía. Con loculus para reliquias para o que lle agrandaron o foculus. Segundo Rivas Quintas foi repicada polo século VI ou VII para cristianizala, e honrar a un personaxe de nome Analso, posiblemente un bispo anterior ao ano 872. Escrita polas tres caras, estaba adicada ás Ninfas.

BARBADÁS
Ara (Santa Euxea-Piñor): Só se podía ver a parte superior. Formaba parte da parede exterior da vella capela de San Xoán, en Santa Euxea. Ao parecer desapareceu baixo a autovía das Rías Baixas.

O BARCO DE VALDEORRAS
Inscrición (Viloira): Atopada no ano 1970 preto do regueiro de Santigoso, nas inmediacións da igrexa de Viloira. O nome Tileno que se ve na inscrición quizais estea relacionado co monte Teleno da provincia de León.
Ara de Millarouso e Santurxo: No altar da igrexa parroquial. Adicada ao deus Baco.

BEGONTE
Ara de San Martiño de Pacios: Atópase na epístola da igrexa de San Martiño. En honra de Nigrinianus, morto á idade de 60 anos.
Inscricións: Na mesma igrexa de Pacios hai outras dúas inscricións de difícil adscrición cronolóxica. Unha, onde se ve a epígrafe "CRAC" quizais sexa romana.
Ara de Virís: Adicada aos Lares Viais. Fragmento dunha ara atopada xunto o muro do cemiterio no ano 1980. Foi trasladada para a igrexa. Durante moito tempo estivo xunto a pía de auga bendita, e na actualidade está na sacristía, gardada nun armario.

A BOLA
Ara de San Munio de Veiga: Atopada por Manuel Blanco Guerra, estaba empotrada na reitoral de San Munio. Na actualidade está dentro da igrexa. Adicada a Xúpiter.
Epígrafe (Pardavedra): Trátase dunha prancha de granito coa inscrición manipulada e regravada que se atopa na ermida do San Cibrán. Nas inmediación hai unha necrópole megalítica.

O BOLO
Epígrafe (Chao do Castro): Por riba do campo epigráfico ten unha figura antropomorfa que pode ser a representación dalgunha divindade. Foi atopada nas inmediacións da igrexa. Segundo Silvia Alfayé Vila, que viu varias fotografía (a peza desapareceu), non se trata dunha peza romana, e onde supostamente se lía o nome do deus Anodio, hai que interpretalo como "AN(n)O D(e), e a figura sería a representación esquemática dunha cruz cristiá.

CALDAS DE REIS
Santa María (Eirín-Caldas de Reis): Estela decorada reutilizada como material de construción na igrexa. Tamén apareceu unha ara aos Lares Viais. Arredor do templo concéntranse un bo número de achados romanos (tumbas de tégula, un forno, fragmentos cerámicos, moedas...).
Ara aos Lares Viais: Formaba parte do muro da igrexa de Santa María de Caldas. Está moi mutilada e desgastada, aparece recortada polos dous lados.
Estela de Placidina: Foi reutilizada como canzorro románico (cabeza de león visible ao exterior) na igrexa de Santa María de Caldas. Descuberta no ano 1879 por Barros Silvelo. Adicada aos deuses Manes.

CALVOS DE RANDÍN
Ara de Rioseco: Reutilizada para base dunha pía de auga bendita. Dedicada a Xúpiter.
Inscrición (Pintás-Lobás): Reaproveitada nos muros da capela de Nosa Señora de Pintás. Dedicada a Xúpiter.

CARBALLEDO
Ara aos Lares Viais: Descuberta no ano 1978 ao repicar o cal que cubría as paredes interiores da igrexa de Temes.
Ara: No interior da igrexa de Temes hai un soporte dunha ara sobre a que se modelou un modillón en época medieval polo que se perdeu o campo epigráfico.
Gravura: Nun dos muros interiores da igrexa de Temes hai gravada unha figura en forma de espiña de peixe, tamén reaproveitada.
Inscrición: Na mesma igrexa hai unha prancha granítica na parte alta do presbiterio. Apareceu no ano 1974. Delgado Gómez dátaa no século IV. Lese "FIDES, SPES, CARITAS". Da mesma época semella ser unha pomba situada no lateral da nave.
Sártego de Temes: Tampa dun sártego atopada no ano 1974. Trátase dunha prancha monolítica de mármore branca, incrustada nun muro, datada entre o 315 e 330 d.C. Está considerada como a testemuña cristiá máis antiga de Galicia. Hai quen sostén que a peza foi prefabricada nun taller romano, procedente das canteiras pantélicas de Atenas e traída dende o veciño porto de Polumbario (Os Peares) aproveitando unha vía navegable do Miño. Represéntase a escea da Adoración dos Magos, xunto o grupo de Adán e Eva e a historia do profeta Xonás.
Capiteis: Na igrexa de Temes, formando parte dos muros, están á vista tres capiteis para coroar dúas piastras. Outro para unha columna facía de soporte dunha pía de auga bendita. Todas estas pezas pertencen ao estilo tardo imperial.
En Temes consévase a tradición da existencia dun militar romano chamado Marcelo, xa cristiano, que sería a orixe da familia dos Temes.

CARTELLE
Ara de Couxil: Localizada cando as obras de restauración na década dos noventa reutilizada como material de contrución na igrexa parroquial. Está empotrada en posición horizontal. Non existe acordo cando ao nome da divindade que aparece no campo epigráfico: Cusue Mepluceeco ou Vemelucelo. A súa execución sitúase entre finais do século II e a primeira metade do século III d.C.

CASTRELO DO VAL
Ara de Cabanca: Dise que foi atopada na ermida do San Martiño que se ergue sobre o castro. Facía de pousadoiro da imaxe do santo. Adicada a Xúpiter.
Ara de Vilar (Servoi): Atopada no ano 1977 na capela da aldea de Vilar. Sostiña a pía de auga bendita. O foculus foi agrandado para servir de peto para as esmolas. Adicada a Xúpiter.

CASTRO CALDELAS
Inscrición de Camba: Do século II d.C. Adicada a Navia Elaesurraeca. Sábese que no ano 1787 estaba de costas ao altar maior da igrexa de San Xoán de Camba.
Inscrición na capela de San Pedro (O Burgo): Lápida de granito reutilizada no arco de medio punto da moderna capela. Foi localizada polo bispo de Astorga Julián de Diego y Alcolea quen o puxo en coñecemento da Comisión de Monumentos de Ourense. Ao emperador Traxano. Datada no ano 129 d.C. Tamén se conserva unha ara anepígrafa.

CASTROVERDE
Igrexa de Tórdea: Na capela absidial, detras do altar maior, a ambos os lados do sagrario, hai dous fragmentos correspondentes, posiblemente, a un mesmo miliario. Anepígrafes.

CELANOVA
Ara de Castromao: Apareceu no ano 1984 formando parte da casa reitoral que estaba adicada a palleiro. Dedicada a Reve Siboico. Nas proximidades está o castro de Castromao.

CENLLE
Ara de Trasariz: Adicada a Xúpiter. Utilizada como pía de auga bendita na igrexa parroquial, e logo como pé do altar. Agrandúselle o focus.
Ara na capela de Erbededo (Razamonde): Encastrada no taboleiro da mesa, ten unha cruz tallada na fronte. Loculus. A inscrición foi borrada.

CERCEDA
Aras aos Lares Viais (As Encrobas): Atopadas cando o desmantelamento e traslado da casa reitoral de San Román por mor da ampliación da central térmica de Meirama. Adicadas aos Lares Viais.

CERVANTES
Ara de San Román: Foi atopada nun muro, pero ao parecer con anterioridade estaba nunha capela que había en San Román. Mostra unha inscrición romana dun soldado da Lexión X Gemina, e outra da era 1120 (ano 1082) feita por un presbítero de nome Froila.

CHANTADA
Ara aos Lares Viais (Belesar): Atopada no ano 1941 polo párroco. Facía as funcións de pía de auga bendita na igrexa parroquial. Adicada aos Lares Viais. Situada cronoloxicamente nos séculos II-III d.C. Desaparecida.

O CORGO
Ara de Adai (Pedrafita): Atopada nas proximidades da ermida das Virtudes antes do ano 1924. Aínda que a peza se adscribe á parroquia de Adai, a capela atópase dentro do lugar de Pedrafita.
Miliario de Arxemil: Atopado no ano 1976. Adicado a Adriano e atopábase na igrexa parroquial, reutilizado como pía bautismal; gravouselle unha inscrición moderna onde se le o ano de 1601, rematada por unha cruz.
Miliarios de Castrillón: Un, anepígrafo, está situado no adro da capela de San Bernabé, sobre a croa dun castro; reutilizado como pé de altar, pintáronlle unha cruz de Santiago en cor vermella. A carón da porta da ermida hai unha pía de granito que semella a reutilización dunha ara ou dun miliario. No interior da capela hai unha pía bautismal que se apoia no que pode ser un miliario.
Miliario de Franqueán: Localizado no ano 2001, fincado diante da igrexa parroquial como parte dun muro en posición invertida. Dedicado ao emperador Marco Aurelio Caro. Xunto a igrexa atopáronse varios sepulcros construídos con laxes de pedra e base horizontal de tégulas.

CORISTANCO
Ara de Nogueira (Nogueira-Seavia): Adicada a Coso Oenaego. Descuberta por un presbítero de Razo de nome Benigno, foi reutilizada como pía de auga bendita na capela do San Roque. Na actualidade está en mans particulares.

CORTEGADA
Ara de Meréns: No interior da igrexa, actúa como soporte da pía bautismal.
Ara de Zaparín: Adicada aos deuses galaicos. Actúa como base dun cruceiro.

A CORUÑA
Igrexa de Santiago: No templo consérvanse dous pedestais de granito, un cunha inscrición ao emperador Marco Aurelio e outor a Lucio Aurelio Vero. Tamén apareceron tres aras adicadas á deusa Fortuna.
Capela do Hospital Militar: Diante da capela apareceu un epitafio do fillo de Ares.

CUALEDRO
Dedicatoria: Procedente da ermida da Pedrosa (A Xironda), actúa como pía de auga bendita para o que se lle agrandou o focus.

CULLEREDO
Ara do Burgo: A finais do século XVIII estaba no cruceiro do Burgo. Utilizábase para descansar o Santísimo na procesión do Corpus. Adicada aos deuses Manes.

A ESTRADA
Ara de Matalobos: Localizada por Bouza Brey no ano 1942 no exterior da igrexa parroquial, formando parte da ábsida. Na actualidade atópase gravemente alterada e irrecoñecible.

FISTERRA
Ara a Cibeles: Do século II d.C. Atopada no cemiterio da igrexa do Sardiñeiro no ano 1960. Que eu saiba, é unha das datro dedicatorias conservadas en Galicia á deusa Cibeles.

O GROVE
O Adro Vello (Cantodoxordo-O Grove): O nome de Adro Vello vén dunha igrexa, posta baixo o padroado do San Vicenzo, que funcionou no lugar ata o seu traslado no século VIII. Apareceu unha ara aos Lares Viais reutilizada como material de construción.

A GUDIÑA
Ara do Tameirón: Na igrexa parroquial hai unha pía bautismal do século X que ten como pé unha ara romana.

GUITIRIZ
Ara aos Lares Viais da Graña (O Buriz): Dende o ano 2001 atópase no adro da igrexa. Foi atopada no muro da capela da igrexa de San Pedro.
Ara de Santo Estevo de Parga: Formaba parte do pavimento da igrexa. Consérvase na sacristía. Consagrada aos deuses Manes.
Estela (O Buriz): Estela anepígrafa descrita por Amor Meilán que se atopaba no adro da igrexa parroquial. Tiña un baixo relevo representando unha escea militar. Desaparecida.
Estela de Bascuas (San Salvador): Estela funeraria do século III d.C. reutilizada no lintel da capela de Nosa Señora de Bascuas, na porta que comunica a nave coa sacristía. Por riba da inscrición aos deuses Manes vese un círculo solar, a media lúa e círculos dispostos simetricamente.

LALÍN
Estelas de Bermés: Trátase de catro estelas funerarias dos séculos I-III d.C. adicadas aos deuses Manes. Foron descubertas no ano 1978 xunto a igrexa parroquial.

LÁNCARA
Estela de Río: Formaba parte do muro exterior da igrexa. Na actualidade está encastrada nun muro da sacristía. Trátase dunha estela de granito incompleta que representa no interior dun cadro moldurado a dous persoeiros togados que sosteñen sobre os xeonllos unha especie de cartela onde vai escrito un texto en gran parte perdido. Datada entre os séculos III-IV d.C.
Epígrafe de Río: Prancha funeraria en mármore gris situada nun muro exterior da igrexa. Dedicada aos deuses Manes.

A LARACHA
Ara de Soandres: Atopada na igrexa parroquial. Formou parte do altar ata o ano 1909. Loculus e parte superior cortada. Adicada á Xúpiter.
Miliario (Vilaño): Atopado na igrexa de Santiago de Vilaño no ano 1987, reutilizado na parte superior da porta de acceso á sacristía. Foi trasladado para a casa reitoral, e logo volveu para a igrexa. Dedicado ao emperador Decencio.

LAXE
Ara de Serantes: Reutilizada nun muro lateral da igrexa parroquial. Adicada á divindade prerromana Cosus.

LAZA
Ara da Alberguería: Anepígrafa. Ten forma de columna. Atópase na igrexa.

LOBIOS
Miliario da igrexa de Lobios: Citado por Barros Silvelo que di que foi picado e levado para Lobios para utilizar como columna dun balcón.

LOUSAME
Ara de Lesende: Localizada por Iago Urigorri no ano 2006, reaproveitada nunha parede da casa reitoral. Adicada á deusa Navia. Datada entre finais do século II ou principios do III d.C.

LUGO
Esperante: Miliario anepígrafo situado na igrexa parroquial. Hai algúns anos foi pintado de branco.

MACEDA
Igrexa de Asadur: No interior do templo, servindo de mesa do altar, hai unha inscrición honorífica adicada a un recadador de impostos; na mesma peza vese unha inscrición posterior, quizais do século IX ou X onde se le +AELTARE.
Ara de Pías (Pías-Castro de Escuadro): Reaproveitada na espadana da capela de San Pedro. Adicada á divindade galaico-romana Torolo Combiciego. No interior da capela hai outra ara anepígrafa utilizada como pía bautismal.
Igrexa de Santa Olalla de Castro (Castro de Escuadro): Na parte exterior do adro hai unha lápida de cuarzo branco (non de mármore como se adoita asegurar) cunha inscrición funeraria.

MALPICA
Ara (Mens): Situada na igrexa mosteiral, incrustada na ábsida dereita. A inscrición foi repicada e practicamente eliminada.

MAZARICOS
Estela (Antes): Dos séculos II-III d.C. Fai de lintel dun alpendre da casa reitoral. Dedicada aos deuses Manes.

MEIS
Ara de San Tomé de Nogueira: Atopada no ano 1976 detrás do retábulo da igrexa. Ao parecer fora reutilizada noutro tempo como pé do altar. Adicada a unha divindade das augas.

MONFERO
Ara (Alto do Xestoso): Atopada no ano 2000 na capela de Santa Baia.

MONTEDERRAMO
Miliario (A Graña-Seoane Vello): Serve de soporte do altar maior da igrexa parroquial. Adicado a Caracalla.

MONTERREI
Ara (Albarellos): Atopada polo cura na igrexa parroquial no ano 1755. Actuaba como pedestal ou basa de estatua que estaba colocada no adro da igrexa. Desaparecida.
Aras de Mixós: Na igrexa parroquial. Serven de base aos altares da cabeceira, unha sen inscrición, decorada con aspa e semicírculos no dado e zigue-zague nas molduras da cabeceira; a outra foi descuberta no ano 1927, adicada ao deus índixena Bandua Cadiego.
Capela do San Brais (Vilaza): Elixio Rivas fala dunha ara nas ruínas da ermida. Tamén hai un miliario empotrado nos muros da ermida cunha epígrafe ilexible.
Estela (Vilaza): Atópase no interior da capela da Cruz ou de San Miguel.

MUROS
Estela de Tal: Do século II-III d.C. Atopada no ano 2011 nas inmediacións da casa reitoral.

NEGREIRA
Logrosa: No adro da igrexa de Santa María apareceron, no ano 1876, unha ara a Xúpiter e unha estela fragmentada adicada aos deuses Manes.

OÍMBRA
Lápida de Sempronia (Rabal): Trátase dunha inscrición sobre mármore. Datada no século I d.C. Ata o ano 1971 formou parte do altar da igrexa.
Ara (Espiño-Videferre): Na capela do San Roque. Adicada a Marte.

OLEIROS
Ara de Dexo: Na igrexa parroquial atópase o fragmento dunha ara adicada a Xúpiter. Posteriormente graváronselle dúas cruces para cristianizala.

OUTES
Ara de Banzás (San Ourente de Entíns): Votiva. De interpretación problemática, hai quen ve na primeira liña o nome de Cristo.

PADERNE DE ALLARIZ

Ara de Coucieiro: En granito, atópase no interior da igrexa parroquial. Con focus e baquetón resaltado na parte superior. Adicada a Tutela.

PADRENDA

Ara (Santa María do Condado): Do século II d.C. Atópase na igrexa parroquial, utilizada como pía de auga bendita. Agrandóuselle o focus. Adicada a unhas divindades protectoras das fontes e mananciais.

PADRÓN
Ara de Santiago de Padrón: Segundo a lenda foi utilizada polos discípulos do Apóstolo para amarrar a barca onde trasladaran os seus restos. A epígrafe orixinal está adicada a Neptuno, sendo alterada no século XVI engadíndolle unha cruz e mudando o nome da divindade romana por "patrono" en alusión a Santiago.

PALAS DE REI
Ara (Curbián): Descuberta no ano 1952 nunha cociña transformada en corte na reitoral de San Martiño. Dedicada a Bandua.

PANTÓN
Epígrafe de Castillón: Documéntase no século XVI na igrexa de San Vicenzo de Castillón, perdéndoselle a pista a finais do século XVIII cando o párroco a sacou do templo debido a unha desputa. Adicada aos deuses Manes.
Estelas discoideas (Castillón): Atopadas por Chamoso Lamas e Alonso del Real nas tumbas da necrópole gravadas con cruces. A aparición destes símbolos crisitáns cuxas tumbas eran de época romana abriu un novo campo de coñecemento na arqueoloxía do NO peninsular.

PEREIRO DE AGUIAR
Ara (Santa Marta de Moreiras): Na igrexa parroquial. Adicada ao lar Circeiebaeco.

A POBRA DE TRIVES
Miliario (Sobrado): Forma parte dun peto de ánimas. Adivíñanse restos das esvaídas letras.
Ara de Vilanova: Do século II d.C. Situada fronte a entrada principal da igrexa. Actuou como pé de altar sostendo un taboleiro do século XV-XVI, logo tapado por un altar barroco.
Epígrafe (Piñeiro-Trives Vello): Anaco de mármore que só conserva parte do texto. Foi atopada no ano 1904 por un integrante da Comisión de Monumento de Ourense nos muros da derruída capela da Madalena.

PONTEAREAS

Miliario: Utilizado como base dun cruceiro en Couso.

PONTECESO

Aras de Cores: Votivas. Trátase de dúas aras, unha en honra dun Genius Castelli, e a outra a Xúpiter.

PONTECESURES

Ara (Requeixo): Aos Lares Viais. Atopada no ano 1918 cando a demolición da capela de San Xián de Requeixo. Ata o ano 1931 exhibiuse nas ruínas de San Domingos de Pontevedra. Adicada aos Lares Viais. Desaparecida.

AS PONTES DE GARCÍA RODRÍGUEZ
Ara de Portorroibo: Atopada no ano 1963 na ermida de Santa Olaia, hoxe en día desaparecida. Foi cristianizada, practicándolle un loculus cuadrangular para introducir reliquias. Singular porque está dedicada a todos os deuses e deusas.
Ara de Somede: Estaba apoiada nun muro do cemiterio, na actualiade está no interior da igrexa. De feitura sinxela, pertence ao grupo de aras galaico-romanas coa traseira sen traballar e carente de base xa que estaba concibida para fincar no chan.

PORQUEIRA
Ara (Nocelo-Sobreganade): Adicada a Ariounis Mincosegaeigis. Actuaba como pé de altar da ermida de San Tomé de Nocelo. A cara superior foi cortada para recibir o altar acatual, unha pedra cadrada que contén as reliquias cristiás.

PORTO DO SON
Ara de Montemuíño (Baroña): Foi atopada preto da igrexa parroquial no ano 1889. Do século II d.C. Dedicada a Diana Venatrix.
Ara da Atalaia: Atopada na capela da Atalaia. Formaba parte das escaleiras.
Lápida de Queiruga: Funeraria. Adicada a Rufinus Seiliensis polos seus pais. Feita en mármore, está datada no século II d.C. Foi localizada no ano 1750 na praia da Seira e actuou como pé de altar ata o ano 1822 en que, por non estar consagrada, foi mandada retirar polo bispo.

RAIRIZ DE VEIGA
Ara (Rairiz de Veiga): O foculus rectangular foi agrandado no ano 1957 para utilizarse como pía de auga bendita. Dedicada a Bandua Veigabraego.

RIÓS
Estela de Riós: Atopada ao realizar unhas obras na casa reitoral. Actuaba como lintel dunha porta interior. Dedicada aos deuses Manes. Datada no século III d.C.
Epígrafe de Progo: Pode tratarse dunha ara romana. Apareceu con motivo da restauración do retábulo da igrexa.

ROIS
Aras de Erbogo: Na igrexa parroquial. Foron reaproveitadas nos muros. Unha está dedicada ao deus Erbieco. A outra foi partida e só se le en parte.

O ROSAL
Ara (Marzán-O Rosal): Apareceu na capela do San Vicenzo xunto co outros restos romanos. Servía de apoio á pía. Adicada a Mercurio.

A RÚA
Lápida da Rúa Vella: Cuarzosa, adicada a Lucio Pompeio Reburro Fabro. Apareceu preto da ponte da Cigarrosa. No ano 1680 colocáronna no altar maior da igrexa parroquial, e anos despois colocáronna no muro dunha casa.

SADA
Ara (Meirás): Adicada a Cosus Udaviniago. Foi atopada no adro da igrexa de San Martiño.
Relevo togado de Soñeiro (Soñeiro): Peza de granito embutida na tapia do cemiterio parroquial de Soñeiro, á dereita da entrada principal. A peza é de forma rectangular cunha dimensión de 45 por 24 centímetros, se ben se desoñece si a pedra que serve de soporte ao relevo presenta superficie oculta baixo este. A representación consiste nunha estrutura arquitectónica escasamente definida, formada por dúas columnas que portan un arco. Baixo esta estrutura unha figura masculina, vestida con toga con numerosos pregues, cabeza de gran tamaño, escasamente naturalista. Nunha man sostén unha espada e o outro brazo, flexonado sobre o corpo, recolle os pregues da toga. Segundo Naveiro López trátase dunha efixie dun monumento funerario dos séculos I-II d.C. Aínda que se atopa reutilizdo, probablemente procede dun sitio de cronoloxía romana. O relevo está protexido por unha pequena varanda de ferro cunha cruz no cumio polo que é probable que a figura fora confundida coa imaxe dun santo; adoitan poñerlle flores frescas. Nesta zona tamén se ubicaba a igrexa de San Xián de Soñeiro ata o século XIX.

SAN CIBRÁN DAS VIÑAS

Miliario (San Cibrán): Do século III, descuberto no ano 1972 no interior da capela románica do Santo Cristo. Dedicado ao emperador Marco Aurelio Carino.
Miliario (San Cibrán): Atopado na ermida de San Xoán. Adicado a Constancio.

SANTIAGO DE COMPOSTELA

Ara de San Paio: Funeraria. Atópase no altar maior do mosteiro de San Paio de Antealtares.
Inscrición (Santiago): A Xúpiter. Atopada sobre un dos piares do cruceiro sur cando as escavacións na catedral de mediados dos anos cincoenta do pasado século. Adicada a Xúpiter.

SARREAUS
Ara de Codosedo: Descuberta preto da igrexa de Codosedo por Barros Silvelo quen enviou un debuxo á Real Academia de la Histora de Madrid no ano 1860.
Ara de Vilariño (Vilariño-Paradiña): Adicada ao Lar Ocaelaego. Foi atopada no ano 1988 cando unhas obras na capela do Santo Estevo. Esta ara, xunto con outra destruída e de menores proporcións, estaba incrustada na mesa do altar.
Lápida honorífica (Nocelo da Pena). Prancha rectangular de granito que estaba na capela de San Pedro. No ano 1835 foi trasladada para a igrexa parroquial.
Relevo de Nocelo da Pena: Trátase dunha estela bifronte descuberta no século XVIII que se atopaba na ermida de San Pedro.

O SAVIÑAO
Relevo de Licín: Peza de mármore, posiblemente do Incio, con decoración en baixo relevo de posible adscrición altoimperial. A peza atópase nun esquinal da cabeceira da igrexa. Pola decoración, semella que puido pertencer a un mausoleo ou templo paleocristiano.
Ara de Mourelos: Apareceu nos cimentos da igrexa vella de San Xulián cando foi levantada para o seu traslado ao lugar actual. Pola última liña da incompleta inscrición podería conter unha fórmula funeraria.

SILLEDA
Ara (A Graba): Aos Lares Viais. Foi reutilizada como material de construción na ábsida da ermida de Santa Mariña.

SOBER
Ara de Quintas (Liñarán): Na actualidade forma parte da basa dunha columna, quizais tamén de orixe romana, situada no peche de blques de cemento do adro da igrexa parroquial. Aparece en posición invertida.

TABOADA
Columna (San Martiño do Mato): Utilizada como pía de auga bendita na igrexa parroquial.

TORDOIA
Aras (Grogullos): Dúas aras que sosteñen a pedra do altar de Santaia de Gorgullos. Adicadas posiblemente aos Lares Viais.

TRASMIRAS
Ara (O Seixo-Abavides): Estaba no muro do adro da igrexa parroquial. Na actualidade atópase nunha rúa preto do templo. O texto epigráfico está moi desgastado.

TUI
Rebordáns: A igrexa de San Bartolomeu de Rebordáns levantouse sobre unha necrópole romano-sueva. Aquí atopouse unha estela figurada datada entre os séculos IV e V d.C.

VALGA
Ara de Martores: Atópase na capela. Adicada a Mercurio.
A Igrexa Vella (Balleas-Cordeiro): Nas escavación localizouse unha epígrafe tardorromana reutilizada na fachada da igrexa.

VEREA
Ara (Portela): Trátase da parte superior dunha ara con focus e cornixa atopada no ano 2000 debaixo do altar da igrexa parroquial de Santa Olaia. Non conserva restos de inscrición.

VERÍN
Ara (Verín): Na capela da Misericordia. Na actualidade atópase detrás dunha casa a carón da igrexa da Mercé.

VILALBA
Ara (Alba): Atopada cando se reconstruíu a igrexa. Adicada aos deuses Manes. Desaparecida.

VILAMARÍN
Ara (León): Actúa como soporte do altar da igrexa parroquial. Adicada aos Lares.
Ara (San Pedro-Reádegos): Apareceu na ermida de San Pedro, reedificada no 1680, situada entre os castros da Ría e Santa Ádega. Sostiña unha mesa lateral do altar. Cortada na parte superior. Dedicada aos Lares Viais.
Miliarios (Orbán): Un, anepígrafo, sostén a pedra do altar da igrexa. O segundo, tamén sen inscrición, apareceu no patio da reitoral. Ao parecer tiveron reliquias.
Miliario (Río): Pegado ao muro que dá acceso á igrexa parroquial. Moi alterado.

VILAR DE SANTOS
Ara (Laioso-Parada de Outeiro): Situada xunto a porta de acceso á capela do San Xoán. Adicada a Xúpiter.

VILARDEVÓS
Ermida de Nosa Señora de Portas Abertas: Conserva unha inscrición funeraria sobre lousa datada no século II d.C., e un fragmento de columna que foi policromada e reutilizada como apoio dunha pía de auga bendita.
Ara (Formigueiro-Vilardevós): Adicada a Reva Reumiraego. Fai de pedra de altar na capela do San Roque.

VIMIANZO
Estela de Tines: Antropomorfa, considérase como unha das primeiras evidencias cristiás de Galicia. Apareceu nunha necrópole de sepulcros cubertos con laudes de estola e outras máis sinxelas. Monteagudo opina que se trata dunha peza datada na segunda metade do século IV d.C. Figura gravada a fórmula "IN PACE".

XINZO DE LIMIA
Mosteiro de Ribeira: Ara a Reva Laraucus. Frei Martiño Sarmiento fala dunhas lápidas romanas adicadas a individuos da tribo Quirina cando visitou o desaparecido mosteiro de Santa María do que aínda non se coñece a súa situación exacta. Frei Martiño tamén fala dunha dedicatoria que viu no ano 1755 nunha esquina da portada da igrexa e que debeu desaparecer cando as obras realizadas no 1770.
Ara (San Pedro de Laroá): Adicada a Xúpiter. Situada xunto o muro da igrexa de San Pedro. A epígrafe atópase moi desgastada.
Ara (Seoane de Oleiros): Votiva. Serve de soporte á pía de auga bendita. Nun muro da igrexa hai unha inscrición moi desgastada.
Estela bifronte (Nocelo da Pena): Aparecida no século XVIII nunha das paredes da desaparecida ermida do Monte do Viso. No ano 1835 foi trasladada para o adro da igrexa para servir de base dun cruceiro ata que foi redescuberta por Barros Silvelo e trasladada para o Museo Provincial de Ourense. Nunha das caras presenta as imaxes en busto de tres persoas; na outra unha escea ritual de libación.

ZAS
Ara (Brandomil): Reutilizada nunha esquina do muro do adro da igrexa parroquial.
Ara (Brandomil): Reutilizada como pé dunha pía de auga bendita no adro da igrexa parroquial.
Ara (Brandomil): Aos Lares Viais. Atopada no ano 1885. Foi reutilizada como material de construción na casa reitoral.

EN BUSCA DO MOSTEIRO PERDIDO

Non se sabe con exactitude cando aparecen en Galicia os primeiros mosteiros, é probable que as primeiras comunidades relixiosas se organizaran arredor de pequenos eremitorios. Foi con Froitoso de Braga, a mediados do século VII, cando se regulamenten as comunidades familiares de tradición visigótica (Regula Monachorum). A partires dos séculos IX e X xurden as grandes fundacións que co tempo se acolleron baixo a regra de San Bieito de Nursia e que traen os monxes de Cluny a través do Camiño de Santiago, consolidándose coa chegada dos cistercienses. No século XIII instálanse no país as ordes mendicantes dos franciscáns e dominicos, e en menor medida os agostiños, entre outros. As ordes militares que naceron en Terra Santa durante a Primeira Cruzada tamén tiveron certa presenza en Galicia. E tamén estaban as abadías segrares ligadas ás catedrais.

Descoñécese cantos mosteiros houbo en Galicia durante a Idade Media. No blogue achego máis de 420, se ben hai 220 dos que só sabemos deles pola imprecisa documentación medieval, polos restos arqueolóxicos reutilizados noutras construcións, pola toponimia ou pola tradición. Son destes cenobios desaparecidos dos que vou a falar: 41 na provincia da Coruña, 104 na provincia de Lugo, 37 na provincia de Ourense, e 38 na provincia de Pontevedra.

E unha petición: se alguén ten noticia dalgún outro mosteiro non incluído aquí do que non se conservan restos ou dispón de máis información, agradézolle ma envíe para así poder ir completando unha parte da Historia de Galicia na que os mosteiros xogaron un papel determinante.

Para saber máis, ver as entradas adicadas aos mosteiros nas catro provincias.

PROVINCIA DA CORUÑA

ABEGONDO
Mosteiro de Vilacoba: Maxi Rei (Anuario Brigantino 2004) fai alusión a un posible cenobio situado no impreciso lugar de Vilacoba, baseándose nun documento do ano 935 do mosteiro de Sobrado dos Monxes.
Mosteiro de Sarandóns: Coñecido como O Convento. Frei Martín Sarmiento di que foi mosteiro e logo priorado. Sábese que no século XVIII o priorado de Sarandóns dependía de San Martiño Pinario. No ano 1821 ponse á venda, pasando a mans particulares. Co restablecemento da monarquía absoluta, no 1823, volve a mans do clero, séndolle retirada definitivamente a propiedade a raíz do decreto de Desamortización de Mendizábal no ano 1836. Ao parecer, o fundador do vínculo de Sarandóns foi Gómez de Barral, rexedor de Santiago de Compostela no ano 1547.

AMES
Mosteiro de Barantoño (Bertamiráns): Poucas referencias hai sobre este posible cenobio recollido no inventario da Xunta de Galicia do ano 1991.

ARANGA
Mosteiro de San Paio de Aranga: Posible orixe altomedieval. Vencellado aos Traba ou a membros da súa familia. Nun documento do 11 de abril de 1165, Suero Menéndez doa ao mosteiro de Sobrado dos Monxes "in monasterio de Aranga totum quod acquisiuit ibi auus meus dommus Roderycus Froyle cum total uoce ipsius loci per totas partes ubi uadit uox de Aranga" (Luengo Martínez). Nun documento sen data cítase a freguesía de Santa María de Uerines/Urines (Virís, en Irixoa), xunto coas aldeas de Lousada e Roibos como herdades do mosteiro de Aranga. Tampouco leva data a denominada Karta de Reuoredo, na que se di que aqueles freires habitaban Vilaúxe, o mosteiro de Aranga e Roibos ata Virís: "isti fratres habitant in uilla Uxi et in monasterium de Aranga et in Ruuios usque ad Uerinis"; ambos documentos non son posteriores ao século XIII xa que foron copiados entón nos Tombos de Sobrado. Hai quen sitúa aquí aos templarios, hipótese nada fabulosa se temos en conta que foi un Traba, Fernando, quen os introduciu en Galiza o mesmo ano da fundación da orde do Temple (1119), doándolles o burgo de Faro (Betanzos).

ARTEIXO
Mosteiro de Santo Estevo de Morás: Monxas bieitas. Os datos son escasos, e o que se sabe é pola documentación de Cambre. O mosteiro debeu ter a orixe na Alta Idade Media, estando en posesión da familia dos Traba. A finais do século XII converteuse en priorado de San Paio de Antealtares, en Santiago. A comunidade debeu desaparecer entre o 1275 e o 1352, ano en que o seu couto se dirixe dende San Paio, que o afora á casa de Montaos. En Morás consérvase a igrexa, construída no ano 1162 e reformada no século XVIII. Do templo románico pódense ver os canzorros zoomorfos e antropomorfos do aleiro.

ARZÚA
Mosteiro de San Xiao de Frades: Denominado nalgún documento como de Corie. Dise que foi fundado nno século VIII, atopándose na marxe esquerda do río Iso.

Mosteiro de San Xusto e Pastor de Cornado (Dombodán): Bieitos. A primeira noticia deste mosteiro data do ano 1084 cando Honorigo aparece nunha sentenza outorgada a favor de San Xián de Samos. Recibiu carta de couto de Afonso VII no ano 1138, confirmada no ano 1179 por Fernando II. Aparece citado por última vez como abadía no 1340, en en 1380 xa aparece como dependente do de San Pedro de Fóra. O derradeiro prior de San Xusto documéntase no 1450. Desapareceu como priorado a mediados do século XV.

BETANZOS

Mosteiro de San Estevo de Piadela: No tombo A da catedral de Santiago atópase un documento do ano 1020 polo cal Afonso V, por consideración de dona Fronosilde, acota o mosteiro de San Estevo de Piadela: "Inter Liminionemm et Generozo...", en alusión á aldea de Limiñón, en Chantada.

Mosteiro de San Martiño de Tiobre: A igrexa matriz de Tiobre foi consagrada polo bispo Diego Xelmírez. En Tiobre emprazábase o principal núcleo de poboación durante o Imperio Romano (Betanzos Vello).

BOQUEIXÓN
Mosteiro de Ledesma: Orixe altomedieval do que non quedan restos. A Historia Compostelana indica que en tempos de Diego Xelmírez a catedral de Santiago recibiu de reis e nobres diversas partes ou a totalidade de varios cenobios, entre eles este de Ledesma.
Mosteiro de San Breixo das Donas (Donas): Monxas bieitas. Jerónimo del Hoyo menciona unha inscrición medieval na actual igrexa de San Pedro de Donas que pertencería a este mosteiro. Dime Henrique Neira Pereira, quen tamén me achegou a información anterior, que non foi capaz de localizar a inscrición polo que pode que estea tapada pola pintura.

Mosteiro de San Sebastián de Montesacro: Situado no lendario Pico Sacro. Bieitos. Dependente de San Martiño Pinario. De lendarias orixes vencelladas á tradición xacobea, este mosteiro vén, ao menos, dende a Alta Idade Media, se ben non se lle pode facer moito caso á documentación existente que se cre foi falsificada, en parte ao interese de San Martiño Pinario en demostrar que o cenobio lles pertencía. Dise que foi mandado construír polo bispo Sisnando I no 914, quen o puxo baixo o padroado de San Sebastián. Serviu como albergue aos peregrinos que escollían a Ruta da Prata. Pouco se sabe de San Lourenzo antes do século XIII, cando aparece como priorado de Pinario, documentándose algúns priores ata o ano 1476. A tranquilidade do cenobio viuse truncada pola construción dun castelo. Dito o anterior, Henrique Neira Pereira dime que no Pico Sacro hai dous templos. O que está máis alto é a capela de San Sebastián do Pico Sacro, e un pouco máis abaixo está a igrexa parroquial de San Lourenzo da Granxa. Aínda que os dous templos foron dos monxes, o cenobio propiamente dito sería o de San Sebastían. Antes desta achega de Henrique, eu tíñao como Mosteiro de San Lourezo de Montesacro ou da Granxa.

CABANA DE BERGANTIÑOS
Mosteiro de San Estevo de Anos: Do antigo cenobio só se conserva a igrexa de orixe románica reformada con elementos barrocos.
Mosteiro de San Xoán de Vilanova ou de Borneiro: Bieitos. Anexo a Moraime. Asociado a un hospital de peregrinos que dende Santiago continuaban a Fisterra, construído mercé a unha doazón que no ano 1095 fixo a condesa Argelona ou Arxilo Páez, emparentada cos condes de Traba, de acordo con don Paio, abade de Borneiro. No 1199, dona Urraca Fernández de Traba fai unha manda ao cenobio. A mesma condesa doa o seu mosteiro familiar de San Xoán Bautista, que se atoparía nun lugar chamado Vilanova, ao de San Xián de Moraime, en Muxía. O mosteiro deixou de ter actividade monacal no século XIII ou XIV, xa que a finais do 1380 menciónase só como couto, sen outra referencia. Como foi fundado por unha muller tense crido que albergou unha comunidade feminina, pero non hai datos que o confirmen, ademais no 1095 está á súa fronte un abade polo que tería unha congregación masculina ou en todo caso dúplice.

Mosteiro de San Martiño de Canduas: Século X. Monxas bieitas. A primeia notica dáse no testamento de dona Urraca Fernández de Traba, redactado no ano 1199. Pouco máis se sabe sobre este cenobio ata o 1436, ano da súa desaparición, que foi decretada polo arcebispo de Santiago Lope de Mendoza para anexionalo a San Martiño Pinario. Daquelas só vivían en Canduas a abadesa e a priora que se opuxeron a que a súa casa fora anexionada, finalizando o proceso no 1441 por orde do papa ao abade de San Pedro de Fóra para que a consumase. Dise que a igrexa foi edificada sobre os restos do primitivo mosteiro.

CAMARIÑAS

Priorado de Santa Mariña de Tosto (Cabo Tosto-Xaviña): Bieitos. Pouco se sabe deste pequeno mosteiro, tal vez herdeiro doutro altomedieval. Desaparecido, parece que se levantaba no lugar que ocupa unha pequena capela. Pasaría a depender como priorado de San Paio de Antealtares a finais do século XII ou principios do XIII. No ano 1380, con Sabardes, aparece como priorado de San Paio usurpado por Roi Soga. Destruído polos normandos, reedificouse a finais do s. XII no que o abade de San Paio lle concede diversas posesións en Muxía, Laxe e Vimianzo, se ben este documento, datado no ano 1194, é considerado falso por F. J. Pérez Rodríguez (2008), por crer que a súa restauración nos terreos que establece o diploma é bastante difícil de que así fose, pois sería un caso único na Galicia medieval, sen intervención de laico ningún así como sen a presenza da autoridade diocesana correspondente, o arcebispo compostelán.

CESURAS

Mosteiro de San Salvador de Trasanquelos: Nin sequera se sabe a que santo estaba adicado, se ben debeu ser a San Salvador. Documéntanse doazóns nos anos 1150 e 1160. Consta como mosteiro nas doazóns das partes do antigo mosteiro polos seus herdeiros en beneficio de Sobrado. En Trasanquelos hai unha igrexa barroca dunha soa nave rematada nunha ábsida rectangular. A fachada principal, en cadeirado de granito, foi restaurada no século XIX. Destaca unha espadana dobre.

FERROL
Priorado da Cabana (Brión): No ano 1153 o deán e o Cabido de Santiago fixeron unha doazón á igrexa de Santo André de Brión ao abade Exidio e aos monxes do mosteiro de Sobrado; tanto o templo coma o seu termo foron as primeiras posesións que os monxes de Sobrado tiveron nas cercanías do Ferrol, poñendo á fronte do convento da Cabana a un monxe co título de "Magister Grangia de Brion", título equivalente ao de prior. Citado por Frei Martiño Sarmiento.

MAZARICOS

Priorado de Cives de Abaixo (Colúns): Císter. Consérvase unha casa con vestixios do priorado onde se recadaban as rendas que posuían os monxes de Sobrado.

MIÑO

Mosteiro de San Isidro de Callobre: Fundado no ano 1088 polo presbítero Sentarius en terreos doados por Romano Didaz segundo figura nun documento de dubidosa autenticidade. A vida monacal foi breve. Abandonado o cenobio, dise que o conde Fernando de Traba construíu cos seus restos un pazo xunto á igrexa que máis adiante se convertiría en Granxa do mosteiro de Monfero.

MUXÍA

Mosteiro de Santa María de Ozón: Bieitos. Aínda que os primeiros documentos datan do ano 1302, parece ser que a súa fundación débese aos monxes de Santa María de Tosto, na parroquia de Xaviña (Camariñas), que logo se trasladaron a Ozón. No 1301 aparece como priorado de Antealtares. O Tombo de Toxosoutos recolle unha doazón do ano 1334. O derradeiro prior foi Diego de Viveiro no ano 1480, quen no 1487 é nomeado como abade de San Paio. As propiedades de Ozón pasan a San Martiño Pinario no 1498. Os únicos vestixios que se conservan son un arco oxival que se atopa entre o muro que pecha a casa reitoral e a igrexa, un arco tapiado que comunicaba o templo co cenobio e un lagar.

NARÓN
Mosteiro de San Salvador de Pedroso: Coengos Regulares de San Agostiño. Fundado por María Froilaz, irmá de Pedro Froilaz, no ano 1111, substituíu a un mosteiro anterior; á súa morte foi doado a Diego Xelmírez. Foi edificado nun lugar coñecido como Vineola (viña pequena). No século XIV os monxes enfróntanse cos representantes do rei en Galicia, aquí encomeza a súa decadencia, pechándose definitivamente no 1492. No 1365 dise que estaba danificado et prove, situación ao que contribuirían os Andrade, cuxo conde, Pedro Enríquez, foi denunciado polos coengos no 1380 ante o tribunal de Medina do Campo. No 1492 visita o cenobio Alonso Carrillo de Albornoz, bispo de Catania e responsable da reforma dos mosteiros en Galicia, comprobando que estaba habitado polo prior e dous coengos, atopándose cun edificio ruinoso e sen ornamentos sacros nin libros litúrxicos o que levou ao bispo a escribir que "allí no existe la menor observancia de las reglas". Carrillo de Albornoz suprimiu o mosteiro, anexionándoo a San Martiño de Mondoñedo pero permitindo ao prior e coengos vivir na casa ata a súa morte. O derradeiro prior de Pedroso faleceu no 1497. No ano 1544 foi vendido aos señores de San Sadurniño, e a finais do século XVIII xa non quedaban restos.

NEGREIRA
Mosteiro de San Cristovo de Arzón: Bieitos, dependente do mosteiro de Toxosoutos. No 1137, Vermudo Pérez de Traba chegaba a un acordo co abade de Toxosoutos para restaurar a vida monacal en Arzón, resumíndose no documento a historia deste cenobio. Fora fundado polo seu bisavó, o conde don Paio, pero despois "quedou ermo e as herdades que o rodeaban foron despoboadas no tempo das guerras" cos vikingos. O fillo do conde Froila Páez restaurou o mosteiro e a vida nel. Nun preito entre os mosteiros da Nogueirosa (Pontedeume) e os de San Xusto de Toxosoutos (Lousame), o de San Cristovo de Arzón pasou a depender de Toxosoutos. A súa etapa como priorado foi breve, no 1172 documéntase o seu último prior, e en 1226 Afonso IX confirma o couto de Arzón a Toxosoutos.
Mosteiro de Santa María de Portor: Bieitos. No ano 1162 ten un prior á fronte polo que xa debía pertencer a San Martiño Pinario de Santiago de Compostela; neste mesmo ano aparece citado como mosteiro de Santa María de Portus Hodoris. O derradeiro prior foi frei García de Lens. A igrexa de Portor é de orixe románica, conserva algúns elementos (uns arcos cegos, canzorros e capiteis con figuras humanas). A fachada actual e a torre datan do século XVIII.

NOIA

Mosteiro de San Martiño de Corenza: Bieitos. Altomedieval, foi abandonado no século XVII. Citado no Tombo de Toxosoutos no 1200 como Corentia, como couto e freguesía baixo o padroado de San Martiño. No 1345 aparece un prior á súa fronte, cando xa dependía de San Paio de Antealtares. A súa desaparición produciríase a finais do século XV. O antigo núcleo de poboación de Corenza repartiuse entre os lugares de Nimo, Vilardante e Vilafabeiro, na actualidade pertencentes á parroquia de Roo. Polo de agora pouco se sabe sobre a súa ubicación, á beira do Tambre. Manuel Ces Canle, nun seu artigo titulado O Couto de San Martiño de Corenza no tempo, freguesía de Santa María de Roo e San Xusto, concello de Noia, aparecido no ano 2005 en Alameda, a revista da Sociedade do Liceo de Noia, di ter localizadas as ruínas deste cenobio.

OUTES

Mosteiro de San Ourente de Entíns: Na parroquia queda un núcleo denominado Mosteiro, que fai alusión a un antigo cenobio medieval baixo as grafías de Gentines nos anos 830 e 1110, Gentinis no 1138, e Intinis no 1177.
Mosteiro de Sta. María a Real ou de Santa Tasia (Entins): Monxas bieitas. A ecclesia Sancta Talasie documéntase a mediados do século IX. O mosteiro feminino de Santa Tasia aparece documentado en Toxosoutos no ano 1153. A principios do século XII, o conde Vermudo dooullo ao arcebispo Xelmírez quen o agregou á freguesía de San Ourente de Entíns. Pouco se sabe deste cenobio, a non ser que no 1134 aínda estaba habitado segundo figura no testamento de Leonor Gonzáles de Saz. Debeu quedar baleiro a mediados do século XIV, sendo suprimido polo arcebispo de Santiago arredor do 1400 xa que no 1423 fálase do arcediago de Santa Tasia, membro do cabido compostelán. López Ferreiro di que os bens do extinguido cenobio foron cedidos á xudicatura de Villestro. Cóntase que San Campio, un militar romano do século III martirizado por se converter ao cristianismo e cuxo corpo fora depositado no cemiterio romano de San Calixto, foi trasladado a Santa Tasia no ano 1774 por mandato do arcediago de Trastámara. A igrexa actual data do século XVIII.

PONTECESO

Mosteiro de Almerezo: Fundado por San Rosendo no ano 867, non se conservan restos visibles. Sobre el asenta a igrexa de San Vicenzo. O templo, do século XVII, é de planta rectangular organizada en dous módulos formados por capela e sancristía, ten ábsida cadrada e o portón da entrada está realizado en cadeirado.
Mosteiro de Cospindo: Orixe altomedieval. Non quedan restos. A Historia Compostelana indica que en tempos de Diego Xelmírez a catedral de Santiago recibiu de reis e nobres diversas partes ou a totalidade de varios cenobios, entre outros este de Cospindo.
Mosteiro de San Tomé de Nemeño (O Porto do Souto-Nemeño): Agostiños. A igrexa asenta sobre un antigo mosteiro logo incorporado ao priorado do Sar. Nun documento do ano 1105, Pedro Froilaz de Traba e a súa muller Guntrode dotan ao cenobio. Nomeado nas confirmacións pontifícias da diócese de Santiago do século XII. No 1385 está rexido por un prior. No 1443 foi anexionado a Santa María do Sar por mandato do arcebispo Lope de Mendoza. Malia o anterior, a finais do século XV aparece como casa independente, pasando a Santa María da Coruña ao redor do 1500 grazas ao arcediago de Nendos Fernando Vermúdez de Castro. A igrexa, do século XII, ten planta de cruz latina dunha soa nave con presbiterio e dúas capelas laterais. Foi parroquia propia, logo anexada a San Martiño de Cores.

PONTEDEUME

Mosteiro de Santa María da Nogueirosa: Bieitos. Non quedan restos, a tradición é a única fonte que permite emprazalo de forma aproximada. No ano 1145, Vermudo Pérez de Traba e a súa muller, a infanta portuguesa Urraca Enriques, confiaron ao abade do mosteiro de Toxosoutos, en Lousame, a construción do cenobio da Nogueirosa. As obras comezaron no ano 115o, en terras doadas por dona Urraca, esposa de Vermudo. O primeiro abade foi un tal don Rodrígo. No ano 1151 dona Urraca chegaba a un acordo coa comunidade segundo o cal os monxes se comprometían, no caso de que decidira tomar os hábitos, a admitila a ela e a catro mulleres máis, estipulándose que as donas poderían elixir ao seu gusto ser bieitas ou cistercienses, dándoselles para vivir unha das igrexas do couto do mosteiro e o mantemento que se precisase. No 1161, a infante ingresa na Nogueirosa pero, obviando o pacto citado anteriormente, quixo quedarse na casa central e non nunha das igrexas, polo que os bieitos foron obrigados a regresar para a súa casa nai de Toxosoutos, pero denunciando á infanta ante a diócese de Santiago, preito que rematará cun acordo entre as partes no que a dona e don Vermudo facían unha importante doazón a San Xusto de Toxosoutos a cambio de quedar co mosteiro da Nogueirosa. Cambia entón a vida monástica masculina pola feminina e pasaba da dependenza de Toxosoutos á de Sobrado. A comunidade non durou moito máis alá da vida de dona Urraca, sendo desmantelado o cenobio polos herdeiros. Durante o resto da Idade Media pasará a ser unha granxa dos cistercienses de Sobrado.

SOBRADO DOS MONXES

Mosteiro de Codesoso: Nos Tombos de Sobrado consérvanse dúas doazóns a este cenobio cisterciense feitas no ano 1206 por Pedro Muñiz de Codesoso e outra sen data por un tal "Michael, monachus de Codessoso... pro anime filii mei Petri Michaeliz quem sepelistis in Superaldo", ("Miguel, monxe de Codesoso... pola alma de meu fillo Pedro Míguez, que soterrastes en Codesoso"). F. J. Pérez Rodríguez (2008) di que monachus podería ser o apelido do tal Miguel, ou quizais un alcume sen querer significar que esa persoa fose un monxe; non cre que no século XIII existira vida monástica en Codesoso.

TEO

A información que achego a continuación débolla a Pablo Sanmartín, responsable do Arquivo municipal de Teo.
Antonio López Ferreiro, na súa Historia de la Santa Apostólica Metropolitana Iglesia de Santiago de Compostela (1899), relata as andanzas de Sisnando Galiárez, un bandoleiro de orixe nobre que xunto cos seus irmáns atemorizou o Val do Ulla, cometendo gran número de tropelías. Nun documento do 23 de agosto do 1032, Vermudo III fai doazón á igrexa de Santiago e ao seu bispo Vistruario de todos os bens confiscados a Sisnando Galiárez. Neste documento menciónanse, entre outros, varios monasterium, saqueados por Sisnando, que había no concello de Teo e dos que non fican restos: Sancta Maria de Badamundi (Santa María de Bamonde), Sanctus Vicentius (Santa Mariña de Lucí), Sanctus Michaelis (San Miguel de Rarís), Sanctus Christoforus de Reis (San Cristovo de Reis) e Sancta Maria de Talegio (Santa María de Teo). Do mosteiro de Rarís (no documento aparece citado como Ranariz) levou consigo o presbítero Aspadio e outros cinco monxes, dous cabalos, 32 bois e vacas, 100 cabezas de gando menor, 31 porcos, un colchón de palla, unha campá, un manto, dúas mantas... Pablo achégame outros dous cenobios. Un o de San Paio, que estaba entre as aldeas da Agrela e Veitureira, na parroquia de Lampai, na aba do monte da Agrela e a carón dun antigo manancial. Figura citado numerosas veces nunha antiga revista que forma parte dos fondos do Fondo Local chamada La Unión de Teo y Vedra, editada en Bos Aires durante os anos vinte aos setenta do pasado século. Na aldea de Coira, parroquia de Reis, preto da linde con Padrón, Pablo localizou unha laxe reutilizada nunha construción cunha curiosa inscrición da que non achego máis datos porque aínda a está a estudar. Logo de consultar os planos antigos que se gardan no Arquivo e de falar cos veciños, sinaláronlle a existencia dun pequeno cenobio, granxa ou capela que houbo nas inmediacións da aldea de Outeito, preto da actual estrada que vai de Pontevea (parroquia de Reis, en Teo) a Carcacía (Padrón). O propietario da inscrición contoulle que proviña dalí e que os monxes foran expulsados do mosteiro de Herbón. Outro veciño relatoulle que a capela estaba nunha finca que pertence á súa familia. Ata os anos cincoenta e sesenta do pasado século XX aínda se podían ver as laxes e estruturas da ermida pero os veciños de Outeiro e Coira levaron as pedras para facer peches, reparar casas, hórreos, alpendres, etc. Un home de Carcacía díxolle que cando foi abandonada a capela do San Bieito, levaron os santos para o mosteiro de Herbón. Remata Pablo Sanmartín que o mosteiro de Herbón ten gran tradición á advocación do San Bieito. De feito, a fonte que nun lateral representa a imaxe de San Francisco é considerada polos veciños como a do San Bieito. No interior do mosteiro hai varias imaxes do San Bieito o que pode avaliar esa relación entre ambos templos.

TRAZO

Mosteiro de San Vicente de Vilón: No lugar da Igrexa, na ladeira do castro de Vilouchada, parece ser que existiu unha antiga vila chamada Lentrove que, debido a un incendio, pasou a denominarse no século IX Vilouchada ("vila queimada"). Nas inmediacións estaba a igrexa, gobernada por unha pequena comunidade de relixiosos que se coñecía co nome de mosteiro de San Vicente de Vilón. O conde Alvite cedeulle a terceira parte desta vila ao mosteiro no ano 818. Crese que os monxes construíron a capela posta baixo o padroado de Santa Eufemia que foi ampliada a principios do século XVIII coas esmolas dos fieis. Do mosteiro non quedan restos.

VAL DO DUBRA

Mosteiro de Novallis: Orixe altomedieval. Pouco se sabe deste cenobio, que quizais estivo situado na freguesía de Novais. A Historia Compostelana indica que en tempos de Diego Xelmírez a catedral de Santiago recibiu de reis e nobres diversas partes ou a totalidade de varios cenobios, entre outros este de Novallis.

VEDRA

Mosteiro de San Xoán da Cova: Non se sabe con exactitude a data da súa fundación (García Álvarez di que foi fundado no século IX ou X polo bispo Sisnando), pero si que foi saqueado polos normandos no século XI. López Ferreiro sitúa a súa destrución no ano 1571, por mor dun temporal e a enchenta do río Ulla. Neira Pereira emprázao preto da actual ponte do ferrocarril, en Gundián, parroquia de A Ponte Ulla, municipio de Vedra.

Mosteiro de Santo André de Trobe: Posible orixe altomedieval. A documentación medieval fala dun mosteiro denomiando de Talobre. Carré Aldao refire unha doazón de dona Urraca: "con todo canto posúe a ela pertenza entre os ríos Ulla e Tambre. Data de 1107". Dime Henrique Neira Pereira que semella que durou varios séculos, e cando menos na última época era feminino.

Mosteiro de San Miguel de Sarandón: Antonio López Ferreiro, na súa Historia de la Santa Apostólica Metropolitana Iglesia de Santiago de Compostela (1899), relata as andanzas de Sisnando Galiárez, un bandoleiro de orixe nobre que xunto cos seus irmáns atemorizou o Val do Ulla, cometendo gran número de tropelías. Nun documento do 23 de agosto do 1032, Vermudo III fai doazón á igrexa de Santiago e ao seu bispo Vistruario de todos os bens confiscados a Sisnando. Neste documento menciónanse os monasterium saqueados polo bandoleiro, entre outros do de Sanctus Michaelis de Sarandón. Henrique Neira Pereira achégame que no exterior da actual igrexa parroquial hai unha inscrición en pedra de orixe medieval que semella referirse a un mestre de obras chamado Martiño, que pode que veña de tempos do mosteiro: Lese: "+MAGI[S]TER/MA[SS]I FECI[T]/MARTINUS".

VILARMAIOR

Mosteiro de San Cremenzo de Vilamateo: Bieitos, priorado dependente de San Salvador de Cís. O cenobio parece que xa existía a finais do século X. Que foi priorado consta en 1290 cando Pedro Vidal, prior de San Crimenzo, declara como testemuña nun preito entre Cís e os herdeiros de San Martiño de Armentar pola presentación da igrexa. Dende o Grupo de Arqueoloxía da Terra de Trasancos crese que desapareceu como priorado independente na reforma de finais do século XV. Hoxe en día, a descrición coincide en gran parte coa realizada polo Padre Yepes hai 400 anos. Trátase dunha ermida románica do século XII e de pequenas dimensións, con nave rectangular e ábsida semicircular. Visitamos o lugar a principios do mes de marzo de 2014 e atópase totalmente arruinada e cuberta pola matogueira.

VIMIANZO

Mosteiro de San Antoíño (Baíñas): Bieitos, século XII. Escribe Pérez Rodríguez (2008) que o mosteiro de San Antoíño debe identificarse co Rivomalo que aparece entre os cenobios da diócese compostelá mencionados por Anastasio IV no 1154 e no resto de privilexios pontifícios posteriores. A primeira mención como Baíñas data do 1199, no testamento de Urraca Fernández de Traba, e o primeiro documento propio do cenobio do 1271. No 1416 queda anexionado ao compostelán San Pedro de Fóra ou de San Martiño Pinario, dándose como rematada a actividade relixosa no 1456. Consérvase a que puído ser a igrexa mosteiral.

PROVINCIA DE LUGO

ABADÍN
Mosteiro de Abadín: Segundo a tradición, hai restos dun antigo mosteiro preto da igrexa parroquial de Santa María do século XII.

ALFOZ

Mosteiro de Santa María de Bacoi.

ANTAS DE ULLA
Mosteiro de Penela (Penela-Cutián): En 1453 faise mención á "hermida e moesteiro de San Pedro de Penela, que así se deçia en outro tempo, que he anexa do dito moesteiro de San Salvador de Billar de Donas...".
Mosteiro de Santiago de Amoexa: No 1943, Ramón y Fernández publicou na Revista de Arqueología un traballo titulado Jornadas románicas por tierras de Lugo onde fala da igrexa de Amoexa, substituíndo o nome de Amoexa polo de Monxa, deducindo que noutro tempo foi igrexa mosteiral de monxas. De finais do século XIII é un documento outorgado entre o bispo de Lugo, Fernando Pérez, e Urraca Fernández de Abancis en que lle doa, entre outras, a igrexa de S. Iacobi de Amoneia. Nesta época a igrexa xa non tiña carácter mosteiral xa que na escritura distínguese entre os beneficios ás igrexas mosteirais (Eiré e Cangas) das demais.
Mosteiro de Vilane (Vilane-Antas de Ulla): Nun documento do 1390 figura unha herdade "que o dito noso moesteyro ha en Vilaane" (Novo Cazón, 1986).

BALEIRA
Mosteiro de San Pedro da Esperela: Segundo a tradición, recollida por Amor Meilán, no ano 813, en tempos de Afonso II o Casto, librouse unha batalla entre moros e cristiáns nas inmediacións da parroquia, no sitio que aínda hoxe en día é coñecido como O Campo da Matanza (hai unha necrópole megalítica). Dous documentos confirman a existencia do cenobio, un de Ordoño I ("In territorio Nera Monasterium S. Petri de Asperella") do ano 857 e outro de Afonso III do ano 900 ("In Gallaecia... Neyram cum possesionibus Sancti Martini de Esperella et Sancti Jacobi de Covas cum omnibus appenditiis earum"). Na Esperela hai unha igrexa de orixe románica que padeceu fortes transformacións no século XVIII. Segundo a lenda, construíuse no lugar onde deixou de correr o sangue que baixaba dende o Campo da Matanza.

BARALLA

Sobrado do Picato: A tradición que houbo un pequeno mosteiro.

BARREIROS

Santo Estevo do Ermo (San Cosme de Barreiros): Trátase dunha capela situada no medio dun eucaliptal, coñecida tamén como de Augas Santas, que quizais recibiu o nome polas augas ferruxinosas que manan nas inmediacións e que foron consideradas como milagreiras. Segundo a tradición, esta ermida substituíu a outra anterior, citada no Tombo do mosteiro de Lourenzá no século X e que estaba atendida por monxas; a súa derradeira moradora chamábase Dominga Salgueyra, falecida no ano 1699. No ano 958, Ordoño III dá ao conde Osorio o mosteiro de Sperantani, con dúas igrexas: Sancto Justo inter Maasma et Cibarchos, alia Sancto Georgio in valle de Laurenzana. E, unha vez máis, a tradición estaba no certo, os veciños, ao limpar o monte, atoparon os restos da primitiva ermida e dun cemiterio. A capela parece que dependía do mosteiro de Esperautano ou de Esperantón que, segundo un documento do ano 1214, pertencente á colección diplomática do mosteiro de Meira, situaríase nas ourelas do río Eo, sen especificar máis. Polo momento descoñécese onde estaría ubicado este cenobio posto baixo o padroado de San Martiño, mais levantaríase, probablemente, nos actuais concellos de Ribadeo ou Trabada. Neste último, á beira do río Eo, na parroquia da Ría de Abres, temos a aldea de San Martiño. Haberá que esperar ao resultado das futuras investigacións nas ruínas da ermida de Santo Estevo para saber se hai restos doutras edificacións, quizais relacionadas cun pequeno mosteiro, granxa ou eremitorio.

BÓVEDA

Mosteiro: Mosteiro é unha aldea e parroquia. Di Nicandro Ares que aquí estaría ubicado un cenobio de monxas que tiñan por titular a San Paio. Sería este o mosteiro, segundo di Flórez, tomando o dato do P. Yepes, anexo de Celanova. No tombo de Celanova do ano 1005 cóntase que unha tal Zacaria, posuidora do mosteiro de Santa María da Ribeira, na Limia, marchou de viaxe a outro seu mosteiro, no territorio de Lemos, que chaman San Paio, e alí morreu. Outro documento do mesmo tombo, conta que no ano 1043 o abade Aloito e seus irmáns doan a Celanova o mosteiro de Ribeira, de tal xeito que se algún temerario ou soberbio ousaba inquedar ese feito, marchara a outros mosteiros que fosen así mesmo do seu avoengo, como é en Lemos o que nomean San Paio.

Priorado de Freituxe: Adxudicado ao mosteiro de Samos polo papa Paulo III no ano 1538. Citado por Fr. Martín Sarmiento na súa Viaxe a Galicia no ano 1745. Consérvase o escudo abacial de Samos.

CARBALLEDO
Mosteiro de Santiago de Lousada: As únicas noticias sobre o mosteiro achéganas uns documentos, un do ano 1293: "Iohan de Castro, notario iurado do moesteiro de Lousada", e outro do ano 1333, un testamento de Vasco Pérez de Temes, cuxa sepultura se pode ver na igrexa románica, que manda enterrar a súa carne "no mosteyro de Santyago de Lousada". No 1361 figura "Afonso Alvarez, prelado del monasterio de Lousada". No 1296 estaba convertido en abadía segrar, vivindo nela ao menos dous capeláns e un crego. Hai quen sitúa aquí aos cabaleiros da Orde do Temple.
Priorado de Riazón (Veascós): Bieitos. Aquí detívose o P. Sarmiento na súa Viaxe a Galiza. Foi anexo de San Miguel de Oleiros e logo de Chouzán. O edificio actual da reitoral é de principios do século XVIII, con patio, solaina e portas con inscricións nos linteis. Vázquez Saco, no Boletín da Comisión de Monumentos de Lugo (1949), sinala o carácter mosteiral da igrexa, e que o cenobio terminou por seren anexionado ao de San Paio de Antealtares, en Santiago.
San Miguel de Oleiros: Xunto a igrexa parroquial, de orixe románica, atópase un edificio en ruínas que foi casa reitoral. Mais, segundo algunhas fontes, polo seu aspecto e tamaño puido acoller un mosteiro. A Colección diplomática del monasterio cisterciense de Santa María de Oseira, de Romaní Martínez, recolle que aquí tivo unha granxa o devandito mosteiro. O mesmo di Nicanor Rielo en Cuadernos de Estudios Gallegos (1970).
Santa María de Temes: Onde se ergue a igrexa actual debeu existir, polas abundantes pezas reaproveitadas na mesma, un importante complexo paleocristián. Nunha doazón de Pombeiro do ano 964 fala do mosteiro de Temanes. Nun diploma do ano 997 faise mención a unha ermida que está no término do mosteiro de Temanes.

CASTRO DE REI

Mosteiro de San Salvador de Duarría: Nicandro Ares menciona un documento do ano 1128, conservado no Archivo Histórico Nacional (con copias no da catedral de Lugo), no que fala dun mosteiro familiar que estaría situado xunto a marxe dereita do río Rozas.

Mosteiro de Orizón: Un documento do ano 1032 fala dun mosteiro, posiblemente familiar, no lugar de Irizon como limítrofe da fortaleza de Labio (Lugo) que o rei Vermudo III doa á Sé Lucense e ao seu bispo Pedro.

CASTROVERDE

Capela de San Martiño (Bolaño): Aparece mencionada nun documento do ano 897 como Monasterium Sancti Martini, que foi confirmado por Afonso III. Segundo López Ferreiro posuía unha ábsida bastante achatada. Os seus restos apenas son recoñecibles, reutilizados en tempos como alpendre que na actualidade se atopa totalmente arruinado. Dise que nas inmediacións había sepulcros de pedra, feito que non puiden comprobar porque o lugar está totalmente cuberto pola maleza. Nas paredes das casas da contorna poden verse fustes de columnas e elementos de granito reutilizados.

Cellán de Mosteiro: Había un pequeno mosteiro edificado sobre un outeiro, posiblemente familiar. No ano 1133 cítase entre uns bens usurpados á igrexa de Lugo "a mans de homes impíos" a cuarta parte "de monasterium de Celain in territorio Bolanio". Citado tamén nun documento do ano 1160: "In territorio de Bolanio quartam partem Monasterii de Celain cun familiis...". Di Vázquez Saco (1959) que o mosteiro debeu ser modesto a xulgar polo que se conserva do antigo templo. A igrexa románica, abandonada no último terzo do século XX, atópase en estado ruinoso. A súa pía bautismal, do século XVII, foi trasladada á nada interesante igrexa moderna.

Mosteiro de Vilafrío (Barredo): Posible orixe altomedieval. No 1075 era propiedade de Enego Vermúdez quen marchou a Borgoña para profesar como monxe en San Pedro de Cluny, entregándolle a carta de doazón ao mesmo San Hugo. Despois debeu ser cambiado ou vendido xa que no ano 1076 xa non aparece na bula confirmatoria dos bens de Cluny que lle deu o papa Gregorio VII, evidencia que se confirma no ano 1126 cando a raíña dona Urraca o doa á Igrexa de Lugo, rematando aquí a súa existencia como mosteiro. Non se conservan restos. Disque o cenobio se atopaba onde a capela actual. No lugar apareceron varios enterramentos. Considerado como o primeiro mosteiro dos cluniacenses en Galiza. Citado no ano 1130 como "monasterium Sancti Salvatoris quod vulgo Villarfrigidum nuncupatur".

Mosteiro de Santa María de Moreira: Cenobio de monxas dependente do cisterciense de Santa María de Meira, contrastado dende o século XII. A súa fundación débese a dona Urraca que no 1183 solicitou a dona Sancha Fernández de Traba, muller do conde Rodrigo Álvarez de Arria, a súa herdade de Moreira para vivir nela como relixiosa. O modesto priorado logrou chegar ata finais da Idade Media, e no 1503 aínda residían nel a prioresa e dúas monxas. No 1504 só quedaba no cenobio unha monxa. A Observancia bernarda suprimiu o priorado, anexionando os seus bens no ano 1504.

CERVANTES

Mosteiro de Santa María de Dorna (Dorna): A primeira noticia dáse na confirmación que o papa Lucio III deu ao mosteiro de Carracedo, na que Dornam segue inmeidantamente a Penamaior o que amosa que nese momento era un priorado da abadía do Bierzo, feito que se confirma no 1203, cando Afonso IX se dirixe a el directamente como monasterio Sanctae Mariae de Dorna ao eximir as súas herdades en Vilaluz e Vilaver de fonsadeira e de todo foro rexio. O derradeiro documento coñecido data do 1319 en continúa como priorado de Carracedo, non volvendo a saberse nada del a partir de entón polo que é posible que fora suprimido, pasando os seus bens á casa nai. Para algúns autores a igrexa asenta sobre os restos dun antigo mosteiro pertencente ao Temple. Unha casona situada no lugar puido formar parte do primitivo cenobio. Na actualidade atópase en ruínas, con pegotes de formigón e bloques e teito de uralita. Segundo a tradición, preto da aldea de Estremar de Riba, tamén na parroquia de Dorna, houbo un primitivo mosteiro dependente do de Carracedo, no Bierzo, e do que non se conservan restos de ningún tipo.
San Xoán de Mosteiro: Freguesía que tivo templo documentado no século VII, na coñecida como "División" de Wamba. Tamén se cita no Liber Itacii e na Crónica Naxerenxe. No ano 915 o rei Ordoño II outorga escritura de doazón do territorio a favor da igrexa de León, feito que provocou un longo litixio entre as dióceses de Lugo e León e que ao parecer durou dende o século XI ao XIII. A igrexa actual, construída no ano 1830, disque asenta sobre un primitivo mosteiro templario.
Mosteiro do Salvador de Cancelada (San Tomé de Cancelada): Probable cenobio altomedieval que pasou á catedral de Lugo a mediados do século XII e que foi integrado no patirmonio do arcediago de Triacastela. Coñécese unha licenza do papa Alexandre III ao bispo de Lugo, Xoán, para construír un mosteiro e unha igrexa no Val de Cancelada, en terreos doados polo rei Fernando, e para facer doazón dela aos monxes do Císter. Nun documento do ano 1066, depositado no Arquivo da Catedral de Lugo e citado por Cañizares na súa Colección Diplomática, o presbítero Pelagius Iuliani fai doazón da vila de Dumia ao mosteiro: "concedimus ibidem villam nostram que habemus hic in Dumia". De existir este mosteiro, posto baixo o padroado do Salvador, a data da fundación hai que situala entre os anos 1152 e 1181 en que o bispo Xoán, elixido polo cabido, estivo á fronte da diócese. Este prelado fora con anterioridade abade do mosteiro de Samos. O cenobio menciónase na España Sagrada, do século XVIII, dos PP. Flórez e Risco.

CHANTADA

Priorado de Paracostoira: Paracostoira é unha aldea da parroquia de Pedrafita. Aquí houbo un priorado dependente do mosteiro de Oseira. A aldea cítase como Petra Costoya no ano 1007, e como Petra Custodia no 1232, topónimo que semella facer alusión a unha Pedra de Garda, tal como sinala o etimólogo Nicandro Ares Vázquez.

O CORGO

Mosteiro de San Martiño de Perliños (Arxemil): Estaba situado preto dun castro e da ponte medieval, de orixe romana, de Galiñeiros. Risco menciona que o 20 de abril do ano 857 o rei Ordoño I doou á sé de Oviedo o cenobio xunto con dez vilas e as súas igrexas, documento confirmado no ano 900 por Afonso III: "In Flamoso Monasterium S. Martini de Perellinos cum decemm villis et seis ecclesiis pracnomiantis, id est, S. Jacobi de Ranero, ecclesiam S. Michaelis... ecclesiam S. Pelagii...". No ano 900, Afonso III confirma ao bispado de Oviedo varias posesión en Galiza, entre outras as do mosteiro de Perliños con todos os seus anexos. No Inventario artístico de Lugo y su provincia dise que no ano 1600 había unha ermida en San Martín de Perliños. O cenobio foi obxecto de litixio entre as dióceses de Lugo e de Oviedo. Mais non fallan os críticos que aseguran que os documentos citados ao principio son falsos e que foron modificados no século XII para seren utilizados como título de reivindicacións por parte da sé de Oviedo que reclamaba as rendas dalgunhas igrexas de Lugo. Mais como di Nicandro Ares Vázquez, aínda que os documentos non sexan auténticos, poden conter unha verdade histórica xa que naquela época non se preiteaba por unha quimera senón por algo moi concreto, como poidera ser un mosteiro coas súas rendas.

FOLGOSO DO COUREL

Mosteiro de Visuña: A fundación atribúese a San Froitoso a mediados do século VII. Dise que Afonso II O Casto pasou a infancia no mosteiro de Samos, no castelo de Carbedo e na antiga igrexa mosteiral de Visuña.

Mosteiro de San Xoán do Courel: Segundo Mercedes Vázquez Saavedra (2003), en Seoane houbo un antigo mosteiro dependente de Samos. O P. Maximino Arias Cuenllas, historiador e monxe de Samos, fai alusión a un cenobio chamado de San Xoán do Courel. Tempo despois, entre os cabaleiros santiaguistas de Vilar de Donas figura San Xoán de Seoane.

Mosteiro de Sobredo (Folgoso do Courel): No ano 853, no Tombo do mosteiro de Samos cítase un cenobio á beira do río Lor, "in Laure monasterium Suveretum (Sobredo)". Aquí, os monxes de Samos refuxiarían de neno ao futuro rei Afonso II O Casto cando fuxía do seu curmán Aurelio, asasino de seu pai Froila II; tamén se di que foi agochado no castelo de Carbedo. Co tempo, o pequeno mosteiro converteuse nunha granxa, situada preto da torre do Castro; os habitantes pagaron foros aos monxes bieitos ata a súa redención.

A FONSAGRADA

Mosteiro de Santa María de Lamas de Moreira: Císter. A igrexa pasou a formar parte da Diócese de Lugo por decreto da Congregación Consistorial o 17 de outubro de 1954; con anterioridade pertencía á sé de Oviedo. O P. Risco, na súa España Sagrada, transcribe un documento do ano 1656 suscrito polo clero do arciprestado de Burón ao que pertencía esta parroquia, reivindicando o bo nome do prelado de Oviedo, Bernardo Caballero i Paredes, que fora calumniado polo deán e algúns coengos da catedral. Consérvase a igrexa de orixe románica, cuxos únicos elementos desta primeira época son dous canzorros que sosteñen o tellaroz, na sección máis próxima á ábsida.

GUNTÍN DE PALLARES
Mosteiro de San Fiz do Ermo: Documentado a mediados do século X, nada se volve a saber del ata o ano 1223 en que aparece citado como monasterium. Foi obxecto de discusión entre as ordes de Santiago e a do Temple, acusando a primeira á segunda de llo ter ocupado indebidamente. A finais desa década aparece xa como encomenda ou bailía templaria nun preito que a orde mantén co cenobio bieito de Ferreira de Pallares. Nun documento do ano 1265 figura un litixio diante do bispo de Lugo, Miguel, entre o abade do mosteiro de Ferreira de Pallares e o comendador de San Fiz do Ermo: "Domnum Lupum comendatorem Sancti Felicis de Heremo, ordinis Milicie Templi". No 1254 o bispo de Lugo recoñécelle os dereitos sobre dezanove igrexas da súa diócese. No 1310 a bailía estaba habitada polo comendador e dous freires templarios que ese ano foron citados polo tribunal de Medina do Campo para comprobar as acusacións vertidas contra a orde e que levarán á súa desaparición. Moitos dos bens templarios galegos remataron en mans dos Castro e entre eles os de San Fiz, pois no 1355 Fernando Ruiz de Castro entregaba o meu couto e erdades de San Fiiz do Ermo a Gonzalo Ozores de Orcellón. Do que foi mosteiro templario só se conserva unha casona onde, ata non hai moito, aínda se podía ver unha pedra armeira da orde do Temple
Parroquia de Castelo: Nun documento do ano 1215 cítase "eclesiam Sancti Salvatoris de monasterio de Castello", e noutro do 1238 "Moestiro de Castelo".
Mosteiro de Santa María de Mosteiro: Crese que houbo un mosteiro feminino polos séculos XI ao XII que pertenceu ou foi absorvido polo de Santa María de Ferreira de Pallares. Na Casa do Priorado atopouse un capitel decorado de tradición visigótica que se conserva no Museo de Lugo o que podería confirmar, segundo Amor Meilán, a existencia deste cenobio en cuxa igrexa exercían xurisdición os señores de Gaioso. A igrexa parroquial, de orixe románica, foi erixida preto dun castro. Estes mosteiros eran patrimoniais e desaparecían pola falla de monxes ou por doalos os seus donos a outros mosteiros e igrexas. Nun alpendre próximo localizamos empotrado nun dos muros un morteiro pétreo e a basa dunha columna, posiblemente romana. Esta parroquia é na actualidade anexa á de Francos.

O INCIO
O Mosteiro de Flanello: Nicandro Ares Vázquez escribe un artigo en Lucensia no que fala da existencia deste mosteiro "in terra de Lemos". En primeiro lugar cómpre aclarar que a actual comarca comprende os concellos de Bóveda, Monforte de Lemos, Pantón, A Pobra do Brollón, O Saviñao e Sober, e non o do Incio que pertence á comarca de Sarria. Mais don Nicandro xa advirte que a Terra de Lemos non era soamente a contorna da cidade de Monforte e da súa comarca, senón que incluía unha zona máis ampla. Di que no Tombo de Samos atópase un documento no que consta que un presbítero chamado Genitrigus/Genetricus construíu no ano 947 unha igrexa nas súas herdades, situadas "in terra de Lemos". Despois de afondar na toponimia e na documentación que podería alumar a situación do cenobio, Nicandro Ares cre que se ubicaría na parroquia de San Salvador do Mao, nunha vila que no ano 991 se chamaba Planeto: "monasterium Sancti Salvatoris, territorio Lemabus, prope ribulo Omano, fundatum in villa que antea vocabatur Planeto et modo dicitur sanctum Salvatorem". O que si chama a atención é que no documento do 947 se fale de Lemos e non de Lemabus, termo máis usado no Tombo.
Mosteiro de San Salvador do Mao: Dise que se levantaba xunto a vila de Planeto (o Flanello citado anteriormente por Nicandro Ares). Fr. Gregorio de Argáiz (1600-1679), na súa obra de longo título La soledad laureada por San Benito y sus hijos en la Iglesias de España y theatro monástico de la provincia Bética, di que corresponde á terra do castelo Slanillo, preto do río Omano (o Mao), do bispado de Lugo. Nin Planeto nin o Castelo Slanillo deixaron pegada na toponimia actual. Argáiz escribe tamén que recibía o nome de San Salvador de Lemos. A igrexa actual conserva o antigo patrón, e no pobo existe a tradición do desaparecido mosteiro. Outras escrituras falan do seu carácter dúplice e da súa anexión a Samos por Vermudo II na última década da décima centuria. A igrexa figura na concordia que no ano 1195 puxo fin ao longo preito entre os abades de Samos e o Cabido de Lugo sobre a posesión do templo e dos seus bens.
Mosteiro de Santa María do Mao (Santo Eufrasio): Tamén tivo por patróns a San Martiño, Santo Estevo e San Pedro e San Paulo. Na actualidade a igrexa presenta unha nave elevada, con cuberta en lousa a dúas augas. Ao presbiterio, máis reducido ca nave, accédese por medio dun arco de medio punto. No interior, o retábulo renacentista de tres corpos ocupa toda a cabeceira. A porta do sagrario loce un relevo de Cristo resucitado de pé sobre o sepulcro. Na imaxinería salientan as tallas do Santo Eufrasio, Santa María, Santa Bárbara e o San Bieito. O templo foi restaurado hai algúns anos e apenas conserva restos da fábrica orixinal. Exteriormente comparte coas igrexas de San Salvador e San Román, tamén no Mao, a peculiaridade de ter o adro e o cemiterio cuberto por unha estrutura de madeira. Pero o elemento máis destacado é o sepulcro do Santo Eufrasio. Segundo a tradición, foi un dos sete Santos Varóns, discípulos do Apóstolo Santiago, que foran enviados por San Pedro e San Paulo para evanxelizar a Península, establecéndose en Iliturgi (Andúxar), de onde foi primeiro bispo, sufrindo martirio nos primeiros anos da era cristiá. Durante a invasión árabe, os monxes de Andúxar, despois dunha longa peregrinaxe, chegaron ao Val do Mao no 1716, depositando as reliquias na primitiva igrexa. O sepulcro atópase no centro da nave, cuberto por dúas grandes pedras superpostas. A pedra superior, primitiva, conserva unha inscrición borrosa referente ao traslado das reliquias do Santo Eufrasio a Andúxar no ano 1596. Nun dos muros do templo hai unha inscrición de irmandade entre os veciños da aldea e os de Andúxar. A romaría na súa honra celébrase o 15 de maio. Sobre este santo publicou unha monografía no ano 1955 Pedro López Rubín: Santo Eufrasio, Varón Apostólico. Segundo o bispo Antolín López Peláez, no seu El monasterio de Samos (1894), o cenobio de Santa María do Mao foi do real patrimonio dende os tempos de Ramiro I, que reinou entre os anos 842 e 850, ata que Sancho o Craso llo cedeu aos monxes de Andúxar. Fronte á igrexa está a coñecida como Casa do Priorado, con dúas pedras armeiras do mosteiro de Samos.

Mosteiro de Valdemao: Deste incerto mosteiro fala Amor Meilán. Di que xa existía nos primeiros tempos da Reconquista. No Incio están as parroquias de San Salvador do Mao, Santa María do Mao e San Romao do Mao. Incorporouse a Samos no século X.

LÁNCARA

O Mosteiro (Bande Susaos-Bande): O mosteiro dependía do de Samos. Mencionado en documentos do Tombo de Samos nos anos 982 e 990, e noutro do ano 1057, nunha doazón do mosteiro de San Paio, preto de San Salvador de Bande, entre Tórdea e Neira. Era un mosteiro feminino que foi propiedade de Leodegundia. Non duraría moito tempo como cenobio xa que no ano 1091 noméase como "eclesia Sancti Pelagii et sua villa". O lugar, Mosteiro, nomeáse nun inventario entre 982 e 990 onde se rexistra unha herdade de illo vallato de Monasterio ata in Bandi. En Bande consérvase a igrexa do século XII, cunha nave e unha ábsida semicircular unida ao corpo rectangular do presbiterio. A fachada é moderna. No interior pódese ver unha colección de seis grandes óleos, doados pola familia López Quiroga e Somoza.
Mosteiro de Neira de Rapados (Vilaleo): Segundo Nicandro Ares Vázquez, o composto do topónimo, Rapados, pode facer alusión a uns frades rasurados (ou tonsurados), porque nesta parroquia baixo o padroado de Santa María estarían antes monxes e na limítrofe de San Salvador de Toirán habería monxas, tal como adoitaban elixir os santos protectores os mosteiros dúplices.
Mosteiro de San Salvador (A Eirexe-Toirán): Aquí puido estar o "monasterio Sancti Salvatori in villa que vocitant Bandi, in ripa Narie", fundado por Lucito Gundesindiz e Domna Eiloni, segundo se cita en documentos do Tombo de Samos en 982 e 1057. No 982 cítase o mosteiro de San Salvador e Santa María na ribeira do Neira, o cal tiña os seus límites "per termino de Sancto Pelagio". En Sampaio (Neira de Cabaleiros) estaba o mosteiro familiar de San Paio no ano 1057: "Monasterium territorio Galletie prope monasterio Sancti Salvatoris de Bandi, inter Tordena e Naria; vocitant ipsum monasterium Sancti Pelagii et sociorum eius". Consérvase unha inscrición do ano 1133. Este mosteiro fora propiedade de Ledegundia, e atendendo tamén ao seu titular, San Paio, vese que foi de mulleres (Ares Vázquez, en Lucensia 2009).
Mosteiro de San Vicente: Crese que Carracedo puido ser o lugar onde estivo o "monasterium de Sancti Vicenti de Lancara" (San Vicente é o patrón da parroquia), citado así nos anos 1119, 1122, 1123 e 1133, aínda que di que puido estar en Leirado (sobre a porta hai unha cruz de malta ou patada), parroquia de Armea, porque aquí existiu o lugar de San Vicenzo e a ecclesia S. Vicenti de Leirado, segundo documentos dos anos 1175 e 1195, se ben no ano 1091 lese Sanctum Vicentium de Armena.

LOURENZÁ
Mosteiro de San Adrao: De carácter familiar, foi doado no ano 969 ao mosteiro de San Salvador de Lourenzá. A pía de auga é un miliario romano dun metro de altura. A igrexa, do século XVI, está moi reformada onde salienta o campanario barroco. No interior hai un retábulo do século XVIII e unha cruz procesional do século XVI.
Mosteiro de San Fiz de Cazolga ou dos Macabeos: A capela actual foi construída no ano 1940, substituíndo a outra máis antiga que pertencía ao mosteiro de San Fiz e os Macabeos e mandada erixir, segundo a tradición, polo Bispo Santo. No Archivo Histórico Nacional consérvase un documento datado no ano 933 que fai alusiónn a este mosteiro, situado na faldra do monte denominado Cornaria: "In nomine domine nostri ihesu christi uobis dominis meis santisque martiribus sancti felicis et machabeorum quorum ecleisa fundata esse dignoscitur in ripa de riuulo uocabulo masma subtus monte cornaria".

LUGO
Convento das Doniñas: Segundo recolle Nicandro Ares Vázquez, en Santalla de Bóveda existe a tradición dun chamado Convento das Doniñas que estaba a dous quilómetros da aldea, no vilar de Valín, máis do cal non se coñece ningún documento.
Ermida do San Amaro (Conturiz-Santo André de Castro): Ata o día 19 de maio de 2015, tiña catalogada como unha "torre defensiva" os restos desta ruinosa edificación situada en Conturiz, e como tal, ademais de neste blog, tamén a colguei no facebook. Foi entón cando vin un comentario de Adrián Gómez no que contestaba que non se trataba dunha torre senón dunha capela. Para subsanar o erro púxenme en contacto con Adrián quen axiña me enviou unha información que eu descoñecía. Contoume que, segundo os veciños, trátase das ruínas do convento ou mosteiro de San Amaro. Na ligazón a unha publicación que me achegou (Los trasmeranos en Galicia: la familia de los Arce, obra de Ana Goy Diz publicada nas Actas do simposio Juan de Herrera y su Influencia, 1992), di que se conserva a escritura do contrato de Gaspar de Arce no ano 1584 cos canteiros Gregorio do Barro e Alonso Rodríguez para que levantaran as paredes de mampostería. A obra atopábase nas inmediacións da vivenda dos condes de San Amaro que disfrutaban a capela en réxime de padroado. Comentoume Adrián que pola zona hai, ao menos, dúas pezas graníticas con cruces, unha das cales vin reaproveitada no peche dunha casa. Moitas pedras da capela, que se atopa en moi mal estado de conservación, foron espoliadas para outras construcións. Vaia dende aquí o meu agradecemento a Adrián Gómez por tan valiosa información quen tamén me dixo que na mesma parroquia hai os restos dunha vella igrexa, San Román, da que se di que son restos romanos ou tardorromanos ou quizais posteriores, mais si semella que anteriores ao século X.
Mosteiro de Meilán: Polo ano 930, o presbítero Regito fundou o mosteiro de Santiago de Meilán. Sucedeuno o seu sobriño do mesmo nome, quen á súa vez légao á igrexa de Lugo e ao seu bispo Pelaio quen ordena de presbítero e pon á fronte da igrexa mosteiral a Desterigo quen, no seu testamento, establece o dereito sucesorio a favor dos seus sobriños Afonso e Andulfo. Despois de varias vicisitudes, o mosteiro cae nas mans de Pelaio quen, conta Vázquez Saco (1947), dispón dos bens mosteirais e déixaos en testamento á súa filla Trodili. O bispo Amor (1088-1096) rexeita o testamento e faise cargo da facenda do cenobio, aínda que, "movido máis tarde a misericordia", déixallo ao actual posesor e ao seu sucesor inmediato. A igrexa de Meilán e os seus bens non foron definitivamente adscritos á igrexa de Santa María de Lugo ata o ano 1123, cando estaba en mans do conde Munio Peláez. A fábrica románica da igrexa foi bastante alterada por reformas posteriores.
Mosteiro de Saamasas: Hoxe é un arrabaldo da capital lucense, onde o presbítero Félix no ano 923 cedía a aquel mosteiro "villa quam dicunt iuliani", denominación que segundo Nicandro Ares pode corresponder a Xián ou Cián, en Taboada. No Museo Diocesán de Lugo consérvanse sete pracas rectangulares e planas decoradas. A importancia destes relevos vén dada tanto pola súa calidade artística, como polo interese que esperta o seu carácter e función, ademais da interpretación dun epígrafe. Ao parecer trátase das pracas dun canel de época visigótica de finais do século VI ou principios do VII, correspondentes á primitiva igrexa onde no século XX aparece citada como mosteiro de Sanctas Masas. O cancel separaba a parte sagrada do altar da adicada ao resto dos fieis.
Mosteiro de San Miguel de Bacurín: Bacurín aparece no testamento de Dona Ximena no ano 964, onde doa ao mosteiro de San Xoán de Mera, "basilica sita est et monasterium constructum in valle Mera prope fluvio Minei, sub urbe lucense, villa que dicunt Quarto", a vila de Mera e outros lugares próximos, entre eles Bacorini. Nun documento do século XII onde se recollen as regalías de Santa María de Lugo, entre outros, de "Sancto Michaele de Bacorin, casale de domno Romano". É probable que se tratara dun pequeno mosteiro familiar de corta vida. Na primeira década do século XIII aínda existía eiquí unha comunidade monástica. No 1211, a abadesa Dona Gontroda Rodríguez doa o dereito que ten "in monasterio Sanct Michaelis de Bacorin" á Igrexa de Santa María de Lugo.
Mosteiro de San Xoán de Mera: Citado por Ares Vázquez, tratábase dun mosteiro familiar situado no que hoxe en día é Seoane Alto, anexa do Burgo. A primeira mención é na copia do testamento do bispo Odoario no ano 747, cando se cita a ecclesia sanctii iohannis de mera. Noutro discutido documento do ano 897, o rei Afonso III confirma ao bispo Recaredo e á igrexa lucense moitos territorios, entre os cales se mencionan as igrexas de "In mera eclesiam sancte eolalie alte, ecclesiam sancte marie que dicitur alta, et sanctum ioannem de mera cun familia". O P. Yepes cita un documento do ano 985 onde fala de que o mosteiro de San Xoán, no territorio que chaman Mera, pola Era de mil e vinte e tres, estaba sito cabe a cidade de Lugo, non lonxe do río Miño, e era de monxes e de monxas. Pero Yepes non sinala con exactitude o ano da fundación de tal cenobio, pois no Archivo Histórico Nacional (Tombo de Sobrado) consérvase a copia dunha escritura datada o día 17 de xuño do ano 964, na cal unha muller chamada Ximena di que aquel mosteiro fora construído polos seus pais no val do Mera preto do río Miño, non lonxe de Lugo, na vila que chamaban Quarto.
Mosteiro de Santalla de Cuíña: Mencionado nos anos 995, 997, 999 e 1017.
Mosteiro de Santalla de Fingoi: Nun documento do ano 995 consta que unha muller de nome Faquila doa ao rei Vermudo II o mosteiro de Santalla de Fingoi con todas as súas pertenzas. Tamén consta en documentos dos anos 1042, 1086 e 1088 onde se cita o "monasterium Sancti Antonini de Fingoi". En xullo do 1071, a infante Elvira, filla de Fernando I, doa ao bispo de Lugo varias vilas que foran do mosteiro de Fingoi. No do 1088, Afonso VI doa ao bispo de Lugo varias vilas e igrexas suxeitas aos mosteiros de Santalla e Santuíño de Fingoi e os dereitos rexios da cidade de Lugo.

MONFORTE DE LEMOS
Convento-Hospital do Sancti Spiritus de Monforte: No século XIII hai referncias dun "Hospital de Lemos", mais descoñécese con exactitude a data da fundación. As primeiras noticias datan do ano 1564, nun Libro de Xuntas do mosteiro de San Vicenzo do Pino do ano 1577. Sábese que no 1683 xa existía o Hospital do Sancti Spiritus, propiedade do Concello e administrado polos Irmáns Obregones, con anterioridade á entrada dos Hospitalarios. Os Obregones deben o nome a Bernardino de Obregón (Burgos, 1540-Lisboa, 1599) que serviu aos pobres enfermos, agregándose logo outros compañeiros que co tempo tomaron o nome de Hermanos Mínimos de Bernardino de Obregón, e que profesaban na orde dos Agostiños. Por Real executoria librada polo Supremo Consello e Audiencia de Cámara, Eugenio Aguado, en 19 de outubro de 1753, na cal se insire a súplica elevada por dona Rosa María de Castro e Portugal, condesa de Lemos, a fin de aprobar e sancionar a transación e concerto entre dita señora e o licenciado Francisco Gil, en nome da vila e Concello de Monforte a 9 de outubro de 1752, na vila de Madrid, con referencia a poñer ao cargo dos relixiosos de San Xoán de Deus o Convento-Hospital do Sancti Spiritus e o Hospital de San Lázaro e a cuxa cabeza debería de estar Fr. Bartolomé Márquez, cedéndolle ao efecto o edificio, bens e rendas da súa anexión, con outras agregacións e baixo determinadas condicións. As últimas noticias sobre a presenza dos Hospitalarios en Monforte, que ocupaban as dependenzas do antigo Concello, datan de principios do ano 1833.
Convento de San Xacinto de Monforte: Sitúabase onde está a igrexa de San Domingos da Régoa, edificada na primeira metade do século XVI na faldra do monte de San Vicenzo do Pino, agás a sancristía e o edículo de Nosa Señora do Rosario. No interior conserva un espléndido órgano do ano 1888, realizado por Pedro Méndez segundo figura nunha inscrición situada na traseira. O convento foi fundado no século XVII (ano 1621) polos condes de Lemos e ocupado polos dominicos. O freire Aureliano Pardo Villar, no Boletín da Comisión de Monumentos de Lugo (1949), fala deste convento menor (citado tamén no Boletín da Real Academia Galega do ano 1931). Di que durante a Guerra da Independencia converteuse nunha fábrica militar, onde se equipaba de armas aos paisanos da comarca, e construíanse canóns de madeira, escavando troncos de árbores que se rodeaban con aros de ferro; estes canóns podían resistir ata doce disparos. O prior do convento, Fr. Domingo Barbeito, que foi asasinado polos franceses, non contaba máis de corenta anos de idade. Tamén foi barbaramente martirizado o irmán leigo Fr. Simón Vega, de sesenta anos. Outro irmán leigo, Fr. Andrés de San Vicente "embalsamó los claustros de este convento con el aroma de sus excelsas virtudes" na segunda metade do século XVIII; morreu cumpridos os setenta anos, pouco antes do 6 de maio de 1796. Do fundador e primeiro prior deste convento, Fr. Justo de Oviedo, sábese que morreu entre os anos 1643 e 1645, como así figura nas Actas do Capítulo provincial deste último ano. Este Fr. Justo foi tamén o derradeiro prior do convento da Purificación de Pantón, do que falo na entrada correspondente a ese concello.
Mosteiro de Cinsa (Cinsa-Baaamorto): Segundo recollo de Nicandro Ares, en Cinsa estivo ubicado o mosteiro de Sancto Ihohanne de Cinissa, do cal queda na microtoponimia a Casa Priorato con emblemas da cruz de Malta, utilizada polos hospitalarios de San Xoán.
Convento de San Antonio: Franciscáns. Citado por J. M. Pita Andrade na súa obra Monforte de Lemos (1952): "... con los barrios de Remberde en donde está el Convento de las Religiosas Descalzas y con el de los Abeledos en donde está el Convento de San Antonio de la Orden de San Francisco...".
Priorado de San Salvador de Moreda: Citado por Fr. Martín Sarmiento na súa Viaxe a Galicia no ano 1745.

NEGUEIRA DE MUÑIZ

Igrexa de San Salvador de Negueira: Construída a finais do século XV ou principios do XVI coa intención, dise, de que fose un mosteiro se ben non se coñece documentación ao respeito.

AS NOGAIS

Santo André das Nogais: Dise que xunto a igrexa existiu un antigo eremitorio convertido en mosteiro e logo desaparecido. Cando a reforma do cemiterio que arrodea á igrexa, apareceron varias tumbas formadas por laxes. O templo conserva restos de tres estilos arquitectónicos: visigótico, románico e gótico. Tanto no exterior como no interior pódense ver varios elementos decorativos reutilizados.

OUTEIRO DE REI

Mosteiro de Santa Euxenia de Gaioso: Citado polo P. Yepes na súa Crónica General de la Orden de San Benito (1613). Nicandro Ares Vázquez, de quen recollo a información, di que pouco máis achega o beneditino, que nin sequera indica onde se atopaba e que se inscribe entre os suxeitos a Sobrado. Nada achega a bibliografía, mesmo nas guías eclesiásticas de Lugo só se fai alusión ás parroquias de Santiago e Santo Tomé de Gaioso, mais descoñécese a de Santa Euxenia. Mais don Nicandro, que presentiu a súa existencia, atopou a referencia á freguesía e couto de Santa Euxenia de Gaioso no Catastro de Ensenada do 1752, que tamén aparece citada como Santa Euxenia de Senande (aldea hoxe en día pertencente a Donalbai, en Begonte) e que aínda é coñecido como lugar da Eirexe de Senande, onde non existen restos de igrexa algunha, mais non lonxe de onde posiblemente se erguería o desaparecido cenobio. Nunha visita de Nicandro Ares atopou un sártego antropoide cun debuxo xeométrico na súa cabeceira que facía de pía para beber o gando. O dono levouno logo ao sitio denominado do Adrio onde apareceran ladrillos, tellas e pezas labradas, unha cun debuxo que semellaba un escudo que se empregaron na cimentación dunha obra. O documento citado polo P. Yepes data do ano 1019 e custódiase no Archivo Histórico Nacional entre os pergameos do mosteiro de Sobrado dos Monxes.

Mosteiro en San Xoán de Parada: En Estudos de toponimia galega II, editado pola Real Academia Galega no ano 2013, don Nicandro Ares Vázquez sitúa en Parada o mosteiro de San Xoán de Friolfe, en vez de no concello do Páramo. (ver concello do Páramo).

PALAS DE REI

Mosteiro de Augas Santas: Citado nunha doazón que fixo Afonso III á igrexa de Lugo no ano 897: "In terra de Uliola monasterim S. Gregori". Nun documento do ano 1138 menciónase "In Uliola... monasterio Sancti Gregorii de Aquas Sanctas". No ano 1266 xa se fala da "igreja que he de Sanjurjo de Aguas Sanctas".

Mosteiro de Devesa: O nome quizais lle veña dun primitivo cenobio citado no ano 1291 como "eclesia de Santiago de Moesteyro de Deusa", e nun do ano 1296 como "eclesia Sancti Jacobi de Moesteiro".
Mosteiro de Santa María de Carteire: Nunha escritura do ano 956 do conde Osorio Vistrariz e da súa muller Teodili Pepiz faise mención aos mosteiros de Santa María de Carteire e de San Fiz do Hermo. Os donantes, oprimidos polo peso dos seus pecados e aterrorizada a súa conciencia polos crimes que cometeran, desexan reconcilarse con Deus, ofrecendo os bens que posuían naquela comarca. Deste mosteiro non se coñecen restos.

PANTÓN

O Mosteiro (Eiré): O Mosteiro é unha aldea da parroquia e Eiré. Segundo Nicandro Ares houbo un pequeno mosteiro de monxas. Consérvase unha pequena capela posta baixo o padroado de San Miguel. Segundo un documento do ano 1108, era abadesa Agiree Adonça.
Priorado de San Román de Moreda: Citado por Fr. Martín Sarmiento na súa Viaxe a Galicia no ano 1745. Tratábase dun priorado ou granxa dependente do mosteiro de Samos. Dende o ano 1832 exerceu como prior e cura o P. Sebastián Rueda. Nun documento do ano 1175 cítase "in terra de Lemus ecclesiam sancti Romani de Moreda".

PARADELA
Mosteiro de Santa María de Loio, Santa María de Ribalogio ou de Argentario (Cortes): Do antigo mosteiro de orixe eremítica fundado no século VIII, vencellado ao Camiño a Santiago, só se conserva a capela románica do século X, posiblemente construída sobre outra máis antiga. A capela foi restaurada polo monxe Quintila no s. XI. No século seguinte acométense importantes reformas. Consta dunha nave á que se accede por unha porta con arco de ferradura. A espadana, dun oco, remata nun pináculo. Dise que aquí naceu a orde dos Cabaleiros Cambiadores (tamén coñecidos como os Templarios galegos) que deu orixe aos Cabaleiros de Santiago, feito que nega F. J. Pérez Rodríguez (2008). Tamén se di que foi casa nai da Orde de Santiado da Espada, fundada no 1170 en Estremadura co nome de freyles de Cáceres, sumándo a ela os coengos regulares de Loio. Un dubidoso documento do mosteiro de Celanova do día 23 de decembro do 927 dise que se restaura a vida monástica. Si se sabe que no 1102 a raíña dona Urraca fai doazóns á igrexa da Lama dicindo que lle pertencía porque fora de dous mosteiros seus: o de Santa María de Portomarín e o de Santa María de Loio. No 1175 encabeza como monasterium os bens e dereitos da orde de Santiago na confirmación dun privilexio pontifício, e noutras de anos posteriores. No 1230 aparece un comendador á súa fronte. No 1254 os cabaleiros entregábanno á Igrexa de Santiago de Compostela, pasando a forma parte da sé xacobea onde permanecerá o resto da Idade Media. Nunha crónica da orde redactada no século XV cóntase o protagonismo que no nacemento dela tivo Sant Loyo, casa agostiña que se ten identificado con Santa María de Loio cando, en realidade, ese priorado situaríase na cidade de León, tratándose do de San Clodio.
Priorado de Santa María de Mirallos: Foi priorado da Encomenda de Portomarín. A carón do Camiño Francés, tiña hospital para acoller aos peregrinos. A igrexa, de orixe románica, pasou a ser parroquia no século XVIII, foi trasladada, pedra a pedra, dende Ferreiros no ano 1790. Diante da porta principal hai unha pía con diferentes símbolos.

O PÁRAMO

Igrexa mosteiral de San Xoán de Friolfe: Segundo un documento de restauración da igrexa de San Xoán de Friolfe, datado no ano 910, existiu un mosteiro posto baixo o padroado de San Salvador. A orixe do templo data da segunda metade do século XII. Construída con muros de cadeirado de granito, presenta unha porta con arco de medio punto, dúas arquivoltas decoradas con perlas e inscritas en axedrezado, tímpano bilobulado adornado cunha cruz bizantina central e dúas cruces laterais. O pórtico ten cinco columnas que enmarca a outra porta con tímpano cunha cruz de Malta inscrita nun cadrado. A espadana é barroca, coroada por pináculos. Malia o anterior, segundo achega Nicandro Ares Vázquez, a cita do ano 910 está tomada de Galicia Histórica, Colección diplomática (1901), de Antonio López Ferreiro, localización que o autor lucense cre errada e que posteriormente foi aceptada por A. del Castillo, Villa-Amil y Castro, Amor Meilán e Vázquez Saco, ubicación que o sempre documentadísimo don Nicandro rexeita, ubicando o cenobio, en todo caso, en San Xoán de Parada, no concello de Outeiro de Rei, de carácter, posiblemente, dúplice. Na ampla documentación que cita, figuran varios abades, presbíteros, diáconos e outras testemuñas, entre elas varias mulleres que ben puideron ser monxas do referido mosteiro. Nicandro Ares sitúao en San Xoán de Parada, no concello de Outeiro de Rei.

A PASTORIZA

Igrexa de Bretoña: Templo disque situado sobre un antigo castro (nas proximidades atopouse un pendente de ouro, ao parecer prerromano) e sobre os alicerces dunha primitiva basílica monacal de orixe suevo-visigótica, sé da diócese de Britonia fundada polos bretóns que chegaron ás costas de Lugo no século V, dirixidos polo bispo Mailoc. A igrexa actual ten planta rectangular con tres naves, presbiterio e sancristía. Sobre a porta lese a data de 1733, e tamén aparece esculpida a cabeza dun anxo con sombreiro de peregrino. Na parede leste do templo hai unha lápida coa inscrición da consagración da antiga igrexa en honra de Santa María da Paz, construída sendo bispo Pelaxio, que di: "ERA C... IQ V K(a) L(enda) S: MAI(a)S P(e)LAGI(u)S P(resbi)T IN ONOREM S(an)C(t)E MARIE MATRE PACES". Daquí xurde a diócese actual de Mondoñedo-Ferrol. Realizáronse escavacións a principios dos anos setenta do pasado século, saíndo á luz gran número de tumbas paleocristiáns e cimentos da basílica episcopal. Agás a torre-campanario, os muros están encementados e pintados de branco. O P. Flórez cita unha escritura do ano 830 onde di que Britonia foi invadida e destruída polos árabes. Segundo Amor Meilán, baseándose nunha testemuña de Pomponio Mela, insinúa que nos primeiros séculos da era cristiá existía unha confederación de pobos ártabros con capital en Britonia, confederación que abranguía ata a actual comarca de Ortegal. Dentro do que foi o emprazamento da antiga Britonia, segundo as Memorias que compuxo un coengo da Catedral de Mondoñedo, utilizadas polo P. Flórez no tomo 18 da súa España Sagrada, aínda se coñecían no 1763 vestixios dunha gran fortaleza con foxo e contrafoxo. O P. García Villada, na súa Historia Eclesiástica de España, di que un dos bispos de Britonia foi priscilianista. López Ferreiro escribiu que de Britonia era o monxe galego Requiario, que a fins do século IV ou principios do V escribiu o opúsculo De Fide (por moito tempo tívose a Requiario como de orixe inglesa). Como figura máis arriba, o primeiro bispo do que se ten noticia é Mailoc, que concorre ao II Concilio Bracarense no 572, e antes asistira ao primeiro co nome latinizado de Maliosus no 561 (algún autor di que Maliosus e Mailoc eran persoas distintas). Seguiulle na sé Ermerico que suscrebe co título de Laniobrense no III Concilio de Toledo. No IV Concilio de Toledo do ano 633, toma parte e asina como Britoniense Metropio. No oitavo celebrado na mesma cidade, o presbítero Materico, a nome do Bispo Britoniense no 653. O P. Flórez dá por desbotada a hipótese de que non existiu ningunha sé titulada Laniobria, como distinta da de Britonia. Pierre David, na súa obra Etudes historiques sur la Galice et le Portugal (1947), seguindo a Louis Duchesne (L´eglise au VI siecle), fala deste bispado de xeito distinto que o P. Flórez, di que ao seren invadidas as Illas Británicas polos anglosaxóns no século V, houbo unha importante migración de bretóns da Armórica cara as Galias e a costa de Galicia xa que aquí había xente da mesma raza que deran varias cohortes de britóns galegos ás lexións romanas, como recolle Amor Meilán na súa Historia de la provincia de Lugo. Eran cristiáns ben organizados, cos seus bispos, abades e sacerdotes. Escribe o alcipreste de Catedral de Mondoñedo, Francisco Reigosa (1950), que foi a partires daquí cando se multiplicaron as igrexas, escasas ata o daquelas, non existindo tampouco ningún bispado.

A POBRA DO BROLLÓN

Mosteiro de San Salvador de Ferreiros: Nicandro Ares Vázquez di que o carácter mosteiral da igrexa de San Salvador déixase entrever nun documento datado no ano 1001, onde a notitia dun preito presentado "in Boveta, in valle de Lemabus por Rodrigo Romariz e Ximena Ximénez" sobre a posesión do "monasterio Sancti Salvatoris de Ferrierasci". Noutro documento lucense do 1181 (Era 1249), que se conserva no Arquivo da Catedral de Lugo, Coelvira Fernandi doa unha parte do seu jure hereditario "monasterii de Ferrarius" á Orde do Hospital de San Xoán. No 1249 o soldado Martinus Petri, alcumado Mosero, ofrece á igrexa de Lugo o seu dereito de padroado "in monasterio Sancti Salvatoris de Ferreiros" en satisfacción do sacrilexio que cometera violando a igrexa de Lóuzara. Xunto a igrexa érguese un edificio totalmente arruinado, nun de cuxos muros hai unha inscrición coa data de 1788. Malia o anterior, J. Freire Camaniel no seu El monacato gallego en la alta Edad Media pon en dúbida a existencia deste cenobio.
Priorado de San Martiño de Piñeira: A única testemuña sobre a existencia deste mosteiro aparece nunha dubidosa doazón de Afonso VII ao presbítero Paio Vermúdez e aos seus fratibus no 1124 ou 1154 a petición de Fernando Pérez de Traba e que o rei lles cedía os coutos de Piñeira, O Ivedo e Trasmonte. En Vilachá consérvase un conxunto etnográfico formado por 42 adegas familiares con orixe no século XII que foran doadas polo rei Afonso VII e que no século XIII pasou a depender do mosteiro de Montederramo que potenciou a viticultura e a construción das adegas. Tras a desamortización do ministro Mendizábal, as pedras do priorado foron reutilizadas noutras construcións.
Santiorxo (Liñares): Na España Sagrada dos PP. Flórez e Risco (1747) cítase un documento do ano 1254 que alude a unha igrexa mosteiral pertencente aos templarios.

POL

Mosteiro de Santa María de Valonga: Este mosteiro, absorbido polo de Meira, é citado unicamente nunha doazón feita polo rei Ordoño á sé de Oviedo o 20 de abril do ano 857: "In Galletia monasterium Sancte Marie de Valle Longa", documento publicado por Floriano na súa Diplomática española del período astur, mais crese que é unha falsificación diplomática que, de todos xeitos, non invalida a existencia de tal cenobio no século XII, cando se fixo esta escritura. No ano 900, Afonso III confirma a esta igrexa varias posesións en Galicia. No ano 969, o conde Osorio Gutiérrez, fundador do mosteiro de Lourenzá, doa a este cenobio todo canto tiña "in Balunga quantumcunque habeo", ou sexa, todo o que ten en Valonga. A súa xirisdición foi discutida entre os bispos de Lugo e Oviedo, pois o papa Uxío III, en marzo de 1145 manda ao clero e fieis de Valonga, entre outros, que obedezan ao bispo de Lugo e non ao de Oviedo.Na actualidade só se conserva a igrexa de orixe románica do século XIII. Un veciño contoume que a tradición sitúa no lugar unha desaparecida capela, e cando anchearon a pista que dá á igrexa saíron á luz varias tumbas feitas con laxes.

PORTOMARÍN

Mosteiro de Santa Mariña (Santa Mariña-San Nicolás de Portomarín): Feminino. Aqui estaba no 922, segundo un dubidoso documento, a Eclesia vocabulo Sancte Marine ripa Minee, que lle fora doada polo bispo lucense Recaredo aos condes Gutierre e Ilduara, pai e nai de San Rosendo, para que rematasen de facer un mosteiro que tiñan comezado, e continuaba no ano 927: "Iuxta baselicam Sancte Marine in locum Porto Marini". Consérvase unha capela. Aquí achego unha lenda, extraída de galiciadixital, contada por Mero quen a recolleu de D. Xesús Mato e Mato. Cóntase que non moi lonxe, río Miño arriba, había unha peneda que sobresaía da auga, e nunca desaparecía da vista dos que por alí andaban, aínda que houbera secas ou enchentas. María, San Xosé e o Neno estiveron en Galicia cando fuxiran de Herodes. Ao chegaren a aquel sitio de Portomarín, á beira do Miño, quixeron cruzar. As augas, ao pasar entre os penedos, facían moito ruído, e corrían a moita velocidade. A Virxe, que non quería que espertaran ao Neno, dixo: "Río Miño, río Miño, pasa quedo e caladiño, non espertes ao neniño que xa o levo caladiño". E o río voltouse calmo, pousado e silencioso naquel tramo. Cóntase que atravesaron o río sen problema, e o Neno non espertou. Na peneda aínda está a pegada do burro cando, para facer pé, pousou alí unha pata. Por desgraza, hoxe todo está cuberto polo encoro de Belesar.

RIBADEO
Mosteiro de Santa Baia de Ermolfi (Santalla da Devesa): No Catálogo de documentos medievales, escritos en pergamino, del Archivo de la Catedral de Mondoñedo (871-1492), confeccionado polo coengo e arquiveiro da citada catedral Enrique Cal Pardo, faise alusión a un documento do ano 973 o cal fai referencia á fundación do mosteiro en Sta. Eulalia de Ermolfi que se debe identificar con Santalla da Devesa, onde a conversa Iquilo concédelle ao bispo Armentario varios lugares daquela bisbarra. Na catedral de Mondoñedo consérvase un pergameo do ano 1002 que fai referencia a este mosteiro.
Mosteiro de San Martiño de Esperantón: Coñecido como de Sperautani ou Sperautano. No Boletín da Comisión de Monumentos Históricos e Artísticos de Lugo (1978), Pedro Reigosa Pedrosa di que a fundación deste mosteiro data do século VIII, en virtude dunha concesión do sitio e término do seu emprazamento, feita polo rei Silo no ano 775 aos seus fundadores Pedro, presbítero, Alante, converso, Labino, converso, Avito, presbítero, e Laurentino, presbítero. Estes monxes, segundo consta na escritura orixinal que se conserva no arquivo da Catedral de León, acodiron ao rei Silo, e bicándolle os pés suplicáronlle lles dese un lugar de oración no Cellario que pertencía ao rei, entre os ríos Eo e Masma e os regueiros Alasancia e Mera. Don Silo fíxolles esta concesión por medio do abade Sperautano ou Sperauta (de aí o nome do cenobio), e acotou na concesión os términos de terreo adxudicado, un dos cales era o monte que está por riba de Trabada, outro o chamado Pelagum nigrum (Pozo Mouro), e os sinalados ríos e regueiros. Un documento do ano 1214, pertencente á colección diplomática do mosteiro de Meira, sitúa a herdade de San Martiño de Esperantón na ourela do río Eo, nas proximidades de Ribadeo. Villa-Amil y Castro, na súa Crónica de la provincia de Lugo, supón que estivo na actual parroquia de Celeiro, inmediata ao río Masma e ao Pozo Mouro, do concello de Barreiros. Amor Meilán pregunta se non sería construído nun dos lugares de San Cosme de Barreiros e San Miguel de Reinante, que se chaman aínda hoxe co nome de Áspera. Outros colocan o emprazamento do mosteiro en Cabarcos ou en San Martiño Pequeno, que é da Fórnea. Mesmo non faltou quen o levou para a vila de Trabada, porque alí houbo un mosteiro de Santa María ata a exclaustración do 1836, hipótese imposible xa que os cenobios de Trabada e Sperautano coexistiron no mesmo tempo e ambos foron doados ao mosteiro de Lourenzá.

RIBAS DE SIL
Mosteiro de Santa María de Torbeo: A primeira noticia deste mosteiro data do ano 1241, cando o abbas Johannes Petri de Torveno é testemuña dunha venda a Montederramo. No século XIII a súa comunidade está formada por cregos. Consérvanse varios foros dos séculos XIV, XV e XVI. No 1328 o seu abade Pedro Leal preside unha congregación de seis racioneiros. A igrexa, de orixe románica do século XII, pertenceu a un pequeno mosteiro que se levantaba no lugar pertencente aos bieitos. Destruída por un incendio no ano 1936, só quedaron en pé os muros. No interior consérvase parte dun epígrafe gótico. A nave é de planta rectangular con ábsida de tramo recto con testeiro redondo. Acaroadas á nave érguense dúas capelas con bóveda de canón engadidas no século XVIII. A porta principal presenta tres arquivoltas, e no cimaforte ábrese un óculo con tres círculos concéntricos ornamentado con touros, escocias e billetes.

RIBEIRA DE PIQUÍN

Igrexa-priorado dos Vaos: A igrexa dos Vaos está situada na aldea do mesmo nome, nun encaixado val sobre un esporón de forma circular arrodeado, agás polo NO, polo río Rodil, tributario do Eo, sobre o que se cre foi un primitivo castro. O templo pertenceu á Orde de San Xoán de Malta, con centro en Portomarín que administrou a parroquia ata o ano 1876. Nun dos libros de Fábrica da igrexa, do ano 1652, menciónase a relación mediante a fórmula "jurisdicción hespiritual de la encomienda de Portomarín". No muro exterior sur do edificio consérvase un reloxo de sol realizado en lousa en cuxa parte inferior lese: "SIENDO PRIOR DON FRAN.co BR.do PASARIN Y QVINDOS A.o DE 1742", que pode se indicativo da condición de priorado da citada orde militar. Malia o anterior, no Catastro de Ensenada do ano 1753 alúdese a este cura como párroco dos Vaos e non como prior. O elemento máis chamativo e enigmático do templo atópase na parede oeste do pórtico, fronte á fachada da igrexa, onde se abre unha ventá cunha cruz latina gravada en baixorrelevo na parte superior, e por riba, empotradas na parede, expóñense cinco caveiras humanas que configuran unha posición vertical, a máis de 2,50 metros do chan, que lembra un triángulo. Ningún dos cinco cranios conserva a maxila inferior. As cinco caveiras miran á fachada da igrexa, "como se duns asistentes máis ás cerimonias relixiosas se tratase". En ningún momento reciben a luz directa, aumentando así a súa lúgubre apariencia. Nada se sabe do que poden representar. Non moi lonxe hai outras dúas igrexas con semellante simboloxía: a de Santa Comba de Órrea (Riotorto) e a de Santa María de Conforto (A Pontenova), cadansúa cunha caveira empotrada nun muro e sen a maxila inferior. O templo é de amplas proporcións, atópase revogado en cal, con tres naves cubertas en lousa e madeira no interior. Dentro salienta un gran retábulo maior neoclásico, así como a imaxe policromada do Santo André, do século XV, nun retábulo lateral.

RIOTORTO

Mosteiro de Santa Comba de Órrea: Monxas bieitas. Non se conservan restos. Situado ao parecer preto da igrexa actual, pertenceu a unhas monxas bieitas, coñecido tamén como Mosteiro de Donas. No ano 1199 dona Urraca Fernández de Traba fai unha manda no seu testamento a un Orreum que se debe identificar, segundo Pérez Rodríguez (2008) con Santa Comba e non con Santo André de Órrea, en Agolada. No ano 1209 Afonso IX exime ao cenobio de todos os pagamentos debidos ao rei agás moeda foreira. Enrique Cal Pardo fala da súa escaseza documental durante os séculos XIII e XIV. No século XV conta cunha visita feita dende a catedral de Mondoñedo que mostra a situación do cenobio no 1407, onde se sinala que en Santa Comba vivían oito monxas (cinco biudas e tres leygas). A derradeira noticia sobre este convento é do ano 1436. No 1454 xa estaba en poder do cabido de Mondoñedo. Na igrexa consérvase un capitel do século XII utiliado como pía de auga bendita, que se cre pertenceu ao primitivo cenobio, sobre o que hai unha caveira humana empotrada na parede.

SARRIA
Mosteiro de Barxa.
Mosteiro de Calvor: Fundado no ano 785, no lugar que ocupaba un antigo asentamento castrexo. O arciprestre Theodonando púxoo baixo a tutela de Samos no ano 902. Do antigo cenobio só se conserva un capitel visigótico dentro da igrexa.
Mosteiro de San Paio de Cesar (Cesar).
Mosteiro de Santa María de Corvelle: Consérvase a igrexa de orixe románica.
Mosteiro de Froián ou de "Martolanes" ou "Mortolanes" (Froián): Di Lucas M. Álvarez que no Tombo de Samos hai un docmento onde consta que o 18 de marzo do ano 907 un presbítero de nome Sesericus fai un pauto monacal, entregando a súa persoa e os bens patrimoniais á igrexa de Santiago Apóstolo, cuxas reliquias gárdanse na vila que chama Martolanes. Nicandro Ares Vázquez sinala que no mesmo Tumbo, un matrimonio doa varias posesións a Samos, entre outras a vila que está en San Pedro, nos Campos, onde din Martolanes e que, polos nomes dos lugares que se citan, localizaríase na parroquia de San Pedro de Froián, o cal estaría no lugar da Ermida. No ano 976 menciónase en Froián as igrexas de San Vicente e de Santiago, e arredor do 1009, Sancti Iacobi... in villa... Martolanes nun documento do ano 907. Da primitiva igrexa románica quedan poucos vestixios. Nunha doazón do ano 1028 aparece citada a igrexa de Froián no lugar que "dicitur Avolin, in territorio Froliani, subtus eclesia Sancti Vicenti".
Mosteiro de San Adrao do Monte Páramo: A ermida do San Marco atópase na serra do Páramo, parroquia de Biville, e non moi lonxe da divisoria co concello do Páramo, a 849 metros de altitude, e de onde se divisa unha espléndida panorámica. Dise que asenta sobre un castro, se ben nos non atopamos pegadas claras do mesmo. Na Alta Idade Media ergueuse un eremitorio que co tempo se converteu nun pequeno cenobio cuxa primeira mención data do ano 899 en que o rei Afonso III confirma distintas posesións da igrexa de Lugo. No testamento de Sumilano do ano 976 fai doazón ao abade de Barbadelo da igrexa de San Adrao do monte Páramo. No ano 1009, o abade de Barbadelo dóalla ao abade de Samos, citándose no Tombo deste último mosteiro como Sancto Adriani in monte Paramo. Outros documentos dos séculos XVI e XVIII fan alusión a esta capela. O Catastro de Ensenada, de mediados do século XVIII, nomea en Biville a Fonte de San Adrao. Nada se sabe cando mudou a súa advocación do San Adrao pola de San Marco, como tampouco de cando data exactamente a romaría que se fai na honra deste santo evanxelista, coa beizón dos campos e as peticións que lle solicitan os devotos. Acaroados á capela, construída sobre unha pena granítica, vense tres sártegos medievais escavados na rocha, se ben hai que conxectura que poden ser suevos ou visigodos. Nesta mesma rocha vese unha coviña artificial de dez centímetros de diámetro. Non moi lonxe tamén localizamos unha pía de 24 cm de diámetro, e dúas coviñas illadas, tamén feitas por man humana. A poucos máis de 300 metros da ermida está a coñecida como Fonte das Virtudes. Nesta serra do Páramo están localizadas 11 mámoas, tres pertencentes ao concello de Sarria e oito ao do Páramo. Os elementos prehistóricos (mámoas, petroglifos e posible castro) apuntan a que o lugar foi cristianizado por considerarse como pagano.
Mosteiro de San Antolín: Nicandro Ares cita o mosteiro de Sancto Antonino na parroquia de San Antolín. Entre o 1020 e o 1061 o abade doa a Samos o seu mosteiro con todas as posesións, entre outras "in territorio Triacastella, in villa Ranimiri, villa que comparavimus de Baltario Randiniz et hic in ipsa villa...".
Mosteiro de San Martiño.
Mosteiro de San Mateo (Calleiros-Vilapedre): Sábese da existencia dun cenobio familiar posto baixo o padroado do apóstolo San Mateo, fundado o 17 de maio do 960 por Egereldo e Rósula, poñéndoo baixo a xurisdición de Samos: "est ipsum monasterium territorio Gallacie, costa mans Paramo, discurrente fluvio Sarrie, villa quam nuncupant villa Petri et ecclesie Sancti Mathei apostoli et evangeliste". Malia que o PXOM do Concello de Sarria lévao para o sitio onde se ergue a igrexa e o cemiterio de San Fiz de Vilapedre, a tradición sitúao nunha finca de Calleiros, parroquia de San Miguel de Vilapedre, onde hai uns quince anos se celebrou unha festa en honra do santo. Que eu saiba non se coñecen restos, se ben unha pía bautismal en granito que hai xunto a igrexa de San Fiz puído pertencer ao desaparecido cenobio.

O SAVIÑAO
Mosteiro de Santa Cecilia de Freán: Foi algún tempo mosteiro. A xurisdición civil e criminal era do conde de Lemos. O mosteiro dá a congra e os décimos a un sacerdote para que administre os Santos Sacramentos aos fregueses, e a comunidade tiña tamén o dereito de presentación por estar unida a Rosende.
Mosteiro de Nazara: Sobre este mosteiro de Nazara ou Naraza, do que non queda pegada algunha na toponimia, tense escrito (Argaiz) que pode ser o mesmo que o de Santo Estevo de Ribas de Miño. Deste mosteiro, suxeito a Samos, escribe Vázquez Seijas (1947) que só poderiamos saber se se trata do mesmo, en todo caso, polos fondos documentais do cenobio samonense. Deste mosteiro, situado in villa Nazara tamén fala o P. Yepes. Castro López, en Reseña histórico descriptiva de la parroquia de Vilar de Ortelle y su comarca, limítase a nomealo entre as lembranzas mosteirais da ourela esquerda do Miño.

SOBER
Canabal: No ano 1244 cítase en Canabal unha bailía da orde monástico-militar dos Templarios. Neste mesmo documento dise que estes monxes posuían "de Canabal de Spasandi, de Sancto Georgio de Canedo", etc.
Mosteiro de Santa María de Amandi: No ano 841, Afonso II doa á igrexa de Lugo "in territorio Verosimo, prope rivulo, iuxta Castrum vocitatum Francos, aliud monasterium ab antiquo dictum S. Mariae de Amandi..." No 897, Afonso III confirma á igrexa lucense "in Verosmo monasterium Sancte Marie de Amandi cun eclesia S. Tirsi et iu adiunctionibus ab integro".
Priorado de Doade: Foi fundación bieita que dependía do mosteiro de San Vicente do Pino, en Monforte. Relacionado coa producción do viño, coa Desamortización de Mendizábal do XIX remataron os dezmos que tiñan que pagar os vecinos da zona, século que pasou a mans particulares.
Priorado de Portizó (Anllo): No Inventario Artístico e Lugo y su Provincia (1976-1983) cítase o Priorato de Portizó con restos dunha capela e unha alusión ao abade de Meira.
Priorado de San Miguel de Rosende: Bieitos. Sábese que xa existía no ano 1246, dependente de Santo Estevo de Ribas do Sil. Apenas queda algún resto románico na varias veces reconstruída igrexa.

TABOADA

Mosteiro de Santa María de Xián: Consérvase un documento do ano 897, nunha doazón do rei galego Afonso III. No 1199 Urraca Fernández de Traba doálle ao cenobio XXX solidos. Do 1211 é o testamento dunha abadesa de Xián, de nome Gontrode Ruderici. Do 1229 unha concordia entre o prior de Vilar de Donas e a abadesa de Xián. Un documento do ano 1245, escrito en latín, fala deste mosteiro familiar habitado por monxas. Amor Meilán cítao na súa Historia de la provincia de Lugo, tomando como noticia a España Sagrada do P. Risco. A súa desaparición debeu ser antes do século XIV. Aínda hoxe en día se conserva a tradición na xente do lugar de Xián que o sitúa xunto a igrexa parroquial, nuns terreos que levan o nome de O Mosteiro. A igrexa de Xián aparece documentada nos anos 786.

TRABADA
Mosteiro de Santa María: Na vila de Trabada houbo un mosteiro, coetáneo do cenobio de Sperautano (ver a entrada en Ribadeo) que permaneceu activo ata a exclaustración dos monxes no ano 1836.

TRIACASTELA
Mosteiro de Ramil: Nicandro Ares cita un documento do ano 1122 no que consta que un tal Fernando Roderiquiz dóalle ao bispo de Lugo, Pedro III, e aos seus coengos, varias herdades entre as cales está a "sexta monastei de Ramir".
Mosteiro de San Pedro do Ermo (A Balsa): Ao parecer xa existía cando o conde Gatón o restaurou no ano 919. O que non se pode dicir, como apunta Nicandro Ares, é que foi Gatón quen o fundou, mais que si doou ao mosteiro a vila de Ramil. O etimólogo cita un documento do ano 1122 onde un tal Fernandus Roderiquiz doa ao bispo de Lugo, Pedro III, e aos seus coengos varias herdades, entre outras, a "sexta monasterii de Ramir".

O VALADOURO
Convento da Veiga de Santa Cruz: Non se conservan restos. Dise que o Adán e a Eva flanqueados por Satanás que se ve no lintel da igrexa de Santa Cruz do Valadouro procede deste cenobio.
Mosteiro de Bermún: Na parroquia de Santa Cruz do Valadouro. Bieitos. Desaparecido. Na documentación antiga aparece como Vermundo. Segundo Amor Meilán foi fundado polo Conde Santo. Hai investigadores que cren que os mosteiros da Veiga de Santa Cruz e Bermún eran o mesmo.

O VICEDO
Mosteiro de San Miguel da Illa da Coelleira: Segundo Amor Meilán, a súa fundación remóntase ao século V polo bispo Consencio. Os primeiros documentos datan dos anos 1095 e 1099. Sábese que estivo rexentado polos Coengos Regulares de San Agostiño, mais a ausencia de documentación dende o 1099 ata o 1420 deu lugar a varias lendas que sitúan aquí aos templarios. No 1485 o seu prior cédeo a San Martiño de Mondoñedo, confirmación concedida no 1489 polo bispo de Mondoñedo e no 1490 polo bispo de Catania. Aparece citado nun documento do ano 1488, nunha relación do bispado de Mondoñedo para o pagamento do subsidio da guerra de Granada, tendo que aboar a cantidade de seis mil cincocentos marabedís, o mesmo que San Miguel das Negradas. Manuel Gago, no seu Capítulo Cero, achega un artigo titulado No ronsel das barcas de Coiro, explorando o mosteiro de San Miguel da Coelleira. Nunha visita á illa no ano 2014, Gago localizou uns posibles restos do primeiro mosteiro nunha ruinosa construción que pode corresponder a unha obra do ano 1522, cando o bispo de Mondoñedo ordenou "arreglar la compostura" do cenobio.
Mosteiro da Insua de San Martiño: É moi complicado seguir a súa traxectoria xa que é o único mosteiro bieito do que non se conservan documentos anteriores á súa anexión a San Paio de Antealtares no ano 1504.. Sábese que era de carácter patrimonial e familiar. Só se conservan algunhas pedras esparexidas polo illote situado preto da desembocadura do río Sor.
Mosteiro de San Miguel das Negradas: Di Pérez Rodríguez (2008) que este mosteiro é o peor documentado de toda a Idade Media galega posto que só se sabe del en 1488, cando aparecer na relación feita polo bispado de Mondoñedo para o pagamento do subsidio da guerra de Granada, correspondéndolle pagar seis mil cincocentos marabedís, o que indica que é un dos máis pequenos e pobres da Galicia medieval. Foi a última casa feminina en incorporarse á observancia de Valladolid. A súa última prioresa foi dona María Viçosa, que a pesares de que a audiencia arcebispal de Santiago a apoiou, ao final a casa pasou á Congregación de Valladolid no ano 1514; no 1543 foi absorvida por San Paio de Antealtares.

VIVEIRO

Mosteiro de San Xoán de Celeiro: Finais do século VIII. Sábese da existencia deste mosteiro polo testamento asinado polo diácono Rodrigo, natural de Coímbra (Portugal).

XOVE

Mosteiro de San Estevo de Sumoas: Finais do século VIII. Como no caso de San Xoán de Celeiro (Viveiro), sabemos da existencia deste cenobio polo diácono Rodrigo.

PROVINCIA DE OURENSE

BANDE

Mosteiro de San Pedro (Bande): No ano 1457, o mosteiro que había en Seoane pasou, por mandato do papa Calisto III, a San Pedro. A igrexa parroquial, dos séculos XVII e XVIII, é o resultado das reformas e ampliacións que se realizaron no antigo cenobio e de cuxos vestixios perduran na casa reitoral, un edificio de dúas plantas con corredor e patio central. Segundo conta Enrique Bande Rodríguez, no ano 1782 ordenouse ao cura que obrigara a gardar a compostura aos fregueses dentro do templo xa que se tiña o costume de falar, berrar e bailar durante a celebración da misa. Ou outra orde do ano 1835 en que pon en coñecemento do párroco de que as mulleres que portaban a imaxe da Virxe nas procesións "non deben ir entre os homes nin entre o clero, nin dando espectáculo. Nas procesións deben ir detrás con toda a decencia".

BAÑOS DE MOLGAS

Mosteiro-hospital de Xerusalén da Limia: No tomo IX dos anos 1971-72 do Boletín da Comisión provincial de monumentos Históricos e Artísticos de Lugo, Marina Vázquez Dapena recolle unha transcrición de Marcelo Macías sobre un privilexio, escrito en latín, do rei Afonso IX a favor dun mosteiro-hospital de Xerusalén da Limia polo cal se fai unha doazón do couto de Foncuberta no ano 1260. A tradución, na súa primeria parte, é a seguinte: "No nome do Señor. Amen. As cousas que se fan ao presente pronto se perden de memoria polo que os escritos sempre fan desaparecer as incomodidades do esquecemento. Polo tanto eu, Afonso, pola graza de Deus Rei de León e Galicia: douvos, Xoán Sancis Prior do Mosteiro-Hospital de Xerusalén, e servos e irmáns do mesmo hospital, na Limia, xunto a Molgues (Molgas), Foncuberta, con todas os seus dereitos e pertenzas, como o teño ou debo telo por dereito hereditario, para poseela perpetuamente".

CARTELLE

Priorado de Vilar de Vacas: Dependía do mosteiro do Salvador de Celanova. Era o lugar onde se pagaban os foros das terras sobre as que tiña xurisdición a fortaleza de Sande: Anfeoz, Vilar de Vacas, Macendo, Sande e Madarnás.

CASTRELO DE MIÑO

O Castrelo (Padreiro-Castrelo): Onde había un castro e logo unha torre medieval, sobre os que se construíu a igrexa parroquial de Santa María, houbo un mosteiro que foi desmantelado.
Priorado de Prado (Prado de Miño): Consérvanse as ruínas dun edificio que segundo a tradición acolleu unha orde monástica.

CASTRELO DO VAL

Mosteiro de San Xoán de Servoi: Pola advocación puido estar en mans dos sanxoanistas, mais hai quen sostén que pertencía aos bieitos. No ano 1132 ou 1134, o rei galego Afonso VII doállo ao Cabido de Ourense, denominándoo Monasteriolo e referíndose aos seus termos e coutos antigos, o que fai supoñer unha orixe altomedieval. Varios dos seus abades son membros do cabido de OurenseA igrexa actual data do século XVI, con reconstrucións no XVIII.

CELANOVA

Mosteiro de Vilanova dos Infantes: Fundado no ano 940 por Santa Ilduara, nai de San Rosendo, arrdor dos anos 930-940, o cal, a xulgar polos restos e polas noticias de autores que viron partes do edificio antes da súa destrución, presenta grandes semellanzas co de Santiago de Peñalba, no Bierzo. Os poucos vestixios que quedan atópanse no Museo Arqueolóxico de Ourense e apoiados na igrexa románica. No interior conserva un Cristo de madeira do século XII que debeu pertencer ao antigo mosteiro.

CHANDREXA DE QUEIXA

Priorado de Vilar: Mencionado nunha bula do papa Alexandre III do ano 1163. Pertenceu ao mosteiro de Montederramo ata o ano 1580 en que o rei Filipe II llo quitou cando nomeou a dous alcaldes para controlar a zona, feito que non impideu que os veciños tiveran que seguir pagando a Montederramo 393 fanegas de pan xa que o centeo era o seu principal cultivo.

COLES
Mosteiro de Santa María da Barra (A Barra): A Barra, ao parecer, foi encomenda dos Sanxoanistas, couto doado a Fernando Oduáriz por Afonso VIII como recompensa a súa axuda contra os sarracenos.
Mosteiro de Paradela: Citado nunha doazón do ano 986 das vilas de Vascones et Sancta Eulalia in Bubalo, en Carballedo (Andrade Cernadas, 1995).

CUALEDRO

Mosteiro de Atás: Dependeu de Celanova. Dona Urraca, viúva de Afonso III, quitou a Celanova a xurisdición de Atás que logo lle foi restituída por Afonso VII. Afonso IX, nun privilexio expedido a favor do mosteiro de Celanova, mandou que ninguén sacase pedido algún de Atás; privilexio confirmado por Fernando III estando en Ourense o 10 de abril de 1232, por Afonso X no 1255, e por Afonso XI no 1316.

GOMESENDE

Mosteiro de Santa María do Pao: Citado nun privilexio do ano 1185 no que se confirman os bens e dereitos da sé de Ourense onde aparecen como propios desta as hereditas Sancte Marie de Palo e o monasterium Sancte Marie de Palo. Da súa comunidade sábese dun presbítero no 1225, un prelado no 1365 e un abade no 1424, escasos datos que fan supoñer un antigo mosteiro altomedieval que despois pasou á sé de Ourense, quedando reducido a parroquia.

LOBEIRA

Mosteiro de San Martiño de Grou: Agostiños. Orixe altomedieval, está pobremente documentado. Consta como priorAdo no 1185. No Tombo de Beneficios da catedral de Ourense (1489) dise que é de presentación episcopal, engadíndose que non ay canonigos nin memoria de os aver; resyde e syrve el dito prior e un capelan con el. Dende o 1461 o prior era frei Lopo Pérez Salgado, debedor e criado de Álvaro de Oca, abade de Celanova. Frei Lopo será perseguido polos observantes de San Benito de Valladolid a partir do 1494 en función de ter varios bens de Celanova. Morto ao ano seguinte, aparece á fronte de Grou Gonzalo Álvarez que se intutula abade e non prior. San Martiño salvarase da Observancia e pasará como casa independente na que só queda o seu reitor, que no século XVI volve a titularse prior.

MANZANEDA

Santa María de Cesuris (Cesuris): A igrexa de Cesuris destaca, solitaria, sobre a contorna. Aínda que a meirande parte da igrexa é barroca (s. XVIII), conserva na súa fachada a portada románica do século XI. Segundo a tradición foi un mosteiro templario. Nas inmediacións está o castro da Madroa.

MASIDE

Mosteiro de San Salvador de Armeses: Documentado a principios do século XII, aínda que pode ser herdeiro doutro altomedieval. No 1106 xa vivía nel unha pequena comunidade, co abade Munia á cabeza. No 1222 aparece citado nunha avinza entre as ordes militares de Alcántara e Calatrava no que acordan outorgarlo á condesa Sancha coa condición de que o teña sempre poboado pro noso freyre e pro nosa freyra que í morar, e morta a dona pasará ao poder de Calatrava. No 1250 estaba en poder dos cabaleiros de Alcántara que disputaba co párroco de San Miguel polos décimos. A principios do século XIV Armeses é se dunha encomenda vencellada á Batundeira.

MELÓN
Mosteiro de Santa María de Barcia (Quins): Posible orixe altomedieval. Casa independente nos primeiros anos, no 1160 pasou a depender do mosteiro de Melón. Crese que mentres se construía o mosteiro de Melón, os cistercienses residiron aquí. Segundo Freire Camaniel a existencia de Barcia como mosteiro baséase só nuns poucos documentos de Melón. Debeu desaparecer antes do século XV. Posuía, entre outros, o couto de Rubillón e a granxa de Monterrei (Senín).

MONTEDERRAMO
Priorado de Seoane Vello: Aínda que non existen datos documentais, crese que a orixe do mosteiro de Montederramo estaría en Seoane Vello no século X. Mais do século XII consérvase algún documento que citan o cenobio de Montederramo como de Seoane de San Xoán Vello ou San Xoán Vello, pertencente á orde dos bieitos. Segundo consta nun docmento asinado en Allariz no ano 1124, o mosteiro de Montederramo foi refundado por Tareixa de Portugal, rexistrándose por primeira vez a denominación Rivoira Sacrata. No interior da igrexa hai un miliario adicado a Caracalla que actúa como soporte do altar maior.

MONTERREI

Convento franciscán: Do cenobio, fundado no ano 1302, consérvanse algúns restos xunto o antigo cemiterio do castelo, aínda utilizado polos veciños da Pousa. No século XVI foi trasladado a Verín. Na actualidade pertence aos Mercedarios.
Convento dos xesuítas: Atopábase onde se ergue o parador de turismo. Desapareceu na súa totalidade cando a Desamortización.

PADERNE DE ALLARIZ

Mosteiro de San Lourenzo de Siabal: Posible orixe altomedieval. Foi cedido á Igrexa de Ourense pola monarquía dúas veces, a primeira no 1160 por Fernando II, e a segunda e no 1204 Afonso IX. No século XII perdeu o seu título de mosteiro para converterse en igrexa parroquial.

PARADA DO SIL
Mosteiro de San Adrao: Documentos do mosteiro de Celanova e da catedral de Lugo falan da súa importancia no século X, sinalando que xa existía no século VIII. No século XII pasou a dependender do mosteiro de Montederramo. Consérvanse algúns posibles restos no cruce que leva a Barxacoba reconvertidos en adega, e quizais no muro dunha casa restaurada que hai en fronte.
Mosteiro de San Cibrao: Documentado no século X. O mosteiro de Montederramo logrou no 1171 que llo cedera Fernando II quen suprimiu a vida monacal segundo consta na protesta que o bispo de Ourense fixo a Roma.
Mosteiro de San Lourenzo de Ribas de Sil ou de Caldelas: Posible orixe altomedieval. Por documento outorgado polo futiro rei de León e Galicia Fernando II no 1155, concede ao capelán Rodrigo Menéndez, fillo de don Mendo, o mosteiro de San Lourenzo de Caldelas, preto do río Sil, que se ubicaría, posiblemente, xunto a igrexa de San Lourenzo de Barxacova que no século XII pasou a ser bailía da encomenda de Quiroga, dependente da orde de San Xoán de Xerusalén. Nun dos muros da igrexa pódese ver unha cruz de Malta e un escudo, e nun muro do cemiterio unha pedra cunha inscrición do revés que foron reaproveitadas dunha construción anterior e que ben puideron pertencer ao desaparecido cenobio. En San Lourezo atópanse as ruínas da capela e a necrópole medievais de san Vítor formada por tumbas escavadas na rocha dependentes, primeiro de San Lourenzo e despois de Santa Cristina de Ribas do Sil.
Mosteiro de San Miguel: En Sacardebois. Cenobio feminino. Existen referencias documentais do século XII, cando Fernando II o doa ao mosteiro de Montederramo. A imposición das normas gregorianas en Galicia supuxo o fin da vida monacal en San Miguel.

O PEREIRO DE AGUIAR

Granxa-Priorado de Tibiás: Fundado pola abade de Sobrado Exidio a mediados do século XII.

A PEROXA

Celaguantes: Dise que o topónimo vén do sintagma latino cella qua orantes (cela na que están os orantes), se ben hai estudosos que rexeitan a explicación.

Granxa-priorado da Recheda (Carracedo): Estableceuse en virtude da doazón que Fernando II, estando en Vilafranca do Bierzo, no mes de outubro do ano 1179, coa súa muller Urraca e o seu fillo Afonso, fixo ao abade Exidio de Sobrado. Comprendía as herdades Os Chaos e o monte de Pasarín cos seus prados, pastos, montes, fontes, árbores, terras cultas e incultas, etc.

A POBRA DE TRIVES

Mosteiro de San Breixo de Trives: Citado nun documento do ano 1085 en que Afonso VI o devolve á catedral de Astorga. Case nada se sabe sobre este pequeno cenobio, agás o nome dalgúns dos seus abades no século XIV. Sábese que aínda era dono do seu couto no século XVIII.

PORQUEIRA

Mosteiro da Forxa ou de Santa María de Porqueira: A súa orixe remóntase ao século X, fundado como mosteiro familiar, pasando logo a mans dos Coengos Regulares de San Agostiño. Nos anos 1157, 1181 e 1228 os distintos reis doan parte das posesións ao bispado de Ourense que instala nel aos xerónimos que é cando acada o máximo esplendor. Os seus abades tiñan a facultade de nomear xuíz ordinario e escribán. A primeira proba de que se trata dun cenobio é do ano 1199 cando Urraca Fernández de Traba lle fai unha doazón no seu testamento. Non se confirma a súa pertenza aos agostiños ata o 1221 cando o seu prior asina as actas do sínodo en Ourense.
Mosteiro de Sabucedo: Posto baixo a advocación de San Salvador e Santa María. Hai investigadores que manteñen que se trataba de dous cenobios, o do Salvador e o de Santa María, fundados por dona Goda. Morta esta e a súa filla dona Lupa, pasa á súa parente dona Trudilla que vivía en terras de Monterrei. Cando se presenta en Sabucedo para facerse cargo da herencia, os monxes aconséllanlle que anexione Santa María ao Salvador. Dona Tudilla accede e traslada ás monxas ao mosteiro de Santa Cruz de Vilaza que no ano 985 era dúplice. No ano 1043 decide doalo ao mosteiro de Celanova.

PUNXÍN
En Punxín atopouse un sártego altomedieval que se atribúe a San Wintila, eremita que buscou nestas terras o seu retiro, e cuxa ermida, construída xunto a igrexa actual, pertencía a un pequeno mosteiro que posteriormente pasou a depender do mosteiro de Santa María da Barra, no concello de Coles. O sarcófago está formado por unha caixa trapezoidal e cuberta en estola, decorado na súa fronte con arcos de tamaño irregular; o arco repítese ao pé da caixa. Na tampa aparece o motivo de estola, con triple baquetón central. Nunha das partes presenta unha inscrición: "Hic requiesc(i)t famulus De(i)". Na parte oposta hai outra inscrición posterior que a excepción do salmo final consideráse como a transcrición libre dun texto primitivo: "Hic requiiescit servus Dei Wintila qui obit die XXIII decembrs anno 890. Pretiosa in conspectu Domini mors Sanctorum".

RAMIRÁS
Priorado de San Salvador de Paizás: Coñecido tamén como de Eiras, nome que se lle daba tamén ao río Tuño. Dependía de Celanova. Citado por Fr. Martín Sarmiento na súa Viaxe a Galicia do ano 1745.

RIBADAVIA

Mosteiro de San Xes de Francelos: Sábese que xa existía a finais do século IX, rexentado por monxes bieitos que logo pasaron a depender do mosteiro de Celanova. Pouco queda da primitiva capela prerrománica, só unha ventá con celosía e un relevo na porta principal.

SARREAUS
Mosteiro de Santa María de Codosedo: Ao redor do 1200 foi cedido polos seus herdeiros á orde de Santiago, cuxa comuniadade foi suprimida a finais da Idade Media ou na Moderna, pasando os seus bens á encomenda da Barra. O monasterium de Codosedo cum suis pertinentiis cítase nunha confirmación pontificia dos bens e privilexios no ano 1223. A igrexa é de orixe románica.

TRASMIRAS
Priorado de Lobaces: Pertenceu aos agostiños. Primeiro dependeu de San Martiño de Grou, pasando logo ambos os dous ao mosteiro do Salvador de Celanova. Nas inmediacións da súa posible ubicación atopáronse sepulcros antropomorfos altomedievais.

VIANA DO BOLO

Mosteiro de San Cibrán (Viana do Bolo): Ano 1119. A tradición asegura que a igrexa actuou como convento do Temple.

VILARDEVÓS
San Pedro (Hospital-Osoño): Orde de Malta. A igrexa de San Pedro é de estilo barroco con espadana de dous corpos. Na parroquia está o lugar de O Hospital, onde se atopa a parroquial de San Pedro, seguramente relacionado coa antiga encomenda que atendería aos peregrinos a Santiago que viñan de Portugal.

PROVINCIA DE PONTEVEDRA

AGOLADA
Mosteiro de Baíña: Segundo Álvarez Limeses, na súa Geografía General del Reino de Galicia (1936), e Freire Camaniel en El monacato gallego en la Alta Edad Media (1998), no século XV existía en Baíña un mosteiro, por cuxas encomendas percibía cuantiosas rendas e a casa de Moscoso. Agregado ao de San Paio de Antealtares, en Santiago de Compostela.

Mosteiro de Basadre: No ano 1119, os esposos Joahnnes Didaci e Maria Luci ofrecen ao bispo de Lugo, Pedro III, "...portionem nostram monasterii de Vasadria cun aeclesiis et villis subdites et familia". Se houbo un mosteiro, tal como se deduce da doazón, non quedan restos.

ARBO

Convento de San Cristovo de Mourentán (Mourentán): Citado no 1156 como monasterium no reparto das mesas episcopal e capitular da catedral de Tui. Non volve a citarse ata principios do século XV, cando aparece a casa de Morantán como propiedade da orde de San Xoán. No 1457 está asociado á encomenda de Ribadavia, pero mantendo a súa autonomía. En Mourentán hai unha igrexa de época barroca con torre de tendencia neoclásica. Na fachada salienta unha portada con arco de medio punto coroada por unha fornela con frontón semicircular que acolle a imaxe dun santo.

BAIONA

Mosteiro dos santos Cosme e Damián: Nas estribacións da serra da Groba, na aldea medieval de San Cosme (Baíña), vense as ruínas dunha capela que, ao parecer, formaba parte dun pequeno cenobio (posiblemente un eremitorio) que se conservou ata o ano 1785 en que as súas imaxes foron trasladadas ao mosteiro de Santa María de Oia, de quen dependía. Narciso Peinado (1949), citando a obra Antigüedades de Tuy de Saldoval, fala, ao narrar a invasión de Galicia por Almanzor, que os árabes atravesaron o Miño, preto de Salvaterra, chegando ata Dayr-Kurtan (mosteiro de San Cosme e San Damián), máis tarde nomeado San Colmado. Na igrexa de Santa Liberata consérvanse dúas tallas de madeira de San Cosme e San Damián con traxes de moita galanura, portando uns instrumentos de menciñeiro. Este pequeno cenobio estaba no camiño que dende Chan da Lagoa vai a Belesar.

BUEU
Mosteiro de Santiago de Ermelo: Bieitos. Segundo unha lápida que se conserva na igrexa, o templo foi reedificado no ano 1104 por mandato do bispo Xelmírez (consérvase a inscrición), destruído posiblemente por unha incursión normanda. En 1485 era abade de Ermelo frei Xoán de Mandaio que no 1487 pasa a ser abade de San Pedro de Fóra, en Santiago, mentre que o abade deste, Afonso de Mosqueira pasa a selo de Ermelo. Morto Mandaio no 1488, o arcebispo Fonseca fíxose cos bens de Ermelo; no 1491 consta que estes xa estaban anexionados a San Xoán de Poio. Hai tradición de que no lugar morreu un arcebispo que estaba de visita e que foi enterrado alí mesmo; na tampa do sepulcro (a mesma que debeu ver Fr. Martín Sarmiento no ano 1745) hai unha inscrición coa Era de 1140 (ano 1102) que despois serviu de sepultura a unha muller.
A Illa de Ons: Conta Hipólito de Saa Bravo que á illa retirábanse os monxes de Poio. No século XVIII uns monxes recoletos solicitaron á Congregación de Valladolid fundar unha Casa independente do mosteiro de Poio, solicitude que lle foi rexeitada; entre os asinantes había un monxe que con outros vivía na illa: "Petrus monacus qui in Ionis insula cum fratibus degentibus...". Di De Saa Bravo que os monxes, xunto cos habitantes da illa, tiñan un pequeno comercio de polbo como así o testemuñan varios documentos que falan de intercambios comerciais entre os monxes de Tambo, Ons e o Priorado de Marín.

CALDAS DE REIS
Mosteiro en Arcos da Condesa: Parece ser que os Traba reconstruíron un antigo mosteiro fundado polos condes Froila Vermúdez e Elvira de Faro. A metade do mosteiro quedaría enmans de Munia ou Munina Froilaz quen llo entregou á súa sobriña Ilduara, filla do conde de Traba. Segundo a Historia Compostelana, a metade de Ilduara, o seu esposo Arias Pérez doábao no 1128 á Mitra compostelá: "Medietatem cuiusdam monasterii, nomine Archos in Salinensi". Aparece citado no 1154 nunha bula do papa Anastasio IV, e no 1178 nunha bula de Alexandre III. No 1371, o rei Henrique II doaba os bens ordinis templi de Arquos de Condesa et Moraña ete de Caldas de Reys in Salnes, ao deán e Cabido de Santiago, doazón que foi confirmada despois polo seu fillo Xoán I no ano 1379.

O COVELO
Mosteiro de Barcia de Mera: Os únicos vestixios que perduran do mosteiro achegánolos a tradición e unha pequena capela construída pola Inquisición no lugar de San Xoán de Mosteiro.

CRECENTE
Mosteiro de San Pedro de Crecente: Desaparecido, sobre as súas ruínas levantouse a igrexa románico-gótica. Hai quen conxectura que pertenceu á orde do Temple. De posible orixe altomedieval, converteuse en sé dun grupo de cregos. O primeiro documento data do 1217 onde se fala dos clericis Sancti Petri de Crecente. No 1223 diríxeo un capelán. A categoría abacial non se documenta ata o século XIV, cando era controlada polos Soutomaior. A mediados do século XV o mosteiro a comunidade é reformada polo bispo de Tui. No 1466 a comunidade estaba formada polo abade e cinco racioneiros que darán orixe ás parroquias actuais de Ribeira, Quintela, Freixo, Sendelle e Arrabal, quedando a de Angudes para o abade.

CUNTIS
Mosteiro de Santa María de Termis: Por unha inscrición que se conserva na igrexa parroquial de Santa María de Cuntis, construída sobre os alicerces deste cenobio, sábese que o abade Adaulfo desenvolveu o control da vida regular do mosteiro ata a súa morte no ano 1078. O epitafio di: "Era milessima centessima decima sexta, et tertio idus Martii memoriam celebris abbatis Adaulfi, fecimous", ("No ano 1078 tres días antes dos idus de marzo fixemos memoria ao célebre abade Adaulfo"). Por outro documento sábese que a raíña dona Urraca entrégalle ao bispo Xelmírez o templo de San Xiao de Caldas de Cuntis, pero non a igrexa de Santa María coa súa casa de monxes. Disto último conclúese que o mosteiro era de propiedade laica, non suxeito á realeza. O declive constátase trala doazón de Fernando II ao arcebispo compostelán Martiño Martínez (aquí a igrexa é denominada como Sancta Mariam de Caldas de Contenes) das terras e demais posesións. O mesmo rei asina no 1168 un documento polo cal permuta varias igrexas de Cuntis pola cidade de Coria que era do arcebispo de Santiago e que lle quería entregar aos templarios; as freguesías a cambiar eran a de Santa María de Caldas de Cuntis, San Breixo de Arcos de Furcos, San Miguel de Couselo, San Mamede de Piñeiro, San Fins de Estacas e Santa María de Troáns.
Mosteiro de San Martiño e San Breixo de Arcos de Furcos: López Ferreiro situouno, erradamente, en Arcos da Condesa. Só perviven unha pía bautismal e o altar maior, na actualidade na igrexa de San Breixo de Arcos de Furcos construída cos perpiaños do antigo mosteiro dúplice, logo anexionado ao de Antealtares, que se levantaba no lugar da Manguela e que, segundo un documento, xa existía no ano 898, onde as familias pusuidoras renovan un pacto monástico co abade Adaulfo. A vida monástica neste mosteiro debeu de manterse durante o século XII xa que é mencionado nos privilexios pontifícios confirmatorios da sé, recibindo manda no testamento de dona Urraca Fernández de Traba no 1199. Aquí conviviron dúas comunidades distintas, unha de homes e outra de mulleres. Durante a segunda metade do século XV a maior parte dos bens serán controlados por dúas monxas do convento compostelán de Santa María de Belvís. Significativo disto foi a denominación polo que se coñece o lugar de Furco: Furco de Vilar Donega (este último termo provén do latín Dominica ou Dominicata) que fai alusión ás súas posuidoras, as mulleres ou donas.
Mosteiro de San Miguel de Couselo: Bieitos. Dependente de San Martiño Pinario. Descoñécese a data da fundación. O primeiro documento é do ano 1064 no que Ansilano, abade do mosteiro, adquire varias propiedades preto da Ría de Arousa (San Miguel de Deiro e Santa María de Caleiro). Unha lápida sepulcral, que ata a segunda metade do século XIX estivo na fachada da igrexa de San Miguel, lembraba o falecemento do abade Ordoño, morto o 16 de abril do 1095; no ano 1909 foi levada a Santiago de Compostela para formar parte da Exposición Regional Gallega. Líase: "(Mi)serere Famulo: Dei/Ordonus abbas. E qui obbiit/XVI K. Mas. Era. ICXXX.III", ("Apiadádevos do servo de Deus Ordoño, abade, que faleceu o 16 de abril do ano 1095"). Non se volveu saber do seu paradoiro. No 1206 Afonso IX concédelle carta de couto. No 1303 o seu superior é un prior que dependía de San Martiño Pinario. A finais do século XIV está sen comunidade, aparecendo o abade de Pinario aforando os bens de Couselo.
Mosteiro de San Xiao de Caldas de Cuntis: Citado nunha doazón de dona Urraca ao bispo Xelmírez no ano 1116, onde di que era de propiedade real. Non se volven ter noticias del ata o século XVIII, onde nun documento estudado por Filgueira Valverde dise que do antigo templo só se conservaban os nichos dalgunhas sepulturas e que pasou a formar parte da orde do Temple. Na actualidade só se conservan algunhas pedras que serven de entrada dun carreiro que hai no centro urbano de Cuntis e que levan o nome de Portelo e Camiño de San Xoán, forma deturpada do seu antigo nome San Xiao ou San Xulián.
(A información sobre a existencia dos mosteiros de Santa María de Termis e de San Xiao de Caldas de Cuntis débollas a Isaac González García).

A ESTRADA
Mosteiro de San Miguel de Barcala: Antonio López Ferreiro, na súa Historia de la Santa Apostólica Metropolitana Iglesia de Santiago de Compostela (1899), relata as andanzas de Sisnando Galiárez, un bandoleiro de orixe nobre que xunto cos seus irmáns atemorizou o Val do Ulla, cometendo gran número de tropelías. Nun documento do 23 de agosto do 1032, Vermudo III fai doazón á igrexa de Santiago e ao seu bispo Vistruario de todos os bens confiscados a Sisnando. Neste documento menciónanse os monasterium saqueados polo bandoleiro, entre outros do de Sanctus Michaelis de Barcala.
Ermida de Castrotión (Oca): En Castrotión, no entorno dun primitivo círculo lítico, había unha capela (permaneceu en pé ata principios do século XX) que, segundo o cardenal del Hoyo, no ano 1607, chamaban de Nosa Señora de Quiñons ou de Castro. Hai autores que cren que no lugar ou nas proximidades puido existir un mosteiro fundado no século VII por Theodiselo, un discípulo de San Froitoso de Braga, nun lugar chamado Castrumm Leonis. Hipólito de Sá Bravo identifica o lugar con Castrove, ao sur do val do Salnés, a partires de transcricións antigas como Castropheon ou Castroveon. A capela, cuxas ruínas vemos na actualidade, foi mandada erixir no mes de novembro do 1589 por Bertomeu Reimóndez Figueroa e Castro, veciño de Santiago, quen a dotou cos lugares de Outeiro e Moimenta de Arriba, ademais doutros bens. O solar foi escavado nos anos oitenta do pasado século XX, accedendo os arqueólogos á lauda sepulcral do fundador e quizais da súa muller.

FORNELOS DE MONTES

San Paio (Castro): Templarios, século XII.

LALÍN

Mosteiro de San Martiño de Lalín: O investigador e párroco de Lalín entre o 1905 e o 1914 redescubriu este cenobio dúplice, esquecido dende a segunda metade do século XVIII. No ano 1763, o P. Rodríguez dá noticia nuns pergameos do Arquivo da Catedral de Lugo da fundación e dotación feita por Adosinda Gudesteiz, descendente dos condes de Deza e de Lugo. Sábese que aínda existía no ano 1239, mais no século XV xa desaparecera, pasando as terras a mans do mosteiro de Oseira. Na actualidade non quedan restos, e a igrexa non é a primitiva senón outra que se construíu no mesmo lugar, reaproveitando os materiais da antiga. Debaixo dunha ventá ten unha inscrición que, traducida por Ramón Aller, di: "Era de 1485. Cara o 980 fundou o mosteiro de San Martín de Lalín o bispo don Arias Peláez, segundo testamento da súa sobriña dona Adosinda, datado no 1019".

Mosteiro de Moneixas: Santo Adrao de Moneixas é unha parroquia de Lalín. Don Elías Valiña, no Catálogo de los Archivos parroquiales de Lugo (1972), di que segundo a tradición foi un mosteiro de monxas, de aí a denominación de Moneixas, e que noutro lugar estaban as aspirantes ou novicias, Moneixiñas. Segundo esta hipótese, sinala Ares Vázquez, o nome de Moneixas sería unha acomodación do greco-latino tardío monachicas que se pode traducir por monacais. No Libro de Confirmados, que se formou por mandato do bispo Juan Sáenz de Buruaga (1707-1777), e sendo cura Pablo de Verea y Aguiar, no ano 1763, dise: "No ano 1773 fabricouse na igrexa de Moneixas a capela de Santa Lucía... de cuxo sitio no ano 1737 atopei un colateral de pedra, e a adega, e no sitio que fora un antigo sepulcro, atopouse unha lápida pequena, cuns caracteres romanos, que indican ser da Era de cento trinta e nove...". O devandito cura tamén amosa interese por demostrar a antigüidade de Moneixas no Libro de Fábrica. O escrito tamén cita unha "cripta" que non se sabe onde está. A igrexa, de orixe románica, conserva elementos da época no arco de acceso á capela maior coas súas columnas e capiteis. No século XVIII foi reformada nas súas capelas retábulo e sancristía. E no 1960 foi desfigurada completamente coa construción da capela adicada á Terceira Orde Carmelitana. Luis López Barredo, párroco de Moneixas, di que a casa reitoral foi mosteiro no século XV, habitado por monxas Clarisas. O couto de dito cenobio chegou a contar cunha extensión de 250 ferrados. En Xaneiro de 2015, o sancristán díxome que o mosteiro tiña un pasadizo por onde accedían as monxas á igrexa. Cando a Revolta Irmandiña as monxas abandonaron o mosteiro e viñeron a ocupalo uns relixiosos.

MARÍN

Mosteiro de Santo Tomé de Piñeiro: Pouco se sabe sobre o seu emprazamento, crese que a igrexa, románica do século XIII, foi levantada sobre os seus restos. Unha bula do papa Atanasio IV certifica a súa existencia no ano 1154.

MEIS
Mosteiro de Santa María de Nogueira: Coñecida hoxe en día como a Capela de Mosteiro, século XII. Existen varias teorías canto a súa pertenza. Uns din que foi propiedade dos bieitos, pasando aos Hospitalarios de San Xoán no século XVI. Para outros pertencería ao mosteiro de Carboeiro e logo aos sanxoanistas. Unha terceira conxectura apunta a que puideron existir dous mosteiros, o de San Lourenzo de Nogueira, de Carboeiro, e o de Santa María, primeiro templario e despois hospitalario. Para F. Javier Pérez Rodríguez foi da Orde do Santo Sepulcro. Para este autor aparece por primeira vez no 1128, estando xa nese ano en mans do Santo Sepulcro de Xerusalén. No 1131 o patriarca de Xerusalén e o seu cabido escribíanlle ao arcebispo Xelmírez para lle recomendaren ao seu coengo Aimerico e para que lle dese a posesión da igrexa de Nogueira con todas as súas dependenzas e as esmolas que nos dan no voso territorio. A súa vida como mosteiro está testemuñada ao longo do séculoXII, amplamente citado nos privilexios confirmatorios pontificios concedidos a esta sé. Nogueira estaba baleiro no 1391, ano no que os coengos do Santo Sepulcro do convento de Toro -a súa casa principal no occidente da Península- aforaba a Álvaro Páez de Soutomaior e á súa muller dona Maior, o couto de Nogueira.

POIO
Illa de Tambo: No século VI Martiño de Dumio funda unha ermida que San Froitoso de Braga transformaría en mosteiro vencellado a San Xoán de Poio. Logo pasaría a priorado posto baixo o padroado de Santa María de Graza cuxa imaxe foi guindada ao mar polo pirata Drake despois de asolar o cenobio no ano 1589. A imaxe foi rescatada por mariñeiros de Combarro quen a agocharon entre as redes, construíndo un santuario no lugar da Renda onde se lle segue a render culto. Cando no ano Cando no ano 1745 o visitou Fr. Martín Samiento, subsistían as paredes da igrexa, do claustro e de habitacións, hortas, viñas, prados, etc.

PONTEAREAS

Mosteiro de Santa Locaia (A Encostada-Guillade): Mosteiro documentado no ano 963. Logo pasou a depender de Melón do que foi priorado ata a exclaustración.

O PORRIÑO
Mosteiro de San Miguel de Cans: Císter, ano 1151. Consérvanse documentos que fan mención as doazóns realizadas por Afonso VII ao mosteiro de San Miguel que se erguería na coñecida como "Casa dos Curas". No 1156 o abade asinou unha avinza co de Melón que supoñía a extinción do seu cenobio e o paso ao Císter á súa morte. Mais cando morreu, aos monxes de Cans non lles agradou o decidido polo seu abade e Melón tivo que asinar con eles un novo acordo no 1165 que establecía a conversión de Cans nunha graxa de Melón, condición que aínda tiña no século XV. No 1516 Melón cambiouno ao bispo de Tui. A igrexa é do século XVIII.

PORTAS

Mosteiro de San Cristovo de Briallos: Nun principio dependeu de San Paio de Antealtares, anexionado logo como priorado a San Martiño Pinario, en Santiago. Foi reconstruído no século XVIII. Frei Martín Sarmiento, na súa viaxe a Galiza no ano 1745, cita o priorado de Barosa, na mesma parroquia de Briallos.

Mosteiro de Lantaño: Bieitos. A fundación débese, probablemente, á familia do conde don Gonzalo. Está documentado un preito do ano 960 no que intervén o bispo Sisnando que remata coa repartición dunhas salinas nuns terreos usurpados a Dona Aragonta e ao conde Don Paio. Pasou a depender de Armenteira a mediados do século XII. Os documentos falan dos viños que cultivaban os monxes. Ao parecer emprazábase no lugar do Rial.

REDONDELA

Convento de San Antonio de Agrelo: Franciscáns. Desruído polas tropas napoleónicas o día 14 de abril de 1809.

Illa de San Simón: Ao parecer, no ano 1517 existía un mosteiro pertencente á orde dos Pascualinos.

RIBADUMIA

Mosteiro de Santo André de Barrantes: A igrexa, con ábsida semicilíndrica por dentro e rectangular por fóra, pertencen a un desaparecido mosteiro bieito fundado no ano 1138 polo bispado de Tui.

RODEIRO

Mosteiro de Pedroso (Negrelos): Romaní Martínez, na súa obra Colección diplomática del monasterio cisterciense de Santa María de Oseira (1989-2003), cita un documento do ano 1235 en que Rodericus Fernandi de Camba manda no seu testamento: "monasterium Ursarie habeat medictatem unius casali in Petroso".

SALCEDA DE CASELAS

Mosteiro de Santa María de Salceda: Posible orixe altomedieval, perdeu o seu título de mosteiro no 1215, cando Afonso IX o entregou ao bispado de Tui.

SALVATERRA DE MIÑO

Convento dos Franciscanos: Os franciscáns fundan un convento na praza forte de Salvaterra no ano 1603 por doazón realizada por Diego Sarmiento de Soutomaior. Por causa da guerra con Portugal, é destruído no ano 1642, as súas pedras foron utilizadas para levantar as murallas.

TOMIÑO
Mosteiro de San Vicenzo de Barrantes (Barrantes): Bieitos. Desaparecido. Consérvase a igrexa que, segundo unha inscrición existente nun muro, estaría rematada no ano 1139. Foi fundación de varios herdeiros, entre ouotros Paio Méndez, bispo de Tui, e o seu irmán Suero. Foi suprimido no 1435 por bula do papa a petición do cabido catedralicio de Tui, se ben hai constancia de que a comunidade de Barrantes aínda existía anos despois, desaparecendo definitivamente no ano 1482, sendo bispo de Tui Diego de Muros. Da antiga construción románica do templo só pervive a ábsida e os muros laterais. A ábsida é semicircular no interior e de dous corpos escalonados no exterior. Na fachada pódense ver varios motivos románicos no aleiro con esculturas de canzorros decoradas con motivos vexetais, zoomorfos e antropomorfos. O arco triunfal é de medio punto disposto sobre columnas con capiteis con motivos vexetais. Unha gravura na fachada principal co "José Antonio Primo de Rivera" e unha cruz con "Caidos por la Patria, presentes" lembra ao réxime fascista que asolou Galicia e España durante corenta anos. O día 12 de setembro de 2014 envieille un correo ao Concello para que inicie o procedemento para reparar semellante tropelía.

TUI
Mosteiro de San Miguel de Pexegueiro (Pexegueiro): Bieitos. Nada queda das antigas dependencias monacais. Consérvase a igrexa románica do s. XII. A portada occidental presenta tres arquivoltas semicirculares con xambas e columnas de fustes monolíticas con capiteis decorados. O tímpano está ornamentado con dous leóns enfrontados e dúas aves que se interpoñen na loita. A portada norte presenta capiteis decorados con motivos vexetais. A portada sur ten arquivoltas con botóns e tímpano sobre mochetas que reproducen cabezas de bóvidos. No interior conserva cinco interesantes retábulos, tres barrocos do século XVIII: o da Virxe das Dores, o da Virxe do Carme e o do Santo Cristo. Foi nesta igrexa cando San Telmo anunciou, durante un sermón pronunciado no 1249, a súa morte.

VIGO

Mosteiro de Santo Estevo (Illas Cíes): No ano 1745, Fr. Marín Sarmiento fala dun ruinoso mosteiro na illa da Area de Roda (Illa do Faro) posto baixo o padroado de Santo Estevo. No ano 1152, por doazón de Afonso VII, pasou a depender de Celanova, que logo foi confirmada no 1228 por Afonso VIII, e no 1213 por Fernando III. No 1378 pasa á Igrexa de Tui que no século XV o cedeu a dez relixiosos franciscáns para que viviran na antiga ermida. Pouco duraron os freires xa que no ano 1505 o papa Xulio II dispuxo que o oratorio fora entregado ao arcediago de Trastámara, Pedro de Ben, tomando este posesión dous anos despois do "oratorio llamado monasterio de Sant Stevan de Sías de las Ysllas de Bayona". O edificio actual, que chaman O Convento, nada ten que ver co medieval; foi construído coas pedras do primitivo onde se poden ver algunhas inscricións.

VILA DE CRUCES

Mosteiro de San Bieito de Brandariz: Dúplice. Fundado nos séculos X-XI. A primeira referencia documental data do ano 1087, cando a infanta Elvira fai unha doazón á igrexa de Santiago. Puído depender do veciño de Piloño, e logo ao de Camanzo. Consérvase a igrexa, un edificio de traza sinxela cun adro cuberto apoiado en catro columnas. No interior conserva un retábulo barroco.

Mosteiro de Santa María de Piloño: Orixe altomedieval. A Historia Compostelana indica que en tempos de Diego Xelmírez a catedral de Santiago recibiu de reis e nobres diversas partes ou a totalidade de varios cenobios, entre eles o de Piloño que foi doado pola infante Elvira. O couto deste cenobio abranguía dende a terra de Carrio ata o río Ulla. A igrexa actual é do século XV, erixida sobre outra máis antiga.

Mosteiro de San Salvador de Toiriz: Só consta como mosteiro nas doazóns das partes que varias persoas fan a Sobrado entre o 1164 e o 1258.

VILANOVA DE AROUSA
Priorado de Vilanova: Fala del Fr. Martín Sarmiento na súa Viaxe a Galicia no ano 1745. A casa do prior estaba na Illa de Arousa.

ONDE ESTÁ O CASTELO?

Dos máis de 600 castelos (e torres) que achego no blogue, hai preto de 200 dos que apenas temos noticia sobre o lugar onde estaban emprazados.

Na presente entrada omito as fortificacións que, por moi arruinadas que estean, aínda conservan algúns restos (muros, foxos, entalladuras nas rochas onde apoiaban as estruturas, etc.) e tamén as que desapareceron pero si sabemos onde se atopaban, limitándome a aquelas que só coñecemos pola documentación escrita, a tradición, a lenda ou polos materiais reaproveitados nas proximidades onde se di que foron erixidas, incluídas algunhas declaradas BIC.

Non achego os lugares onde existen topónimos que poden facer alusión a estas contrucións medievais, a relación podería aumentar en varios centos.

Para saber máis, ver as entradas correspondentes aos mosteiros nas catro provincias.

PROVINCIA DA CORUÑA

ABEGONDO
O Castelo (Torrente-Abegondo): Posible asentamento fortificado medieval. A mesta vexetación impide ver se hai restos.
Castelo de Porcas (As Covas-Guillade-Limiñón): Posible asentamento fortificado medieval. Trátase dunha elevación rochosa feita de forma artificial tras a escavación dun foxo na rocha. Declarado BIC.
Torre (Currás-Vilacoba): Posible asentamento fortificado de época medieval. Trátase dunha pequena elevación coa superficie achandada que recibe o nome da Redonda.

A Torre (Torre-Leiro): Dise que no lugar houbo unha torre, hoxe en día destruída. Trátase dun pequena elevación coa superficie achandada que recibe o nome de Grovias e Redonda. Este topónimo aparece mencionado nun documento como Castellum de Leiro no ano 1112. Segundo López Ferreiro, este castelo tiña ao seu cargo un dominio administrativo que cubría a metade occidental do territorio de Nendos, chegando ata o mar e limitando co territorio do castelo da Espenuca.

AMES

Castelo do Monte de San Marcos (Castelo): A 349 metros de altitude sobre o nivel do mar. Catalogado como posible fortificación medieval por Rodríguez Resino (2008). Existen referencias tardías á reutilización do castro na véspera da batalla de Altamira-Augapesada no 1471.

ARANGA
Castelo de Teodomiro: Santiago Fernández dime que no concello había un castelo coñecido como de Teodomiro, no monte do Gato (O Barreiro), do que non quedan restos. Tamén hai indicios de, polo menos, outras dúas torres, dunha das cales se conservan uns posibles perpiaños reutilizados na construción dunha vivenda. Declarado BIC.
A Torre (Muniferral): Posible existencia dunha torre medieval.

A BAÑA
Castelo de Gosende (Gosende-A Ermida): Está recollido na bibliografía arqueolóxica dende o ano 1984, sendo catalogado no ano 1995. Pola análise da fotografía aérea localizáronse dúas estruturas de forma semicircular dispostas concentricamente, se ben nas prospeccións levadas a cabo non foi posible localizalas.

BOQUEIXÓN

Torre de Lestedo: Parece ser que se atopaba nalgún punto da contorna do Pico Sacro. Dise que as súas pedras foron reutilizadas noutras construcións. Aínda que inexistente, figura declarado como BIC.

CABANA DE BERGANTIÑOS
Torre de Corcoesto: Asentamento fortificado de época medieval. Non se conservan restos.

CARRAL

O Castelo (Fócanos-Paleo): Citado por Sánchez Pardo e Fumadó Ortega (2013). Pouco se sabe deste xácigo. Podería tratarse dun castelo medieval edificado sobre un primitivo castro.

CERCEDA

Castelo das Encrobas: Está documentado que no ano 1282 pertencía á mitra compostelá. Na metade do século XV o arcebispo deullo en préstamo a Xoán Becerra do Val de Veiga quen logo llo doou a Fernán Pérez de Andrade. Destruído polos Irmandiños.

COIRÓS

Torre da Espenuca: Sobre o primitivo castro da Espenuca construíuse unha torre medieval documentada no ano 868. Atopáronse tégulas romanas, muíños de man e lápidas con motivos xeométricos. No lugar existiu un mosteiro do que aínda se conserva a igrexa románica.

A CORUÑA
Castelo de Valparaíso (Eirís): No mes de xullo de 2015, os arqueólogos da empresa Argos demostraron que ata o presente tíñase confundido esta fortaleza co coñecido como Castelo de Eirís. Da de Valparaíso pouco se sabe, créndose que podería ubicarse na zona coñecida como O Montiño.

IRIXOA

A Torre (Ambroa): Ao parecer, no lugar do que aínda se conserva o topónimo, había unha torre medieval da que non quedan restos das súas estruturas.

LAXE

Torres de Xallóns: Na parroquia de Sarces. Só queda unha pedra armeira que se colocou na casa de Parga Pondal, en Laxe. Declarada como BIC.

MELIDE

Castelo de Grobas: Pertenceu á mitra compostelá. A pesares de non quedar rastro da súa construción, a Xunta de Galicia tenno como BIC.
Castelo de Melide: Levantábase no lugar coñecido como O Castelo onde asentaba un primitivo poboado castrexo. No ano 1467, os Irmandiños derrubaron as murallas da vila e destruíron o castelo cuxas pedras foron reutilizadas na construción do convento do Sancti Spiritus.

MONFERO
Castelo da Pluma (As Lamelas-San Fiz de Monfero): Posible asentamento fortificado de época medieval, defensivo ou de vixiancia.

MUXÍA
Illote do Castelo (Cabo Touriñán): Hai quen sitúa aquí un castro que en época romana foi utilizado para construír unha torre, ou quizais un faro. Adivíñanse algúns alicerces que puideron acoller algún tipo de construcións.

OLEIROS
O Castelo (Serantes): Había unha torre, desaparecida, construída no século XVII.

Segundo información achegada por Alberto Vidal, preto do Monte Branco, na punta de Mera, había unha fortaleza que figura nun plano francés da baía da Coruña datado arredor do ano 1764. No posible emprazamento hai un lugar coñecido como A Torre. Un pequeno illote en Mera chámase tamén Illa Castelo.

ORTIGUEIRA

Castelo do Campo da Torre (Ortigueira): Existen referencias dunha antiga torre que formaba parte dun castelo medieval do século XII pertencente ao conde de Santa Marta de Ortigueira. Citado por Federico Maciñeira. Segundo a lenda, aquí vivían os mouros e había un pasadizo que comunicaba a igrexa de Santa Marta co castelo.

OUTES
Castelo de Outes: Non existe constancia documental de que a igrexa de Santiago realizara algún tipo de arranxo despois do seu abandono no século XVI. Dise que as casas do lugar de Castelo foron levantadas cos restos desta fortaleza situada no monte da Torre.

OZA DOS RÍOS

O Castelo (Bandoxa): Parece ser que na parte superior deste monte houbo un castelo. Na parte inferior tamén se conserva o topónimo O Castelo de Abaixo.

PADRÓN
Castelo de Roque (Cruxeiras de Abaixo): A 425 metros de altitude sobre o nivel do mar. Posible fortificación altomedieval. Nalgunhas rochas vense uns buratos que puideron servir para asentar os postes das estruturas.

PORTO DO SON

Castelo de Burleu (Xuño): Hai quen sitúa aquí un castelo medieval, contruído sobre un primitivo asentamento castrexo.

A Torre (Orseño-Nebra): César Oliveira Serrano (2000) di que preto da aldea de Orseño houbo unha torre medieval, erixida na marxe esquerda do río Quintáns, nun altorelo moi escarpado. Descoñécese se tería relación co Pazo de Nebra que pertenceu aos Caamaño e Soutomaior alá polos séculos XV e XVI, ou se sería da mitra compostelá. Ignórase tamén se estivo entre as fortalezas derrubadas polos Irmandiños. No lugar construíuse posteriormente unha casa de labranza, coñecida como A Torre. Tanto sobre a existencia desta torre como as fotos débollas a José Suárez Caamaño.

SANTIAGO DE COMPOSTELA

Castelo de Vigo (Sabugueira): A 490 metros de altitude. Aquí puído asentarse unha fortificación roqueira en época medieval, dada a existencia dunha elevación artificial do terreo na parte máis alta do cume (Rodríguez Resino, 2008). Gran visibilidade sobre comarca e o val do río Ulla, salientando a súa visibilidade directa sobre o Pico Sacro.

TEO

Castelo de Paizás: Outeiro onde puído haber unha fortaleza altomedieval.

VAL DO DUBRA
Castelo de Portomeiro: A 400 metros de altitude sobre o nivel do mar. Castro ou castelo de forma ovalada (Agrafoxo, 1989). Sobre o castro ergueuse unha fortificación tardorromana ou altomedieval (Caramés, 1999). Trátase dun recinto fortificado no cume do Monte Maior, a 400 metros de altitude. Contrólase o paso do río Tambre. Moi alterado por canteiras de cuarzo e granito (Sánchez e Galbán, 2015).
Os Castelos (Niveiro): Non se observan estruturas defensivas nin habitacionais. Polas características morfolóxicas do emprazamento podería tratarse dun xacemento altomedieval de carácter defensivo.
O Castrillón (O Burgo-Arabexo): Pequena elevación onde non se observa a presenza de estruturas defensivas nin habitacionais. Podería tratase dun asentamento medieval de carácter defensivo. Alterado por desmontes e por un campo de fútbol.
Monte do Castrelo (Bascuas-Coucieiro): Pequena elevación onde non se observan estruturas defensivas nin habitacionais. Polas características morfolóxicas do emprazamento podería tratarse dun xacemento altomedieval de carácter defensivo.

VEDRA
Prado de Torres (A Casanova-Sarandón): Posible asentamento fortificado de época medieval. Sen restos.

PROVINCIA DE LUGO

ABADÍN
Castelo de Portela: Pertenceu ao bispado de Mondoñedo que xogou un importante papel cando a sé eclesiástica foi trasladada de Mondoñedo a Ribadeo baixo o reinado de Fernando II. Hai quen sitúa aquí un altar de sacrificios prehistórico, disque celta.

ALFOZ
Torre de Vilaúde (San Pedro de Mor): Non quedan restos. Descoñécese a data da fundación e cando foi derrubada, aínda que se cre que foi destuída polos Irmandiños. En dúas casas da aldea pódense ver unhas pedras armeiras que quizais proveñan da desaparecida torre. Nunha delas aparece a seguinte inscrición: "Do rei Bamba e sobriños descende esta casa por vía recta e camiños", e na outra: "Armas dos Moredas Ribadeneiras e Aguiares".

ANTAS DE ULLA

Torre de Vilasante: Aínda que está catalogada como BIC, non existen restos arqueolóxicos, nin escritos nin orais que proben a súa existencia.

BALEIRA

Torre do castro de Baleira: Dise que a torre levantouse no lugar de Castro, parroquia de Cubilledo, onde antigamente houbo un asentamento castrexo. O escribán Diego de Santalla di que Acuña derrubou o castelo de Baleira, de Pedro Bolaño.

BARALLA

Casa da Torre (Os Mazos-San Martiño de Neira de Rei): Referencias orais. Dise que hai algúns anos aínda se vían restos xunto o río Neira. Consérvase o topónimo.

Casa-torre de Traspena (Covas): Vázquez Seijas cita o lugar como San Mamede de Traspenas, sen achegar máis datos. Visitado o lugar, ningún veciño soubo achegarme datos, agás o relacionado coa existencia dun asentamento castrexo situado nun outeiro por riba da aldea coñecido como A Croa.

Torre da Condomiña: A Condomiña fálanos dun condominium de dous señores feudais sobre unha zona concreta. O reparto territorial obecede a o antigo señorío de San Miguel (a Casa de Cedrón como era coñecida no século XVIII) e o de Penarrubia da casa dos Ulloa que moraban no pazo da Pena que compartía o dereito de padroado co marqués de Alcañices. Contaba con cárcere e a ela pertenceron unhas cadeas de ferro que a mediados do século XX aínda se conservaban no pazo da Condomiña construído, probablemente, cos materiais da primitiva torre.

Torre de Neira: Non existen probas arqueolóxicas nin escritas sobre a existencia desta torre o que non é atranco para a Xunta de Galicia de tela declarada como BIC.

Torre de San Miguel (San Miguel de Neira de Rei): Nos cimentos da igrexa de orixe románica de San Miguel, edificada sobre un primitivo castro, aínda se perciben as pegadas do que puido ser a base dunha torre medieval de planta cadrada. Segundo relata Vázuez Seijas, dende a liña fronteira da igrexa e en dirección onde estivo a ponte de Carrocedo, derrubada por unha enchenta do río no ano 1939, o que deu lugar á construción da actual, partía un camiño subterráneo ao servizo da torre, traballado en pena.

BARREIROS

Cabarcos: En San Xulián de Cabarcos había unta torre que aparece citada no século XV.

BECERREÁ

Castelo de Pena Agüeira (Agüeira): Ten a orixe no século XI. Pertenceu a Vasco Herbón e Vivero. Foi derrocado polos Irmandiños segundo testemuña de Lope de San Silvestre, un labrego do couto de Barbadelo que declarou en Povancas, asegurando que despois de seren atacado Barbadelo polo conde de Trastamara, atacara a fortaleza de Pena Agüeira.

BEGONTE

Torre de Caramasa ou Camarasa: Pertenceu aos condes de Amarante. Destruída por un incendio. Vázquez Seijas cre que se trata dunha das fortalezas máis antigas da provincia de Lugo xa que existía nos primeiros tempos da Reconquista. A pesares de non quedar restos está declarada como BIC.

Torre de Saavedra (Begonte): Século XIV. Construída no ano 1322, foi derrubada polos Irmandiños. Só quedan algunhas pedras da desaparecida torre xunto o cemiterio e a ermida de Saavedra.

CARBALLEDO

Castelo de Milleirós: Vázquez Seijas di que no ano 1967 só quedaban ruínas. Segundo o Madoz, a igrexa de San Xoán de Milleirós era anexa de San Cristovo de Lobelle, que tiña "un antiguo castillo o fortaleza, llamada de Melleirós". No ano 1488 era dono Xoán Milleirós, que outorgara testamento verbal, segundo testemuña de Afonso de Moure, e entre as cláusulas que contiña figuraba unha, redactada en galego: "Eu mando mais a meu fillo Estevo Rodríguez, a miña pousa de Milleirós do Reguengo, e outros bes, que se parten mixtamente...". No ano 1743 figura como titular Carlos Manuel Suárez de Deza, alguacil maior da Inquisición. Dise que as pedras do castelo foron reaproveitadas a mediados do século XX para construír a casa do irmán do cura de Vilaquinte.

Temes: Segundo a tradición, a igrexa de Santa María asenta sobre un castro e sobre unha torre medieval. No lugar apareceron restos tardorromanos.
Torre de Buciños (A Torre-Buciños): Sábese que no ano 1905 xa estaba totalmente arruinada. Pertenceu aos Reinoso. Nunha casa do lugar consérvase un escudo con cinco lobos e un castelo.

CASTRO DE REI

Casa Torre de Bendia: Segundo Vázquez Seijas, hou unha casa-torre no lugar de Vilariño que foi residencia de José Cornide. Consérvase un pazo cun escudo cuartelado na fachada.

Castelo de Castro de Rei: Pola aparición de muíños de man e outros restos, crese que foi edificado sobre un antigo castro. Sábese que tiña unha torre de catorce metros de alto. Pertenceu aos condes de Lemos. Conta Amor Meilán que no ano 1396, Fernán Pérez de Andrade facía doazón ao bispo de Mondoñedo, por escritura asinada en Pontedeume, dos casares de Viladonga. Máis tarde o conde de Lemos daba ao seu primo Galeor Osorio a vila de Castro de Rei, en calidade de feudo, a fin de que casase con Constanza Pardo, filla do mariscal Pardo de Cela. Vasco de Aponte di que no século XV, Gutierre de Quesada foi señor de Castro de Rei, nomeado por Gómez Pérez das Mariñas. No 1501 Isabel a Católica concedeu ao conde Rodrigo Enriquez Osorio os privilexios das rendas e dereitos e varias vilas da provincia, entre elas Castro de Rei. Sábese que no 1737 o castelo aínda estaba habitado. Das murallas non fican restos, toda a contorna foi explanada para convertelas en terreos adicados a vivendas e fincas de labranza. Da fortaleza xa non se fala no 1914 cando a visitou o arqueólogo Ángel del Castillo, mais si da torre que se atopaba en mal estado. Na fachada principal da torre había unha pedra armeira coa letra T dos Castroxeriz e os seis roeis dos Castro. Foi atacado polos Irmandiños. Derrubado no ano 1941.

Torre de Castrillón (Castrillón-Ribeiras de Lea): Disque estaba situada nun outeiro coñecido como Castrillón da Farola. Se existiu, non fican restos.

Torre de Seivane (A Torre-Castro de Ribeiras de Lea): Baluarte defensivo que formaba parte do pazo de Seivane, documentado a partir do ano 1552. Só se conserva unha pedra armeira do século XVI nunha vivenda que hai no lugar (Casa de Seivane da Torre), o resto das pedras foron reaproveitadas noutras construcións a finais do século XIX. Declarada BIC. No catálogo da Xunta figura como Castelo de Leivane.

Murallas de Coca: Non son poucos os autores que sitúan en Castro de Rei a orixe do emperador romano Teodosio o Grande, baseándose sobre todo no Chronicon de Idacio que di: "Theodosius natione Hispanus, de provincia Gallaeciae, civitate Cauca, a Gratiano augustus appellatur". Benito Vicetto, na súa Historia de Galicia, fala de San Salvador de Coca (actual San Salvador de Coea) a catro leguas de Lugo, concello de Castro de Rei, dicindo que o pai do emperador estivera como legado en Lugo e que adquirira posesións na Terra Chá, engadindo que ten máis en consideración a tradición e o texto de Idacio que as opinións dos escritores foráneos que se inclinan por situar a cidade de Cauca na Coca de Segovia. Vázquez Seijas argumenta que os que sitúan o nacemento de Teodosio na Cauca segoviana só se basean na coincidencia do nome, mais ignorando que na provincia de Lugo, ademais de San Salvador de Coca, en Castro de Rei, están a Coea de Navia de Suarna e de Vilalba, cuxos nomes foron alterados por erro na transcrición de antigos manuscritos, tomando o c por e, pasando logo ao nomenclátor como Coea no canto de Coca.

CASTROVERDE

A Torre (Pena): Segundo Vázquez Seijas, o señorío de Coto da Pena exercéronno os Saavedra, con documentación que data do ano 1453, mais ignórase onde estaría a torre.

CERVANTES
Castelo de Frades: É o nome dunha aldea do concello. Non existen restos nin arqueolóxicos nin escritos sobre a súa existencia o que non impide que estea declarado como BIC.
Pena do Castelo: Uns veciños da Acea das Pontes contáronme que un afloramento rochoso que se ergue por riba do lugar recibe o nome de Pena do Castelo onde, segundo a tradición, houbo unha torre, romana ou medieval, que vixiaba o paso pola ponte do Río das Pontes.

CERVO

Castelo de Fontao: Estaba situado preto da desembocadura do río Xunco. Pertenceu ao mariscal Pardo de Cela. Non quedan restos. O condado de Fontao pertenceu a Alfredo Moreno Mosocoso, casado con Isabel Falguera e Moscoso de Altamira. No ano 1839 o condado foi obstentado por José María Moscoso de Altamira e Quiroga. No 1921 figuraba como terceiro conde José Moreno e Osorio Moscoso de Altamira e Chacón e a súa muller María Uribe e Garrido.

Castelo mariño de San Cibrán: Citado por Vázquez Seijas. Sobre os seus restos levantouse unha factoría de salgado de peixe.

Facho de San Cibrao: Di Vázquez Seijas (1967) que a principios do século XVIII existía en San Cibrao o facho, ao que concorrían a facer garda "tres labregos e un mareante, día e noite" que se turnaban entre as freguesías de San Cibrao, Lieiro, Castelo, Cervo e Sargadelos. En todo o litoral galego abundaban os fachos, torres ou atalaias destinadas á vixilancia da costa para alertar do ataque de forzas inimigas, piratas, etc., construídos en puntos de maior visibilidade. Os avisos facíanse por medio de fogueiras e disparos.

CHANTADA
Castelo de Muradelle (Paderne-Muradelle): Segundo o Madoz atoparíase nunha altura coñecida como Castelo de Paderne, construído como defensa contra os sarracenos. Amor Meilán, na súa Geografía del Reino de Galicia, di que era unha fortaleza romana. Escribe Vázquez Seijas que foi derrubada polos Irmandiños. Non hai restos.
Torre de Candaz (Pedrafita): Edificada sobre un primitivo castro. Da súa antigüidade fala o seu fundador, un militar romano chamado Gelión Cambero. Foi destruída polos normandos cando era propiedade dos condes de Traba.
Torre de Pacio (Líncora): Mantivéronse en pé algunhas pedras ata o ano 1905 que se reaproveitaron na construción das casas. Declarada BIC.
Torre de Pereira: Os últimos restos desapareceron a comezos do século XX. Catalogada como BIC pola Xunta de Galicia.
Torre de Vilar de Eiriz: Non queda ningún resto. Curiosamente está catalogada como BIC.
Torre de Vilaúxe: Edificada sobre un outeiro rochoso, na actaulidade só se conserva o topónimo. Declarada como BIC.

COSPEITO
Torre de Momán: Pouco se sabe sobre a súa orixe, mais crese que foi derrubada polos Irmandiños. Non se coñecen restos. Curiosamente está declarada como BIC pola Xunta de Galikcia.
Torre de Támoga ou do Torrillón: Estivo emprazada no lugar do Castro. Erixida sobre un antigo asentamento castrexo. Cando a derrubaron os Irmandiños pertencía a Fernán Rodríguez de Saavedra e Aguiar e a Sancha Fernández de Aguiar e Peredo, señora de Narla. Dise que a principios do século XX aínda se podían ver as súas ruínas e os vestixios dos foxos que logo desapareceron polos terreos adicados a cultivo.

A FONSAGRADA
Castelo da Allonquiña (A Allonca): Era coñecida como Torre Vella da Allonquiña. Sábese que tiña uns nove metros de altura, composto por dúas plantas superiores e unha baixa. Segundo Vázquez Seijas foi derrubado no ano 1910 polo seu derradeiro dono Laureano López Monteserín quen cos seus materiais edificou unha casa. A principios do século XVI pertencía aos Caraduxe, uns labregos que procedían de casa señorial, posuíndo Real Carta Executoria de fillosdalgo. Un Caraduxe foi alcalde de Burón no ano 1771.

FOZ
Castelo da Espiñeira (A Espiñeira-Vilaronte): Pertenceu ao conde de Ribadeo. Derrubado polos Irmandiños. Non fican restos.

GUNTÍN DE PALLARES
Castelo de San Fiz do Ermo: Coñecido tamén como Castelo do Besgo. Non se conservan restos. Ao parecer levantábase sobre unha peneda existente na confluenza dos ríos Ferreira e Entrabasaugas. Asociado á orde do Temple. Malia o anterior, a Xunta de Galicia tenno como BIC.
Torre de Santa Euxea: Destruída polos Irmandiños, non se conservan restos. Dise que algunhas das súas pedras foron reutilizadas na construción da igrexa parroquial, nun dos contrafortes pódense ver varias pedras decoradas reaproveitadas doutro edificio na construción do templo.
Torre de Sirvián: Máis coñecida como A Torre do Mouro. Erixida nun altorelo sobre o río Ferreira, ao parecer nos séculos XII ou XIII.

O INCIO

Casa-forte de Rubián de Cima: Citada nun documento do ano 1664 referido a un foro. Non quedan restos.

Castelo Slanillo: Fr. Gregorio de Argáiz (1600-1679), na súa obra de longo título La soledad laureada por San Benito y sus hijos en laas Iglesias de España y theatro monástico de la provincia Bética, di que o mosteiro de San Salvador do Mao corresponde á terra do castelo Slanillo, preto do río Omano (o Mao), do bispado de Lugo. O nome Slanillo, que eu saiba, non deixou pegada na toponimia actual. Este mosteiro de San Salvador identifícase cun denominado como Flanello (así citado no Tombo de Samos do ano 947), situado na vila de Planeto, poboación citada nun documento do ano 991: "monasterium Sancti Salvatoris, territorio Lemabus, prope ribulu Omano, fundatum in villa que antea vocabatur Planeto, et modo dicitur sanctum Salvatorem".

LUGO

Pena da Ermida (Alto de San Fitoiro-Labio): Nun afloramento rochoso atopáronse fragmentos de tella e cerámicos. Entre as penas obsérvase un cono de violación. Dende o lugar domínanse os montes circundantes.

MONDOÑEDO
Castelo da Pena de Don Lope: Erixido na costa, descoñécese a súa situación, o único que se sabe é que pertencía ás terras de Mondoñedo. Conta Vázquez Seijas (1967) que tivo noticia deste castelo por Vicente Rivera. Di que pertenceu a un inglés que veu a loitar contra os árabes e que estaba situado nunha prominencia "próximo á costa da terra de Mondoñedo". Ao parecer xa existía no século XIV e que os señores do castelo chegaron a ter cento cinco lanzas, estando emparentados coas principais familias de Galiza, entre outras a dos Andrade. Foi dona do castelo Xoana Díaz Gaioso que foi asasinada polo seu home Xil Pérez de Lugo, descoñecéndose a causa.
Castelo da Toxiza: Aínda que figura catalogado como BIC, non existen nin datos arqueolóxicos nin escritos que testemuñen a súa existencia. F. Mayán cre que no lugar puido erixirse un castro.
Os Castelos (Viloalle): Francisco Mayán, que o estudou a mediados do século XX, identificouno cun asentamento da Idade do Ferro; atopou restos cerámicos e de metais aínda que hai dúbidas canto a súa adscrición cronolóxica que ben puidera pertencer a época medieval.

MONFORTE DE LEMOS
O Castelo Grande (Reigada): Asentamento fortificado de época medieval formado por unha plataforma superior arrodeada por un terraplén que acada o seu máximo desenvolvemento no lado noroeste e circundada por unha suave pendente.

O Castelo Pequeno (A Veiga-Reigada): Situado nun outeiro que se levanta na parte baixa e cha do Val de Lemos. Nos terzos NO e SE presenta dúas pequenas elevacións amesetadas que se erguen sobre dous cavorcos de pouca altura. Aínda que está considerado como un castro, pola súa localización (controla o acceso leste a Monforte) e máis o seu carácter amesetado pode tratarse tamén dunha vixía de adscrición romana ou medieval. Apareceron restros en superficie de época medieval.

MONTERROSO

Torre de Bidouredo (Bidouredo): Coñecida tamén como pazo de Castelar ata finais do século XIX. Ten a orixe no século XII. Foi mandada construír por Xoán Salgado Gundín e Violante Sarmiento de Vaamonde. A muller, ao quedaren viúva, casou con Álvaro Losada Ribadeneira a quen deixou como herdeiro. Non se conservan restos o que non é obstáculo para a Xunta de Galicia de tela catalogada como BIC. As súas pedras foron reutilizadas nas casas da zona.
Castelo de Sirgal: Construído sobre un antigo castro, non se conservan restos. Sobre el edificouse un castelo na Idade Media que foi derrubado por mandato do emperador Carlos V, segundo consta nunha información de nobreza practicada no século XVII. A fortaleza estaba arrodeada por un foxo e contrafoxo. Conta a tradición que neste castelo naceu Santa Ilduara, nai de San Rosendo. Formoso Lamas, no seu Apuntes para la Historia de Chantada (1905), di que foi fundado polos sirios que chegaron a Galiza e despois xuntáronse cos galos por cuxa razón se lle chamou torre de Sirgal. Uns veciños dixéronme que as súas pedras foron reutilizadas na construción da Torre de Penas e na Casa Grande de Monterroso. Tamén que había un túnel que comunicaba o sitio co río que é por onde baixaban os cabalos dos mouros para beber.

MURAS

O Castro (Muras): No lugar onde se levantou un castro, a tradición asegura que tamén se ergueu un castelo medieval cuxa cisterna comunicaba co río Eume. Dende o outeiro domínase os núcleos do Burgo e Muras.

Torre de Silán: De finais do século XIII, principios do XIV, dise que foi dominio da Beata Constanza de Castro e Osorio cuxo sepulcro se conserva na igrexa de San Francisco de Viveiro. As súas pedras foron reaproveitadas noutras construcións. Na casa reitoral aínda se pode ver a pedra armeira da familia dos Castro, Alfeirán, Andrade e Faxardo.

NAVIA DE SUARNA
Casa-forte de Fontela (Muñís): Conta Vázquez Seijas que aínda que non se conserva o corpo da torre, por tradición familiar denominábase a un sitio situado no NO da casa como "habitación da torre". Na actualidade o edificio atópase restaurado.
Pena Castelo (Laxo-Rao): Aínda que se carece de noticias documentais sobre a existencia dun castro ou castelo, os veciños contáronme que si houbo un castelo que foi destruído. De feito hai unha lenda que di que foi tal a pólvora utilizada na súa destrución que no lugar onde se instalaran os canóns non volveu medrar ningún tipo de vexetación. Cando visitei a pena en agosto de 2011, a pesares da mesta matogueira, observei algúns restos de muros que os veciños me aseguraron non pertencían a ningunha vella casa nin a un cortín.
A Torre (Murias): José Fernández ("José de Vilarín") contoume que a carón da antiga escola levantábase unha torre cuxas últimas pedras desapareceron ao faceren unha explanación. Na casa de José consérvase unha pedra armeira.

OUROL

Torre de Ferreira de Bravos: Poucos datos existen sobre esta posible torre. Vázquez Seijas di, sen precisar a data, que foi destruída por un incendio. Quizais fose a principios do século XVII xa que a capela que pertencía á torre foi reedificada no ano 1640.
Torre de Seserit (Xerdiz): Nun privilexio outorgado no ano 1368 por Pedro I, que se refire aos servizos prestados polo Concello de Viveiro na loita contra o seu irmán Henrique, confirmatorio doutro de Sancho IV, cítanse as casas-fortes de Muras e Seserit (Xerdiz). En documentos do século XI, escribe Vázquez Seijas, fálase desta torre como fortaleza encravada nos términos do Concello de Viveiro. Se existiu nada se sabe onde estivo situada.

OUTEIRO DE REI
Torre de Arcos: Non se conservan restos. Ao parecer, Lupo Camberro de Candal, por privilexio de Don Paio, recibiu o señorío de Arcos pola súa valentía contra os árabes durante a Reconquista.
Torre de Caboi (Astariz-Caboi): A dicir de Vázquez Seijas, parte do poboado ocupa un recinto amurallado cercado con foxos, cubertos pola matogueira, que indican claramente que alí houbo unha fortaleza. Malia o anterior non fican restos que poidan proporcionar datos de onde estivo emprazada. Segundo a tradición ergueríase na coñecida como Casa de Prado que na fachada ten un escudo cunha árbore franqueada por dous cans ou leóns, ou onde está a Casa do Redondo, no campo da Rúa, onde estivo a forca e o cárcere, derrubado no século XIX.
Torre de Pardo de Cela: Ao parecer, na freguesía de Cela localizábase unha torre pertencente ao famoso mariscal Pedro Pardo de Cela que máis tarde pasou aos Ribadeneira. Situábase ao oriente da igrexa parroquial. Non quedan restos.

PALAS DE REI

Castelo do Castro das Seixas (Castro das Seixas-Merlán): Sobre o primitivo castro, Vasco Gómez das Seixas construíu un castelo en época medieval. Os Seixas foron propietarios do castelo de San Paio de Narla, en Friol. Non quedan restos.
Castelo de Curbián: Estivo situado na marxe esquerda do río Pambre, citado por López Ferreiro na súa novela O Castelo de Pambre. Vázquez Seijas di que Manuel García Blanco localizou unha das torres dos Ulloa na parroquia de Curbián.
Castelo dos Penedos de San Nicolao: Os Penedos de San Nicolao están situados nas inmediacións do Camiño Primitivo, nuns outeiros nos que afloran crestas de seixo branco, e que están catalogados como emprazamento dun castelo roqueiro medieval, coñecidos como niños de aguias. Cada un deses afloramentos contan cun nome específico, pero é o máis elevado o que recibe o nome de San Nicolao xa que segundo a tradición no seu cume existiu unha capela posta baixo o padroado deste santo. Dende os altos dos afloramentos vese perfectamente o Camiño Primitivo atravesando o vao natural que cruza a Serra do Careón. O xacemento sitúase nas inmediacións das aldeas do Hospital das Seixas e de Cascamiño, na parroquia de Merlán. (Información achegada por Cristina Vázquez Neira e Xurxo Broz, do Museo da Terra de Melide).

PANTÓN
Torre de Quitapesares (O Cotillón-Acedre): Fala dela Ferro Couselo no Boletín do Museo Arqueolóxico de Ourense no ano 1952, baixo o título La Torre de Quitapesares y el Duque de Arjona. Dise que foi mandada construír por Fadrique Enriquez, fillo do conde de Trastamara, neto do maestre de Santiago Fadrique, bastardo de Afonso XI, quen tomou o título de duque de Arjona. Conta Ferro Couselo que no ano 1429 foi levado o duque ao castelo de Almazán e pouco despois trasladado a Peñafiel, onde un ano máis tarde morreu, con sorpresa de todos e do propio rei "que sin duda por acallar pesares", fixólle honras fúnebres moi suntuosas en Astudillo. O conde de Lemos e o abade do mosteiro de Santo Estevdo de Ribas de Sil preitearon pola posesión da torre. No ano 1525 a torre xa se atopaba en completo abandono, e os seus materiais, pouco a pouco, foron desaparecendo, reaprovitados polos veciños noutras construcións. No Arquivo Histórico de Ourense consérvase un debuxo de finais do século XVII ou principios do XVIII no que se ve que se compoñía de dous corpos, torre e vivenda. Cóntase que un paxe, de nome Pero López, foi arroxado dende o alto da torre por dous negros por mandato do duque por cortexar a Leonor García, a súa tía.
Torre de Vilamelle: Di Vázquez Seijas que no século XV era dono da torre Amaro de Vilamelle, fidalgo do conde de Lemos. Ramón Castro López, no seu Reseña Histórica Descriptiva de Vilar de Ortelle y su Comarca (1929), describe unha batalla que tivo lugar no campo chamado da Pedrosa durante a Idade Media, en tempos de Xoán II. Non quedan restos. Lembro que o fidalgo citado por Vázquez Seijas é un dos protagonistas de Los Hidalgos de Monforte, de Benito Vicetto, que o autor pon coma fillo do mariscal Pardo de Cela.

A PASTORIZA

Castelo de Britonia: Segundo Amor Meilán, baseándose nunha testemuña de Pomponio Mela, insinúa que nos primeiros séculos da era cristiá existía unha confederación de pobos ártabros con capital en Britonia, confederación que abranguía ata a actual comarca de Ortegal. Dentro do que foi o emprazamento da antiga Britonia, segundo as Memorias que compuxo un coengo da Catedral de Mondoñedo, utilizadas polo P. Flórez no tomo 18 da súa España Sagrada, aínda se coñecían no 1763 vestixios dunha gran fortaleza con foxo e contrafoxo. A igrexa actual asenta sobre unha basílica monacal de orixe suevo-visigótica, sé da Diócese de Britonia fundada polos bretóns que chegaron ás costas de Lugo no século V, dirixidos polo bispo Mailoc.

POL

Castelo de Santa María de Luaces: Citado por Bouza Brey nun artigo da Comisión de Monumentos históricos e artísticos de Ourense titulado Origen y descendencia de los Luaces (1951). Non fican restos.

Castelo de Trasín: Citado polo monxe bieito Fr. Francisco Muxica no ano 1694. Di que no bispado de Lugo, na freguesía que chaman Suegos de Luaces, e outra no mesmo bispado, Santa María de Luaces, en terras do conde de Altamira, nun sitio que chaman Trasín, víanse as ruínas dun poderoso castelo, que por seren tan antigo o tempo consumiu e desfixo. Refire que cando os godos chegaron á Galiza e botaron aos suevos, un cabaleiro suevo que emparentara cos godos quedou como señor destas terras. Sempre se lle chamou suevo, e as súas posesións casa e terra de suevos. Os moros que o ocuparon posteriormente, prenderon ao último señor do castelo e a unha nena, filla súa, que foron liberados posteriormente. Descoñécese a ubicación deste castelo.

Torre de Caraño: Como fundación no lugar de Caraño, o documento máis antigo data do ano 1505, nun testamento outorgado por María Fernández, filla Rodrigo Yáñez de Outeiro, e muller de Lope Pillado. No ano 1610, Álvaro Rois deixa no seu testamento ao que vivise na torre, varios bens, con pensión dunha misa cada dous anos. Nada se sabe do seu emprazamento, a non ser que ocupara o lugar dunha das dúas casas brasonadas que aínda existen.

A PONTENOVA

Castelo de Viloudriz: Citado por Amor Meilán, quen di que xa existía antes do século XVI, demolido por un tal Diego Fernández de Boulloso que recibira en foro do bispo de Mondoñedo polo ano de 1595 e 1599. Non quedan restos.

QUIROGA

Castelo de Ares (Augas Mestas): Citado por Amor Meilán na súa Geografía General del Reino de Galicia, do que di que non quedan restos. Sabemos que no lugar houbo un primitivo cstro. O mesmo autor fai mención dun Castelo de Malpica, situado no mesmo concello, mais ignórase onde se podería ubicar.
Castelo de Lor: Recibe o nome por estar situado preto do río Lor, na parroquia de Quintá de Lor (Vázquez Seijas fala da parroquia de Santa María de Lor, hoxe en día inexistente). Pertenceu aos Arias de Sirgal. Podería ubicarse nun meandro do lugar chamado Esmorille, onde houbo un castro. As súas pedras parece que foron utilizadas na construción dun túnel do ferrocarril.
Castelo de Montefurado: Sobre o túnel de Montefurado crese que puído erixirse un castelo de orixe romana, construído sobre o primitivo xacemento castrexo, para controlar o paso por riba da boca do túnel. Insiro un gravado do último terzo do século XIX onde se representa o túnel e a fortaleza, extraído da Crónica General de España (provincia de Lugo) de Villa-Amil y Castro do ano 1866.

Fortaleza e torre da casa forte de San Cristovo de Fisteus (San Cristovo-Fisteus): Con estas denominacións figura nun litixio por varias posesións do ano 1534, en pedimento de Alonso de Quiroga, veciño de San Cristovo de Fisteus, contra Pedro Fernández do Río e Marina Vázquez Quiroga, preito que foi resolto no ano 1591.

RIBADEO
Torre das Cabanas: Nada se sabe onde estaba emprazada, aínda que se cre que puído estar no lugar coñecido como Penafurada. Sábese que no ano 1540 era alcaide Lope de Reigada.
Torre de Cedofeita (Cedofeita): O couto de Cedofeita noméase nun documento do ano 1202, na permuta que o bispo Paio de Cebeyra fixo co rei Afonso VIII. Segundo Amor Meilán, na súa Geografía del Reino de Galicia, Cedofeita é a antiga Cito Facta (hai autores que a levan para Lérez, en Pontevedra). No arquivo da Real Chancelaría de Valladolid existe o preito que mantiveron os da linaxe de Cedofeita polo recoñecemento da súa fidalguía no ano 1542. No ano 1535 era dona do couto de Cedofeita Branca de Ribadeneira e Pimentel, esposa de Antonio de Tovar, dono do couto de Canedo e do pazo de Tovar, en Lourenzá. Preto da ponte de Arante, consérvase unha sinxela torre de planta cadrada á que se adosan outras construcións. O lugar que ocupaba a antiga pedra armeira foi substituído por un escudo de madeira que se conservaba nalgunha parte das dependenzas.

A Torre Vella: Foi erixida en Vilaselán para servir de guía aos navegantes. No ano 1622 fíxose nela un forte dotado con dúas pezas de artillería. Sábese que no ano 1813 estaba totalmente arruinada, e nese lugar construíuse un faro.

RIBEIRA DE PIQUÍN

Casa-torre de Santalla de Piquín: Pertenceu á xurisdición do mosteiro de Meira. Non quedan restos.
Torre de Navallos: Citada en documentos do castelo de Caldaloba, no concello do Pino. Non quedan restos.

SAMOS
Casa-torre de Lourido (Renche): Só se sabe que foi incluída na dote de María Xosefa de Ribadeneira e Montenegro para casar con Baltasar Antonio López de Armesto e Losada, sucesor da casa de Castragude (O Incio), quedando incorporado a esta esta última a principios do século XVII.
Castelo da Toca (Toca-Renche): Foi mandado derrubar polos Reis Católicos. Pertencía ao mosteiro de Samos. Non quedan restos.

SARRIA
Casa-torre de Louseiro: Estaría situada en O Barrio, segundo se desprende dun preito por unhas lindes entre o propietario da casa-torre e o convento da Madalena de Sarria a mediados dos século XVIII.
Castelo dos Infantes (Castelo dos Infantes): Sobre un primitivo castro levantouse unha torre medieval. Coñécese unha ocupación poboacional na Alta Idade media por un inventario do 1082, citándose como Castellum, e noutros documentos de 1098 e 1120 como Castelo. Vázquez Seijas cre que foi derrubado polos Irmandiños. Esta xurisdición era independente de Sarria.
Torre de Domiz (Meixente): O documento máis antigo que fala da torre data do ano 1616, unha escritura de venta. Non quedan restos.
Torre de Vilar (Vilar da Torre-Loureiro): Aínda que desapareceu a principios do século XVIII, está declarada como BIC. Segundo o excronista oficial de Sarria e membro do Seminario de Estudos Sarriaos Francisco Vázquez Saco, Xaime Félix López Arias, estivo vinculada á familia Castragude e tamén había unha capela, igualmente desaparecida. Sábese que foi doada en foro a finais do século XVIII, e que parte das rendas foron vendidas a fins do século XX. Consérvase o topónimo.

O SAVIÑAO

Castelo de Xuvencos: No testamento outorgado no ano 1402 por Gonzalo Ozores, cedendo a fortaleza de Pambre ao seu primoxénico Lope Sánchez de Ulloa, figura entre outros bens o castelo de Xuvencos. Tamén consta nunha escritura de doazón de principios do século XV. Derrubado polos Irmandiños. Ao parecer ocuparía a cima do primitivo castro da Cibdá ou de Xuvencos.
Torre de Arxeriz (Arxeriz-Fión): Levantábase, ao parecer, sobre o castro de Arxeriz. Vázquez Seijas escribe que lle informaran da aparición dalgúns restos.

TABOADA

Castelo de Asma (Santa María do Castelo): Na Era 1415 (ano 1377), o prior do mosteiro de A Cova (O Saviñao), Xoán Gómez, con outorgamento doutros coengos do cenobio, fixo permuta dalgúns bens co bispo de Lugo Pedro López de Aguiar, quen deu a dito prior e coengos os que tiña na freguesía, e eles cederon todo o que tiñan no castelo de Asma, instrumento que foi outorgado en Diomondi.
Fortaleza de Sonán (Insua): Non quedan restos e tamén se descoñece quen a mandou construír. Escribe Vázquez Seijas que debeu ser unha das máis antigas erixidas na provincia de Lugo xa que no século XVII era coñecida como palacio vello de Sonán. Na primeira metade do século XVI fundou vínculo da casa grande Sonán Lope de Taboada, o Vello, descendente dos señores do castelo de Castro Candaz, en Chantada. Na fortaleza existía unha ermida posta baixo o padroado de Nosa Señora do Carme, que xa a mediados do século XIX estaba arruinada.

O VALADOURO
Fortaleza de Vilanova dos Cabaleiros: A única referencia achégaa Vázquez Seijas (1967), información que lle facilitou Vicente Rivera que a tiña como pertencente á familia dos Osorio, señorío concedido polo mesmo rei galego Paio polos servizos que lle prestara na súa guerra contra "os infieis". Se existiu, nada se sabe do seu emprazamento.

VILALBA
Castelo de Samarugo: A uns 250 metros do pazo de Samarugo, a 487 metros de altitude, álzase un monte onde houbo un castelo baixomedieval. A imaxe LIDAR mostra claramente unha superficie, que foi aterraplanada, duns 55-60 metros de diámetro. Polo leste discorre o rego do Pazo. Non se sabe con certeza a quen pertenceu. O 1 de agosto de 1452 asínase o compromiso entre Inés Pérez de Guzmán (dona de Alonso Pérez de Vivero) e Pedro Pardo de Cela para arranxar as diferenzas sobre as fortalezas de Muras e Samarugo. No 1453 aparece o marechal como propietario, e logo a súa filla Constanza de Castro. Descoñécese se a fortaleza rematou de construírse. Segundo Vázquez de Aponte, foi Pardo de Cela quen desafiou a Diego de Andrade intentando a súa construción, pero este, co apoio do conde de Altamira, fixo que desistira dos seus propósitos, obrigándoo a derrubar o que levantara. A finais do século XVIII era señor de Samarugo José Pardo Osorio Aguiar que fixou a súa residencia en Mondoñedo, vivindo nunha casa que bautizou como de Samarugo. Mesmo hai quen conxectura que anteriormente había un castelo. Francisco González Peteira dime que hai anos aínda se vían restos de muros e un pozo cavado na rocha, ademais de contar cun pequeno foxo.
Casa-forte de Samarugo: Descoñécese a data da fundación. Está situada na parte meridional do Monseiván. Dise que os señores de Samarugo foron os fundadores da aldea e da freguesía que radicaba no lugar denominado Castro ou Castelo. No último terzo do século XV constitúese a casa de Samarugo en centro e cabeza dos señoríos da familia, non téndose noticia de que os seus donos a ocuparan con anterioridade a esa data. No Memorial da casa de Saavedra califíase de moi poderosa en rendas e vasalos. Achega Vázquez Seijas que don Enriquez, señor de Vilalba, As Nogais, Becerreá e outras terras señoreaba tamén, a mediados do século XV, Samarugo, Vilaxoán, Pedrafita e Vilamaior. Cando a visitou Vázquez Seijas a finais dos anos cincoenta do pasado século XX conservábase en regular estado, ostentando na fachada dous escudos coas armas dos Castro, Osorio, Ulloa e Aguiar. Francisco González Peteira achégame que as fortalezas de Samarugo e Muras pertencían a Alonso Pérez de Vivero, contador de Xoán II, e cuxo alcalde foi Pedro Pardo de Cela.

VIVEIRO
Monte de San Martiño Castelo (Landrove): Aínda que non existen vestixios a simple vista, crese que no lugar, onde se ergue unha ermida posta baixo o padroado de San Martiño, houbo unha fortaleza ou torre de vixiancia medieval. Domínase o val do río Landro.
Torre de Landrove: A freguesía de Landrove foi couto independente baixo o señorío de Mondoñedo que tiña nela unha casa forte. Sábese que a vila de Viveiro, representada polo seu procurador xeral Domingo Pérez, acodiu ao rei Afonso XI para queixarse dunha casa-forte que se levantara en Landrove por Fernán Bonome, en nome do bispo de Mondoñedo, dende o cal se lle causaban grandes danos aos seus veciños, maltratándoos e ocupando as súas terras. Despois da morte de Fernán Bonome, os veciños, encabezados polo alcalde de Viveiro Gonzalo Pérez foron ata o lugar e arrasaron a casa forte.
Torre de San Xoán de Covas: Nada se sabe de onde puido estar emprazada esta torre. Di Vázquez Seijas que si se sabe que foi derrubada polos Irmandiños, e que segundo Lence Santar figura comprendida na relación publicada por López Gacía baixo a denominación de Castelo da Cova. Aínda que só como conxectura, puido erguerse nos Castelos da praia de Covas.

XOVE

Monte Castelo: (Vilachá-Portocelo): O topónimo localízase no cumio que coroa a Punta Roncadoira, no extremo máis septentrional do concello. Segundo a tradición, no lugar houbo un castelo, de feito asegúrase que apareceron restos cerámicos esparexidos polo monte. Nos afloramentos graníticos abundan as pías, a simple vista naturais.

PROVINCIA DE OURENSE

AMOEIRO

Castelo de Formigueiro (Trasalba): Coñecido tamén como Alba de Búbal, de onde derivaría o topónimo Trasalba. Construído sobre un primitivo castro. O primeiro documento data do século XI. Derrubado polos Irmandiños e logo reconstruído. Cóntase que os veciños dos Chaos salvaron o gando da requisa polas tropas napoleónicas no 1809 agochándoo nos subterráneos abovedados do castelo. Nunha rocha aparece unha gravura medieval dunha espada.

BALTAR

O Castelo (San Paio-Abades): Aínda que a simple vista non se observan restos, a tradición sitúa aquí unha fortaleza medieval. Trátase dun outeiro rochoso cunha zona central superior achairada e arrodeada por terrapléns naturais. Tamén se distingue unha terraza circundada por terrapléns que puideran pertencer a un segundo recinto.

OS BLANCOS

O Castelo Vello: Na parroquia de Covas, e non moi lonxe do castelo da Raíña Loba. Trátase dun outeiro rochoso que se eleva a uns 1.000 metros de altitude, protexido dos ventos do sur por grandes penedos. Vense os alicerces dun muro formado por grandes sillares de granito asentados sobre a rocha e rebaixes para asentar os sillares e as vigas de madeira. Estaría en relación co castelo da Raíña Loba. Contáronnos que alí "viviu xente" e que se podían ver restos de muros e moxóns, o que non puidemos verificar.

Castelo do Outeiro da Fraga (Covas): Situado no derradeiro outeiro rochoso ao sur do Castelo da Raíña Loba. Vense os alicerces do que podería ser unha torre medieval de planta rectangular.

Castelo do Cemiterio (Covas): Xacemento emprazado no cumio dun grande outeiro rochoso situado ao sur do Castelo da Raíña Loba, coñecido tradicionalmente polos veciños como O Cemiterio pola aparición de gran cantidade de ósos. Pódense ver os alicerces dunha construción de planta cuadrangular levantada con muros de mampostería de granito que puideran corresponder aos restos dunha torre medieval relacionada co castelo da Raíña Loba. Localizáronse anacos de filiación medieval e ósos de animais.

A BOLA

Castellum Berreti (Berredo): Situado no cume dun pico rochoso, a 750 metros de altitude sobre o nivel do mar, entre dous regueiros e sobre un primitivo asentamento castrexo. Defendido de forma natural polas acusadas pendentes. Pódense observar restos de cachotaría de granito espallados polo lugar que ben puideron pertencer a unha muralla e rebaixes artificiais na rocha. Mandado construír polo rei portugués Afonso Henriques o cal lle entregou a súa tenza ao conde Velasco (probablemente o conde Vasco Sánchez de Barbosa). Os primeiros documentos datan do ano 999 que o citan como Castellum Berreti, nunha doazón no que o monxe Gaudinus Albarín doa ao mosteiro de Celanova as súas propiedades. Volve haber noticias no 1001 en que Maltrona vende ao monxe Munio varias terras en Seixomil, coa indicación de que se atopan "Subtus castro Berreto discurrente rivulo Mauregati". As noticias sobre esta fortificación perduran ata o século XV.

O CARBALLIÑO
Castelo do Orcellón: Nada se sabe sobre a fundación deste castelo nin da súa situación exacta. Se o situamos no Carballiño é por unha ambigua cita da Historia Compostelana. Si se sabe que pertenceu a Dona Urraca e que no 1121 a raíña retivo nel ao arcebispo Xelmírez. Foi derrubado polos Irmandiños no ano 1467.

CASTRELO DE MIÑO

O Castrelo (Padreiro-Castrelo): Sobre o primitivo castro ergueuse unha torre na Alta Idade Media da que non se conservan restos. No mesmo lugar construíuse a actual igrexa de Santa María de orixe románica.

CUALEDRO
Castelo do Alto do Seixo ou Pena Rachada (Baldriz): Segundo a tradición había un castelo que vixiaba Portugal e que se comunicaba co da Pena (Xinzo de Limia) e O Castro (Sandiás). No lugar hai un vértice xeodésico, mais non se aprecián restos ao seren removido o terreo polas máquinas. (Información achegada pola arqueóloga Nieves Amado Rolán).

Torre de Lucenza (Lucenza): Pertenceu aos condes de Monterrei. No ano 1710, durante os conflitos con Portugal, transformouse en forte. Na actualidade non se conservan restos. Hai un deseño na biblioteca de Lisboa.

ENTRIMO

O Castelo (Ferreiros de Arriba-Entrimo): Parece que o lugar acolleu unha torre que segundo a tradición controlaba a fronteira neste sitio. Apréciase unha planta octogonal conformada por un montón de pedras. Domínase o val do río Agro.

ESGOS

Castelo de Litoria (Arcos-San Pedro de Rocas): Época sueva?. Construído a 886 m de altitude sobre un primitivo asentamento castrexo. No lugar hai unha pedra cunha inscrición datada a finais do século VI dun tal Dux Leovigildus.

LAZA
O Castelo (Matamá): Segundo información facilitada pola arqueóloga Nieves Amado Rolán, en Laza existen varias referencias e topónimos, pero ningún resto claro. O Alto do Seixo é o pico máis alto da Serra de Meda, onde se xuntan os tres concellos de Laza, Cualedro e Monterrei. A tradición oral di que neste monte do Castelo houbo unha torre de vixiancia que dependía da fortaleza de Monterrei.

LEIRO

Castelo de Pena Corneira (Lamas): O pouco que se sabe sobre o castelo é pola Historia Compostelana. Sábese que no século XII pertencía a Arias Pérez, fillo de Pedro Arias de Deza, casado con Ilduara, filla do conde de Traba. Cando a coronación de Afonso VII, non o recoñeceu polo que tivo que ser sometido polo arcebispo Xelmírez. O famoso prelado compostelán estivo preso na fortaleza denantes seren trasladado ao castelo de Lobeira, en Vilagarcía de Arousa. O castelo estaba asentado nunha estreita plataforma que coroa un destacado outeiro que ofrece unha ampla visibilidade. Na parte superior foron localizados restos cerámicos medievais e fragmentos de tellas. No oeste existen grandes batolitos graníticos que estarían integrados no perímetro defensivo da fortaleza.

LOBEIRA

Castelo Sancte Crucis (Santa Cruz de Grou): No libro manuscrito Celanova ilustrada, do século XVII, de Fr. Benito de la Cueva, lemos: "Na rebelión dos nobres de Galicia contra o rei Ramiro II no 979, á que seguiu a proclamación e consagración de Vermudo II na catedral de Santiago ao ano seguinte, orixináronse grandes revoltas no país. Algúns daqueles señores fixéronse fortes nos castelos de Sande, Castro Leboreiro e Santa Cruz, pertencente este último ao couto de Grou, do mosteiro de Celanova, e dende alí roubaban as propiedades dos conventos e cometían toda clase de atrocidades". O licenciado Molina di que foi derrubado polos Irmandiños.

LOBIOS

A Fraga Raxada (A Cela): Medieval. Torre emprazada no cume dun montículo roqueiro. Apenas se conservan restos. Pódense ver unha serie de derrubes pétreos que popularmente se consideran pertencentes a un mosteiro.

MASIDE

Torre do Bolo de Senda: Nada se sabe dela, dise que estaba no Bolo (Garabás) ou nas inmediacións.

A MERCA

Torre de San Pedro da Mezquita: Só se conserva unha pedra armeira situada nunha vivenda.

PARADA DE SIL

A Fortaleza: En A Torre, parroquia de Barxacova., consérvanse restos dunha casa coñecida como A Fortaleza, con pedra armeira do século XVI.

PEREIRO DE AGUIAR

Castelo de Aguiar de Pedraio: Polos documentos de doazón feita por Afonso VIII, rei de Galiza e León, á súa dona Berenguela, parece que a súa localización se atopaba na aldea de Pedraio, na parroquia de Santa Marta de Moreiras. Xa existía, cando menos, dende o século XIII. Declarada como BIC, no catálogo figura como Torre de Pereiro de Aguiar.

PORQUEIRA
O Castelo (Paradela de Abeleda): Situado nunha plataforma rochosa con gran dominio visual. Pódense ver as pegadas dos perpiaños deixados na propia rocha que acollería unha construción de planta cuadrangular.

SAN XOÁN DO RÍO

A Torrevella (A Torre Vella-San Xoán do Río): Aínda que non existen restos, parece que existiu unha torre medieval cuxas pedras se utilizaron para a construción do castelo de Castro Caldelas.

A TEIXEIRA

Casa da Torre (A Teixeira): Na parte máis alta da vila. Dise que onde estaba a coñecida como Casa da Torre houbo unha torre medieval. Vense varios muros que os veciños aseguran pertenceu á antiga fortaleza.

TRASMIRAS

O Outeiro (Escornabois): Nun outeiro próximo á capela do San Roque hai unha gran pena onde se aprecian as marcas para encaixar sillares e para apoiar os postes. Trataríase da torre de vixía dun castelo. Na actualidade está moi humanizado por vivendas modernas.

A VEIGA

O Castelo (Casdenodres): Asentamento defensivo de época medieval situado nun pequeno outeiro. Aprécianse rebaixes na rocha e o terreo presenta dous niveis.

O Castelo (Edreira): Nun pequeno altorelo. Vense rebaixes nas pedras para asentar construcións. Terreo aterrazado en tres niveis.

VIANA DO BOLO
A Vila de Sen (Bembibre): Asentamento fortificado medieval que posiblemente estivo ocupado dende a Idade do Ferro. Consérvanse dúas construcións angulares que popularmente adoitan relacionarse cunha vella igrexa e un cemiterio.

O Castelo (Mourisca): Sobre un outeiro que se ergue na penichaira entre os regueiros de San Mamede e Pontón. Atopáronse fragmentos cerámicos de época medieval. Nunhas pedras poden verse unhas gravuras con dous cruciformes e un cadrado cun punto insculpido no seu interior.

A Escrita (Mourisca): Nunha penichaira, entre os regueiros de San Mamede e dos Balsos. Pódense ver varias rochas con gravuras, unha con dous cadrados que á súa vez teñen outros catro inscritos, unidos por liñas. Noutro represéntanse outros dous cadrados con outros inscritos no seu interior pero, neste caso, sen unirse o un co outro.

O Castelo do Estevo (Paradela): Sobre un outeiro rochoso. Crese que cumpría labores de vixiancia da fortaleza de Viana do Bolo.

O Castrillón (Tabazoa de Umoso): Entre as aldeas de Dradelo e Tabazoa de Umoso, sobre un esporón nun meandro do río Bibei. Posible función de torre de control de paso sobre o curso do río Bibei.

VILAR DE BARRIO

Monte Castelo: Na parroquia de Padreda. Coñecido na Idade Media como Castellum Sancti Iohannis, foi construído sobre un antigo castro. Apareceron pezas cerámicas de época castrexa, romana e medieval.

PROVINCIA DE PONTEVEDRA

CALDAS DE REIS
Torre de Marán: Isaac González Iglesias informoume dunha torre que existiu no lugar de Marán, pertencente á parroquia de Arcos da Condesa. O nome é probable que veña da condesa Munia ou Munina Froilaz, irmá de Pedro Froilaz, conde de Traba, que residía na casa ou palacio da familia, en Marán. Na casa da finca onde ao parecer se levantaba a torre consérvase un escudo; a cruz que obstenta, como indica Isaac, semella templaria. Na entrada da finca tamén hai un capitel.

CUNTIS

Casa forte de Sebil (Cequeril): Próxima ao río Umia, existiu cando menos dende o século XIII. Non quedan restos. O campo da festa de Sebil aínda conserva o nome do Campo da Torre. Dise que na contorna da torre de Sebil debía de haber varias pequenas torres que servirían para controlar o territorio.

Fortaleza de Montival (Troáns): Próxima ao río Umia. Actuaba como centro de control. Parece que xa existía no século XIV, e que a finais do século XV formaba parte das propiedades do mariscal de Castela Sueiro Gómez de Soutomaior quen gobernou esta freguesía xunto coas de Piñeiro, A Portela e o couto de Arcos de Furcos. Sábese que no século XIX aínda permanecía en pé. Foi nesta época cando se desmontou a torre e derrubáronse as murallas, quedando unicamente a casa principal con cercados secundarios. O edificio tiña a condición de mero, mixto, imperio, o que vén a sinalar en palabras do historiador López Ferreiro que o dono do couto non só tiña a potestade de impoñer penas aos delincuentes, seón a de coñecer, sentenciar e terminar calquera causa civil.

A ILLA DE AROUSA

Fr. Martín Sarmiento, na súa Viaxe a Galicia no ano 1745, di que a casa do prior de Vilanova, situada na Illa de Arousa, estaba preto dun pequeno monte onde se conservaban pedras "dunha torre moi antiga", que se levantaba ao oriente "distante un tiro de fusil". Conta que cincoenta anos atrás aínda estaba en pé, e que os últimos restos foran derrubados polo vento seis anos antes.

A LAMA
Castelo de Pigarzos (Xesta): A 900 metros de altitude. Monte rochoso dende onde se divisa gran parte da Serra do Suído, Serra da Castrelada, O Castelo Grande e O Casteliño, ademais de dominar o val da Xesta, montes de Fornelos, Pazos, Soutomaior e a Ría de Vigo. Polo de agora non se atoparon restos.

OIA
Os Castelos ou Castelo de Torroña: En Torroña, na parroquia de Burgueira. Hai quen sitúa aquí un castelo que dominaba un amplo territorio denominado Turonia, topónimo que xa aparece nun documento de mediados do século V. Declarado BIC.

PONTEAREAS
Alto de San Cibrao: Dise que aquí puído existir unha fortaleza altomedieval.
Castelo da Picaraña: Construído no cume da Picaraña por Pedro Madruga para vixiar o castelo do Sobroso e estudar a forma de atacalo. Foi mandado derrubar polos Reis Católicos. Non se conservan restos.

PONTEVEDRA

Castelo de Citofacta/Cedofeita (Lérez): Non hai consenso canto á existencia dun castelo onde se ergue o pazo de Cedofeita (s. XV-XVI), aínda que a referencia documental, "in muro de Citofacta", semella unha clara alusión a algún tipo de construción fortificada. Segundo algúns autores pódese situar a súa construción a finais do século IX-X xa que no ano 916 aparece recollida a súa existencia no couto do mosteiro de San Salvador de Lérez. Aínda que a súa execución se atribúe ao bispo Sisnado II, parecer ser que é anterior. Estaría ubicada entre os lugares de Casaldarado e O Castelo. Malia o anterior, unha pista sobre a súa situación pódenola achegar Fr. Martín Sarmiento. Segundo a súa Viaxe a Galicia do ano 1745 (Fr. Martín Sarmiento, Edición e estudo de J. L. Pensado), estando no colexio de Lérez conta: "O luns subín ao último do castelo de Citofacta, hoxe Cedofeita, que ten un vértice desde o que se ve moito. Pontevedra vese de cheo tendida de oriente a poñente, e a súa ponte de mediodía a norte, e rexístrase todo Lérez coas dúas xunqueiras. A Barca e moito da ría, peo non se ve o Ullóo. É unha vista amenísima. O vértice non ten castelo, pero si sinais en rocha viva que alí houbo porta". Hai autores que sitúan o castelo de Citofacta en Ribadeo, na parroquia de Cedofeita.

O PORRIÑO
O Castelo (Cans). Crese que existiu un castelo ou unha torre de época medieval.

SALCEDA DE CASELAS
Castelo de Entenza (Entenza): Erixido sobre un castro que aproveitaba os penedos rochosos e a pendente do terreo como defensas, complementado con foxos e parapeitos. Saíu á luz cerámica castrexa, romana e medieval. Conxectúrase que os restos poderían ser os do castelo Turonia (que tamén se identifica con Torroña, en Oia). Fala del o crego bieito Frei Prudencio de Sandoval quen di que cando no ano 1140 era conde Gómez Muñoz, apoderouse dos bens de Tui. A fortaleza xogou un importante papel cando as guerras contra Portugal. Na contorna hai rochas con petroglifos.

SILLEDA

Fortaleza de Chapa (Chapa): Levantada polos Suárez de Deza no século XII. Sufriu o sitio de Berenguel de Landoira no ano 1320 e pasou a mans do cabido compostelán ata que a casa de Altamira reclamou os dereitos dos Deza. Foi atacada polos Irmandiños. Durante as loitas revolucionarias do ano 1846, o xeneral Rubin fixo noite nela. Non quedan restos, sobre ela levantáronse edificacións modernas. A pesares de non existir vestixios, a Xunta tenna declarada como BIC.

O POZO DOS MOUROS (GUNTÍN DE PALLARES)

O día 11 de xullo de 2020 achegámonos ata Lousadela, unha aldea da parroquia de Ferreira de Pallares, no concello de Guntín. A primeria parada foi na entrada da aldea, xunto unha ermida situada a carón da estrada local que comunica co limítrofe Vilaxuste (Portomarín). A sinxela capela, de planta rectangular, está coroada por unha espadana dun van. Fronte a entrada principal hai unha cruz de pedra.

Xa na aldea, ao longo da estrada que vén da Ponte Cabalar, de orixe romana, atópanse uns dos bens etnográficos máis salientables do concello. Trátase de varios pendellos que ata hai poucas décadas, o día 11 de cada mes eran o centro dunha importante feira onde se xuntaba a xente de toda a contorna. A maleza apenas permite distinguir uns arruinados casetos que, xunto cos de Grolos e Lousada, deron vida a toda unha comarca dende, ao menos, o século XVIII.

Non moi lonxe mostráronnos un ben patrimonial semellante a outros existentes en Costante, Ferreira, Ferroi, Gomelle, Mosteiro, Santa Euxea, Vilameá e Zolle. Trátase dun sartego realizado en pedra morta, de granito. Vímolo porque nos levaron ata el, pero o que non esperabamos é que se atopara mesturado con cascallos, roto (fáltalle a cabeceira que debe estar soterrada).

Por último dirixímonos cara o Pozo dos Mouros, no monte Valdeporrás, a 511 metros de altitude. Contáronnos que alguén o viu citado nun documento do mosteiro de Ferreira de Pallares do mil cincocentos e pico. Sabiamos onde nos dirixiamos, así que non nos colleu por sorpresa ver a desfeita. Hai pouco máis dun ano cortaron os piñeiros que poboaban o monte para plantar eucaliptos, e claro, o Pozo dos Mouros estorbaba, así que veña, a tapalo coa máquina con terra e pedras (non deixaron nin unha regandixa), total neste noso país sáeche ben barato destruír o patrimonio. Algunhas persoas afeáronlle ao propietario o feito, pero coma se chovera, pouco lle importou que o pozo é en realidade unha gran cova duns cincoenta ou sesenta metros de longo que, segundo a lenda, era utilizada polos mouros levar para beber aos cabalos ata o río de Irixe, a uns 450 metros de distancia, xa no concello de Monterroso. Aseguráronnos que case ao principio da cavidade hai dispostos uns bancos escavados na rocha onde ata non hai moitos anos se sentaban as persoas que ían ata o monte co gando.

Unha vez máis recorremos ao Plan Básico Autonómico (PBA) e ao visor de Aproveitamentos Forestais para comprobar se o Pozo dos Mouros está catalogado por Patrimonio. Non figura, e PXOM non hai no concello de Guntín. Pero tamén nos chamou a atención que tampouco aparezan a ermida, a cruz, os hórreos nin os pendellos. Dirixímonos ao Servizo de Xestión Cultural en Lugo solicitándolle que nos informen se figuran no Inventario, por se acaso, por se o PBA (actualizado recentemente) e demais resulta que son unhas ferramentas das que ninguén se pode fiar.

LAGAR RUPESTRE EN OURENSE

Grazas ás indicacións de Moncho Somoza, veciño de Arrabaldo, Javier Torres Suárez de Apatrigal descubriu un lagar rupestre na Golpilleira, entre os concellos de Ourense, Amoeiro e Punxín. Conserva a laxe granítica aplanada, de 5 por 5 metros, cun par de estipites rectangulares para suxeitar a prensa, cun rebaixe semicircular no que asentaba o peso da prensa, un oco central para recoller as decantacións das filtracións da cuba, e unha canle vertedoiro que vai dar a unha pía rectangular de decantación. Pegado á laxa hai unhas rochas altas e sobre unha hai un marco de termo composto por unha cruz patada e as iniciais P, A e C que corresponden aos tres concellos (na actualidade, Arrabaldo é de Ourense).

Non resulta doado datar o achado sen unha intervención arqueolóxica. Aínda que a maior parte dos lagares son de Alta Idade Media, tamén se documentan en época romana, baixomedieval e posterior. Canto ao marco, a tipoloxía gráfica permite datalo entre o 1836 e 1943, data na que se anexiona Canedo a Ourense. O achado xa foi catalogado por Patrimonio.

CASTROS CON LENDA

PROVINCIA DA CORUÑA

ARES

Castro de Lubre: Coñecido tamén como Vila dos Mouros. A igrexa parroquial atópase preto do castro que foi construída polos romanos.

Castro Santa Mariña: Ao leste do castro hai unha galería coñecida como A Cova dos Mouros ou de Santa Mariña. Fixéronna os mouros e chegaba ata Mehá, en Mugardos, a catro quilómetros en liña recta. Ricardo Conde Salgado recolle unha lenda, publicada en El Gallego no ano 1880, que identifica a Cova dos Mouros coas Bocas de Sangue, que narra un tráxico relato de amor e crime acontecido no século XIV. Asegúrase que todas as noites saen destas bocas un ruídos e a quen os escoita non tarda en morrer.

ARTEIXO

Castro de Lañas: En ocasións vese unha galiña cos pitos de ouro.

Castro de Mirón: Dise que no ano 813 librouse unha batalla entre os cristiáns e os moros. Onde chegou o sangue edificouse unha ermida posta baixo o padroado do San Roque.

BERGONDO

Castro de Bergondiño: Hai unha cova que une o castro co mosteiro de Bergondo.

BOIRO

Castro do Neixón Grande: Na mañanciña do San Xoán aparécese unha galiña cos pitos de ouro. (Recollida de López Cuevillas).

BRIÓN

Castro de Lamiño: Foi construído polos mouros. Hai un túnel que comunica co castro de Altamira. Na Noite do San Xoán, nunha fonte próxima, vese unha moura cunha galiña de ouro.

Castro Lupario: Eiquí vivía a raíña Lupa cando os restos do Apóstolo Santiago chegaron a Galicia.

CABANA DE BERGANTIÑOS

Castro de Borneiro: Coñecido tamén como A Cibdá. Hai unha gran viga de ouro que chega dende o dolmen de Dombate. Ninguén a viu, pero cóntase que en tempos os carros rozaban con algo moi duro que soaba a metal.

CAMBRE

Castro de Sigrás: Hai un pasadizo que comunica co pazo.

CARBALLO

Castro de Rebordelos: No castro vive a Meiga dos Dentes Verdes que anda todas as noites polas corredoiras na procura de rapaces; aos que colle non se volven ver. (Recollida de Galicia Encantada).

Castro da Ribeira: Saen galiñas con pitos todo ao longo do regato que pasa a carón do castro. (Recollida de Rodríguez Casal).

CORISTANCO

Castro da Croa de Arixón: Foi construído polos mouros. Tamén hai unha galiña con pitos de ouro que saían pola noite e ningué podía ver. Tamén hai unha viga de ouro que chega ata o castro de Oca. (Recollida de Aparicio Casado).

Castro Lume de Suso: Hai unha estrutura en forma de "trilito" coñecida como A Pedra da Moura onde se di hai un encantamento. A xente pasaba debaixo a gatas para quitar o encanto. (Achegada por Antonio Castro).

Castro de Oca: Agocha un pote de ouro e outro de alcatrán custodiados polos mouros. Tamén viviron os romanos. Uns e outros agochábanse nunhas covas cando había perigo.

FENE

Castro de Sartego: Na Noite do San Xoán sae unha galiña cos pitos dunha rocha, dá unhas voltas arredor e volve para dentro. (Recollida de Romero Masiá).

FERROL

Os castros de Santa Icía de Trasancos, da Croa, dos Gafos e Monte do Castro: Viven os mouros.

IRIXOA

Castro de Casal do Mouro: Nas inmediación está a coñecida como Pena dos Paxaros, unha pedra abaladoira que, ademais de abanear ao sometela a un leve empurrón, tamén o fai cando soa a gaita.

A LARACHA

Castro da Croa de Santa Baia: Estaba habitado polos mouros, e que xusto debaixo, cara o noroeste, tamén habitaran os fenicios. (Recollida de romanarmy).

LOUSAME

Castro do Coto do Castro: Foi construído polos mouros.

Castro de San Mamede: Hai un túnel cheo de tesouros custodiados polos mouros. Tamén hai unha pedra que ao golpeala escóitanse unhas campás. Por debaixo pasa un túnel onde se atoparon espadas e moedas de ouro. (Recollida de Agrafoxo Pérez).

MALPICA DE BERGANTIÑOS

Castro de Brión: Foi habitado polos mouros e romanos que sempre andaban en liortas ata que chegou o Apóstolo Santiago e botounos fóra. Tiñan unha ermida onde vivías os papas. (Recollida de Rodríguez Casal).

Casa do Castro: Vivían os mouros ata que foron expulsados polo Apóstolo Santiago.

Castro de Vilacova: Estiveron os mouros e logo os vikingos. Os mouros desapareceron despois de ter unha batalla con outros mouros que viían lonxe, e xa non se viron máis. Máis adiante, dunha fortaleza que había, aproveitaron as pedras e fixeron a fábrica de papel. (Recollida de Agrafoxo Pérez).

Coto do Castro: Hai unhas lacenas que tiñan os mouros para gardar as súas cousas. (Recollida de Agrafoxo Pérez).

MELIDE

Castro de Donide: Hai unha fonte onde aparece unha galiña con pitos. (Recollida de López Cuevillas).

Castros de Moldes e Corvelle: Na mañanciña do San Xoán aparecen unhas galiñas cos pitos de ouro.

NARÓN

O Castro: Asociado a unha lenda de mouros. Dende o castro bendecíanse as colleitas.

Castros da Ermida de Sequeiro: Habitaban os mouros.

Castro de Pena Lopesa: Un poderoso rei custodiaba un fabuloso tesouro. O rei saía a cazar aos montes de Vilarquinte estendendo unha ponte levadiza e virando as ferraduras dos cabalo para enganar aos seus inimigos, uns reis que querían roubarlle un tesouro. Un días estes reis, reunindo un grande exército, acamparon xunto a Pena Lopesa. Tras sete anos de asedio, e a piques de se render pola fame, o rei mouro argallou de botar aos paxaros o derradeiro ferrado de trigo que tiña. Entón os sitiadores, levantando o cerco se marcharon, pensando que o mouro tiña comida a fartar durante moitos anos. (Recollida de oarqueologodenaron.com).

Castro da Revolta: Nunha ocasión uns homes de raza negra levaron do castro unha misteriosa arca que cargaron sobre unha mula. (Recollida do Catálogo de castros de Ferrolterra, de A. Serantes vigo e Ignacio Fernández Fojo).

Unha muller casada, tras beber nunha fonte encantada, converteuse en pomba; preguntáballe a un xornaleiro como se atopaban seu marido e seu fillo. O encantamento debérase a un alfinete que a ave tiña cravada na cabeza e así, un bo día, capturada e liberada do alfinete, recobrou a súa apariencia. (Recollida do Catálogo de castros de Ferrolterra, de Carlos A. Serantes Vigo e Ignacio Fernández Fojo).

NEDA

Castro de Ancos: Ubicación da antiga cidade de Libunca. Está oco e cheo de auga, se un día rebenta, Neda desaparecerá. (Recollida de Méndez Fonte).

NOIA

Castro da Barquiña: Podían verse unhas campás cando baixaba a marea.

ORTIGUEIRA

Castro de Punta Mourama: Vivían os mouros, e había fontes de ouro e túneles.

OUTES

Castro Coiradas: Cando o propietario vendeu os terreos onde asenta o castro, puxo unha condición: que se aparecía a galiña de ouro da lenda, pasaría a ser da súa propiedade.

OZA DOS RÍOS

Castro de Quintela: Na fonte que hai nas inmediacións, coñecida como Fonte do Ouro, os mouros agochan un tesouro.

PADERNE

Castro do Convento: Asociado a unha lenda de mouros. Había unha cova onde se metían os nenos para xogar.

PONTEDEUME

Castro de Centroña: Os mouros enterraron un arado de ouro.

Castro da Insua: Folclore de mouros.

AS PONTES DE GARCÍA RODRÍGUEZ

Castro de Bermui: O rei de Galicia, Bermudo, elixido para o cargopola nobreza galega, viuse acurralado polos mouros de Almanzor e tivo que fuxir de Compostela a Betanzos. Cando as tropas de Almanzor arrasaron Compostela, Betanzos xa non era lugar seguro polo que marchou cara o sitio que chamaban Os Castros que despois pasaron a chamarse de Bermui en memoria de Bermudo. (Recollida de Rivera Rouco).

RIBEIRA

Castro de Artes: Vese unha galiña na Noite do San Xoán, pero desaparece cando se quere coller. (Recollida de Agrafoxo Pérez).

Castro da Cidá: Habitado polos mouros.

Castro do Monte Taume: Hai unha rocha onde na Noite do San Xoán aparécese unha galiña cos pitos de ouro. (Recollida de Agrafoxo Pérez).

SADA

Castro de Meirás: Hai un oco por onde se pode escoitar música. Tamén hai un tesouro enterrado que está tapado cunha pedra que ten unha argola para levantala. Nas noites de lúa chega aparece unha fermosa moura que canta moi ben, pero ao achegarse a ela desaparece.

Castro de Samoedo: Hai unha doncela encantada, filla dos xigantes ou dos mouros, quen despois de darlle moitas riquezas botáronlle unha corda ao pescozo transformándoa en cobra, e dicíndolle: "El que te desencantare, nueve besos te ha de dare". (Recollida de A. del Castillo en Castros Gallegos).

SAN SADURNIÑO

Monte do Castro: Contan que cando un labrego regresaba da sega de Castela escoitou que o chamaban polo seu nome; levantou os ollos do chan e viu unha velliña que lle ensinaba tres boliños de pan envoltos nun pano branco. A vella pediulle que levase os tres bolos ao monte do castro e que, seguidamente, pronunciase tres nomes de muller, se o facía, quedarían desencantadas tres princesas que vivían encerradas dentro do monte por un feitizo que lles fixera seu pai, un malvado rei mouro. Pero había unha condición: daqueles boliños non debía faltar nin unha migalla. O home colleu os bolos e, por fin, chegou á súa casa onde o agardaba a familia. Despois de abrazar á muller e aos fillos, gardou o pan no chineiro, advertíndolles que non debían tocalo. Sentou á mesa, e logo de xantar quedou durmido matinando no estrano encontro que tivera. Mentres, a muller desfixo o nó que pechaba o pano dos moletes, e tentada pola cor e o arrecendo petiscou un anaquiño. Cando espertou o home, colleu a saca de pan e marchou ao monte do castro, disposto a cumprir o encargo da vella meiga. Cando chegou apoiou os bolos nunha pena e dixo o primeiro nome. Debaixo da rocha saíu unha fermosa doncela moura, á vez que o pan se transformaba nun espléndido cabalo. A doncela moutono e marchou. Ao pronunciar o segundo nome, outra doncela quedou liberada e fuxiu montada noutro cabalo. Finalmente berrou o nome de Loureana e a terceira doncela xurdiu de embaixo da pena. Pero o seu bolo de pan era o petiscado e ao cabalo faltáballe unha pata. Cando a moza quixo montalo caeron os dous, afundíndose a princesa baixo terra mentres se oían os seus prantos e salaios. Dende entón, as bágoas de Loureana manan coas fontes do río Castro. Dise que prestando atención escóitanse entre o gurgullo da auga os lamentos da fermosa moza chorando a súa desgraza.

SANTISO

Castro de Serantes: Na mañanciña do San Xoán aparecen unha galiñas cos pitos de ouro.

SOBRADO DOS MONXES

Castro da Roda: Había uns mouros que ían á misa.

Castro da Roda de Socastro: Hai unha pena coñecida como A Xesteiriña onde hai unha galiña con pitos que desaparecen rapidamente polo Burato dos Mouros a quen intenta collelos. (Recollida de Río López).

TOQUES

Castro da Graña: Hai unha vea de ouro e outra de alcatrán.

TOURO

Castro de Prevediños: Coñecido tamén como Castro da Moura e Castro do Tesouro.

TORDOIA

Castro do Castrillón: Na mañanciña do San Xoán aparecíase un encantamento. Era unha galiña con pitos que non había maneira de collelos. (Recollida de Llana Rodríguez).

VALDOVIÑO

Castros da Carreira e Lodeiro: Os mouros agochan un fabuloso tesouro.

Castro de Crecente: Foi construído polos mouros.

Castros de Frádigas, Monte do Foro e Vilarrube: Vivían os mouros.

Castro da Punta Taraza: Apareceron grandes pedras que foron levadas polos mouros.

VIMIANZO

Castro das Barreiras: Na mañanciña do San Xoán aparecíase unha galiña cos pitos de ouro sobre un punto da muralla que mira cara a igrexa de San Xoán. (Recollida de Alonso Romero).

PROVINCIA DE LUGO

ABADÍN

Castro de Baroncelle: Foi construído polos mouros.

Castro de Candia: Hai unha escada de ouro. Tamén hai un boi enterrado polos mouros. (Recollida de Galicia Encantada).

Castro de Castromaior: No castro hai soterrada unha igrexa.

Castro de Moncelos: Atribúese a Santiago o nome do lugar cando dixo: "Este é o monte do ceo".

ANTAS DE ULLA

Castro de Amarante: Debaixo da igrexa que se ergue sobre o castro hai tres minas, de ouro, de prata e de alcatrán. Se se atina a picar as primeiras faise un rico, se é a de alcatrán producirase un grande incendio que destruirá a igrexa e a aldea.

BALEIRA

Castro de Albaredo: Foi habitado polos mouros. Hai varios túneles que comunican con outros castros.

Castro de Cubilledo: Había un burato onde vivían os mouros.

BARALLA

Castro de Carballedo: Había un arrieiro que abastecía de noite aos mouros, que recompensaban co ouro que custodiaban. Mais non podía dicir nada polo que sempre poñía algunha escusa para saír da casa a horas tan intempestivas, ata que un día a súa muller desconfiou polo que non tivo máis remedio que contarllo. Como cabía esperar, a boa harmonía que tiña cos mouros rematou. Un mouro que era coxo saíulle ao camiño para dicirlle que non volvera polo castro xa que os outros mouros esperábano para matalo. (Achegada por José Ángel Fernánez Revaldería).

Na croa hai unha porta pola que se accede a unha longa galería que comunica coa igrexa de San Martiño de Neira de Rei, que era utilizada polos mouros para ir á misa.

Castro da Croa: Nunha cova que hai no castro, os mouros agochaban un pote de ouro. Dise que un can que entrou nela apareceu logo no castro de Ferreiros, a case tres quilómetros de distancia.

Castro de Laxes: Hai unha cova que utilizaban os romanos para baixar a un regueiro que discorre aos pés para coller auga.

Castro de Pedrafita: Un home, ao arar a terra, atopou unha ola que baleirou por crer que dentro só había incienso. Mais, cando se esparexeu, viu que brillaba: era ouro.

Castro de Quintela: Os mouros habitaban en covas que había baixo o castro e para contentalos os veciños levábanlle alimentos. Tamén había un pozo, hoxe en día cegado, onde acostumaban botar unha aguillada para comprobar a súa profundidade. Os mouros levaban a beber aos cabalos a unha fonte que hai ao pé do castro.

Castro de Santa Marta: No castro hai un lugar que chaman O Tesouro onde hai soterradas barras de ouro.

Castro de Vilameixe: Apareceu unha ola con po de ouro.

BECERREÁ

Castro de Cantiz: Hai unha cova que vai dar a un manancial situado fóra do recinto.

Castro do Casar: Hai enterrada unha virxe de ouro.

Castro de Donín: O propietario dunha casa que había no castro escavou en varios lugares porque dicía que había un tesouro.

Castro de Eixibrón: Hai unha cheminea, hoxe en día tapada, que dá a unha cova que agocha un tesouro.

Castro de Fontes: Un home que estivo emigrado en Madrid, cando regresou á aldea, pasaba os días na procura de tesouros. Outro home, cando estaba a arar a terra, atopou unha ola cerámica chea de po de prata. Tamén hai soterrado un carro de ouro.

Castro do Pico do Castro: Estivo habitado polos mouros que se defendían dos atacantes tirándolles pedras dende o cume.

Castro de Sevane: No castro está a Furada dos Mouros onde custodiaban un tesouro.

Castro de Vilar de Frades: Asegúrase que se se ara o castro con dous bois xemelgos atópase un xugo de ouro.

Castro de Vilouta de Abaixo: Hai xente que viu no castro unha vella fiando e que cando se achegaban a ela desaparecía. Hai un túnel que comunica co castro de Vilouta de Arriba.

BEGONTE

Castro de Donalbai: Do castro saíron tres irmáns que se chamaban Grandeu, Albai e Senén. Cada un destes irmáns deu nome a un barrio: Dongrandeu, un; Donalbai, o outro; e Senande o terceiro.

CARBALLEDO

Castro de Morgade: López Cuevillas e Bouza Brey recollen unha lenda narrada por un veciño, alcumado O Gaiteiro: "Unha sabia que hai en Torbeo dixo que niste castro estaba atuada unha trabe de ouro que era gardada por unha serpe. Pra conseguir adornarse dista trabe cumpría levar un crego que botara os exorcismos i en canto saíra a cobra darlle un bico na cabeza".

CASTRO DE REI

Castro de Ameixende: Foi construído polos mouros. Había soterrada, e pode que aínda haxa, unha galiña con pitos de ouro. (Recollida por Felipe Senén).

Castro de Duarría: Hai tres covas, unha con ouro, outra con prata e outra con alcatrán. Se alguén rompe as dúas primeiras farase rico, se é a de alcatrán producirase un grande incendio e ninguén dos arredores sobrevivirá. Hai unha gruta que vai dar ao río por onde pasaban os mouros para recoller a auga.

Castro de Viladonga: Habitárono os mouros ata que foron expulsados polo Apóstolo Santiago, non sen antes deixaren agochados fabulosos tesouros.

Contan que o outeiro do castro está oco e na súa cavidade hai unha galiña cos seus pitos de ouro. Ás veces óese cacarexala galiña e piar os pitos. Unha vez un home de Goberno trouxo a un seu amigo para escoitaren os pitos e a galiña, mais descubriuse que o vello de Goberno levaba no bolso un reloxo... co seu tic-tac facíalle crer que era a galiña que vivía na cova do castro. (Recollida por Felipe Senén).

"Andaba un veciño arando cas vacas no lugar das Trabes cando un animal afondeuse, tragouno a terra, e houbo que sacalo... dempois os veciños andiveron un pouco polo buraco que descubreu a vaca, pero pillaron medo e fuxiron. O buraco daba a un canal que din que por il os fenicios i os mouros a buscala auga. Precisamente dende Fonte de Arriba de Villadonga parte un canal moi ben empedrado... isa fonte foi preparada xa disa época. A furada que fixo a vaca rellenouse, pero aínda se nota un pouco ahora. O canal é feito todo natural, non ten bóveda de pedra, é coma un túnel dun tren... Cando as agras estaban a centeo había tiras nas que non medraban fruto, porque debaixo podía haber canales". (Recollida por J.B Iglesias, enviada polo Castro de Viladonga a Galicia Encantada).

"Nas Trabes, na finca de Ramón de Palmeiro hai unha boca pola que os mouros levaban a beber os cabalos" (Recollida por C. da Vega, enviada polo Castro de Viladonga a Galicia Encantada).

"Entrando, na mesma aira grande do castro e na mau direita había un puzo con catorce escalós moi ben feitos, como os dunha casa... por iles botabamos a roulalas pedras i escoitabamos o retumbar de dentro do burato... dabanos medo pasar máis aló da luz. Tamén había, máis abaixo, outra entrada a unha mina...". (Recollida por R. Abelleira, enviada polo Castro de Viladonga a Galicia Encantada).

CASTROVERDE

Castro da Croa de Xivil: Os mouros tiñan unha capela no castro.

Castro de Soutomerille: Un afloramento rochoso coñécese como O Asento dos Mouros.

CERVANTES

Castro de Cela: Un día chegaron os mouros a Cela para apoderarse da aldea, pero os habitantes fixéronlle fronte e conseguiron expulsalos para o lugar onde logo construíron o castro.

Castro da Penatallada: Existe un túnel polo que baixaban os mouros ao río para que bebesen os cabalos e para fuxir cando había liortas. Abaixo no río hai un gran barcal escavado na pedra para que bebesen sen ser vistos.

Castro de Santa María do Castro: Dise que na igrexa que hai no castro existe un túnel que vai dar ao río.

O CORGO

Castro do Castrillón: No castro vivían os mouros ata que foron expulsados polo San Bernabeu. Dende o castro vai un túnel que dá á horta do cura de Folgoso. Tamén hai agochada unha ucha de ouro e outra de pólvora, se se escolle a última estoupa.

Castro da Cerdeiriña: Na boqueira do castro había un gran seixo que fixo de pear entre as augas do río, e que foi levado por unha raíña moura en castigo por querer fuxir con dúas doncelas de Vilanova a Coeses. (Recollida de Galicia Encantada).

COSPEITO

Castro de San Paio: Había uns bois de ouro enterrados, e no foxo unha cova dos mouros.

FOLGOSO DO COUREL

Castro de Piñeira: Os mouros viven baixo o castro, quen pega a orella no chan escoita como tocan o tambor. Recollido de buracadasgrellas.

Castro de Vilamor: Contan que apareceu unha pedra con inscricións e debuxos. Hai unha cova onde vivían os mouros, coñecida como O Cuartiño dos Mouros.

Castro de Vilasibil: Do castro é unha pedra que na actualidade utilízase como peche dunha finca. A pena ten un burato onde había un tesouro custodiado por unha gran serpe. Nunha ocasión os veciños quixeron apoderarse del, seguindo as indicacións dun libriño coñecido como O Tombo onde tamén se sinalaba que se podía correr o risco de morrer mordidos por unha serpe. Cando estaban a cavar sentiron a serpe, un tremor e o calor do sol baixou varios graos. Os veciños liscaron apavoridos. (Recollida de Xan Arco da Vella).

A FONSAGRADA

Castro de Arroxo: Hai soterrado un tesouro. No interior dun penedo que hai na croa hai un tesouro.

Nas fincas da Gamalleira, no mesmo castro, un arado descubriu un recipiente de barro de colo estreito. Rompérono e estaba cheo dun po que ao poñelo ao sol, brillaba que cegaba. Din que era ouro moído. (Recollido de Galicia Encantada).

Castro do Castelo: Os mouros viven nunha cova onde hai unha campá de ouro. A porta da cova péchase ao mediodía. Nunha ocasión, unha doncela moi fermosa, ao baixar ás inmediacións da Vara do Castelo a pastorear o gando quedou encantada polos feitizos e que despois saía a cantar a unha especie de atalaia unha canción que comezaba así: "A vaca marela está na correla,/a vaca bragada está na corrada...".

Castro da Croa: Hai unha cova que arrinca do centro do castro que vai ata a aldea de Lamas de Moreira. Os mouros do castro deron morte a un boi dunha casa veciña, quitándolle a pel que encheron de ouro que logo enterraron.

O INCIO

Castro de Goo ou Roda do Castro: Había un burato na croa que levaba a un tesouro que foi agochado nunha olas de barro.

Castro de Valbón: Estivo habitado polos mouros. Tamén recibe o nome de Balacastro porque dende alí os mouros disparaban balas a quen os atacara.

Castro de Vilarxoán: As mouras saían do castro a estender as sabas que lavaban no río. Os que as vían quedaban prendados da súa beleza ata quedar soterrados.

LUGO

Castro de Corvazal: Hai unha fonte onde se aparece unha galiña e uns pitos que gardan un tesouro. E tamén hai un túnel que comunica co complexo de Santalla de Bóveda.

MONDOÑEDO

Castro da Recadieira: No castro está a Pena do Unto onde os mouros facían sacrificos. Eladio Rodríguez González, no seu Diccionario (1958), di que se trataba dun altar druídico.

Castro da Croa de Zoñán: Habitado polos mouros que agochaban grandes tesouros.

Castro Vila das Carcavas: "Segundo a tradición, o castro Vila das Carcavas (foxo, trincheira), na parroquia de Lindín, fixérono os celtas e habitárono os mouros. Segundo Villa-Amil y Castro a cruz procesional existente na igrexa de Lindín pagouse co importe da venda duns pedazos de ouro atopados neste castro por un ascendente dos Leiras. O mesmo investigador no tomo VII da mesma publicación di que lle dixeron que a croa deste castro tiña unha muralla tan ancha arredor que podían ir por ela tres carros á vez, e que por fóra da muralla houbo vivendas, igrexa e ata castelo. Tamén se di que no sochán hai unha grade e unha gabita (pau para enganchar o xugo coa grade) de ouro. E tamén hai un xugo de bolos de ouro". (Recollida de Galicia Encantada).

MONFORTE DE LEMOS

Castro do Eivedo: Nas proximidades está a Pena da Moura ou Pena das Cruces onde unha moura peiteaba os seus cabelos louros cunn peite de ouro.

Debaixo da Pena da Moura hai un tesouro. Un grupo de homes que o quixeron desenterrar tiveron que deixalo pois ao comezar a remexer na terra brotaron da pena laparadas que os obrigaron a fuxir. (Recollido de La Voz de Galicia, edición de Lemos).

Castro da Pena Moura: Na Noite do San Xoán, vese unha vella tecendo fíos de ouro.

Castro de Riaño: Un veciño contounos que cando era pequeno el e un irmán foron co can ata o castro para buscar o covil dun zorro. Cando o atoparon puxéronse a sacar a terra que o tapaba, eles cun pau e o can coas patas. Mais, de súpeto, o chan afundiuse, salvándose por pouco de caer nun enorme pozo. Tiraron pedras dentro, comprobando que aínda tardaban un bo rato en bater co fondo. Era un túnel que ía dar ao río Cabe por onde pasaban os mouros para dar de beber aos cabalos.

Castro de San Vicente do Pino: Contáronnos que cando fixeron o centro de saúde descubriron un túnel que ía dar ata a cima do monte de San Vicente.

Castro de Susao: Dende o Monte da Medorra partía un túnel onde os mouros baixaban ata o castro e o río dos Covos.

MONTERROSO

Castro do Agro do Castro: Hai unha lenda coñecida como O Encanto da Moreira. Hai unha trabe de alcatrán que é de lume, outra negruzca pero branda, e outra de ouro que se alguén ousa tocala prende lume.

Castro da Cotela: Habitaban as meigas que cando as perseguían voaban ata o Sucastro.

Castro de Ligonde: Coñecido tamén como Castro dos Mouros. Habita unha moura moi fermosa que garda uns pitos de ouro que se alguén vai collelos desaparecen.

Castro de Salgueiros: O Apóstolo Santiago expulsou aos mouros que habitaban no castro.

NAVIA DE SUARNA

Castro de Folgueiras: Estivo habitado polos mouros.

Castro de Penamil: Foi asulagado por un terrible diluvio, choveu tanto que o río Navia, que discorre 100 metros máis abaixo, subiu tanto o seu caudal que arrastrou ata Penamil as pedras que hoxe se ven no castro.

Castro do Vilares: Hai soterrado un tesouro.

AS NOGAIS

Castro da Croa: Hai un tesouro custodiado polos mouros.

Castro da Fonte do Cando: Hai soterrado un xugo de ouro.

Monte do Castro de Torés: Unha moza que estaba a coidar das ovellas nas proximidades dunha pena en cuxo bico nace un manancial e que foi levaba alí por unha moura, dixo: "Moura, dáme a túa riqueza". Foi pronunciar estas palabras e alí se lle apareceu a moura quen lle dixo que se quería ver o desexo cumprido tiña que ir para a casa, pero que baixo ningún concepto podía ver o que levaba envolto no mandil. Mais á rapaza superouna a curiosidade e quixo comprobar o que levaba no mandil. Nada máis abrilo, comprobou que eran cagallas de ovella. Desilusionada, sacudiuno para limpalo. Pero cal foi a súa sorpresa que cando chegou á casa viu que un par de cagallas se converteran en moedas de ouro. Ela máis a nai volveron onde sacudira o mandil, pero xa non atoparon nada.

PANTÓN

Castro do Castillón: Os mouros colgaban a roupa para secar ao sol.

Castro de Espasantes: Había unha cova moi longa, tanto que os mouros raptaron a unha princesa que vivía no castelo de Ribadavia. Seu pai buscouna, e cando se enterou do seu paradoiro arrodeou o castro, pero este comezou a arder, e así continuou varios días. Cando por fin puideron entrar no castro comprobaron que non quedara resto humano.

Castro de Ferreira: Hai un tesouro custodiado polos mouros, e que estes adoitaban ir á feira de Ferreira.

Castro de Guítara: Coñecido tamén como Castro dos Mouros. Comunicábase co Castro de Santa Mariña mediante un camiño subterráneo, e que os dous castros estaban unidos baixo terra por unha cadea de ouro, que era tan fina nalgúns tramos que os carros rozábanna ao pasar. Cóntase tamén que un veciño de Eiré, axudado por un libro, guiou a un grupo de veciños ata o castro; mentres uns escavaban, outros lían o libro para alonxar o demo.

Castro de Toldaos ou Sitio dos Castros: Deixou escrito o cura de Vilar de Ortelle, Ramón Castro López, que na faldra do castro había empotrada, nunha parede que pechaba unha viña, unha pedra para sacrificios coñecida como Coladeira dos Mouros onde habitaban unhas mouras que se peiteaban con peites de ouro nas coñecidas como Penas das Mouras, un sitio enfeitizante que nos mostrou Javier Goyanes.

PEDRAFITA DO CEBREIRO

Castro de Cerracín: Ao pé do castro hai unha cova onde está agochado un tear de ouro.

Castro de San Pedro: Os mouros soterraron unhas virxes de ouro.

A POBRA DO BROLLÓN

Na parroquia de Piño dise que polo camiño que vai do Cimo de Riba a Castro hai unha cadea de ouro enterrada que pertenceu a un rei, e que ha ser descuberta pola pata dunha cabra. Tamén se di que no mesmo camiñ hai tres caldeiros, un de ouro, outro de prata e outro máis de cobre, e que só serán descubertos polas cabras coas súas patas. (Recollidas de Galicia Encantada).

A PONTENOVA

Castro do Vilar: Vivían os mouros.

QUIROGA

Castro do Teso dos Mouros: Había un tesouro custodiado polos mouros.

RIBAS DE SIL

Castro de Abaixo: As pegadas do cabalo de Santiago déixanse ver preto das penas de Augasmestas, preto da igrexa de covas, cando loitando contra os mouros o cabalo fixo forza e saltou sobre o río para o castro.

SARRIA

Castro de Seteventos: Dise que a pía bautismal da igrexa foi traída do castro e que estaba alí colocada para amedoñar aos mouros.

O SAVIÑAO

Castro de Abuíme: Unha nena andaba co gando polo monte e chamouna unha moura. Pediulle que a peitease e que lle catase os piollos, pero advertiulle: "Ten man e volve a testa ao tusir, que se me cuspes, vólvome cristiá". (Recollida de Aparicio Casado).

Castro da Leira Rapada: Debaixo do castro viven os mouros. Un día ao ano prenden lume, levantando unha enorme fumareda.

Castro de Orxaínza: Os mouros tocan música dende o castro.

Castro de Vilatán: Un día do ano os mouros que viven debaixo da terra prenden lume, levantando unha gran fumarada. (López Cuevillas e A.. Fraguas).

SOBER

O Castriño: Do castro partía unha cadea de ouro que ía ata unha pena que hai no río.

Castro de Arroxo: Vivían os mouros.

Os Castros de Gundivós: Por veces pode verse unha muller moi fermosa peiteando os seus longos cabelos louros. Unha gran pena que hai no castro foi levada por unha moura.

Castro da Pena do Castelo: Os mouros que habitaban o castro ían beber á fonte do San Xermunde.

Castro de Vilaescura: Había unha moura, moi bonita, que andaba con moitos colares e moitos pendentes. Ademais, mentres coas mans fiaba cunha rocha e un fuso, levaba unha pena moi grande na cabeza que é a que agora todos coñecen como o Penedo de Penabión. (Recollida de Galicia Encantada).

Cotarro do Castro: Hai unha capela que só se ve un día ao ano. E hai quen asegura que non é polo días, senón pola Noite do San Xoán. (Recollida de Galicia Encantada).

TABOADA

Castro de Moreda: Nunha pena esta a pegada da burriña da Virxe.

VILALBA

Castro de Belesar: Hai un baúl ceo de ouro que foi soterrado polos mouros.

Castro de Codesido: Había un túnel polo que baixan os mouros a un regato a beber e dar de beber aos cabalos.

Castro de Gondaísque: Asegúrase que eiquí atopábase a aldea asulagada de Eimil.

Castro de Ladra: Un home atopou unha tesoira de ouro. Uns descoñecidos petáronlle á porta a media noite e pedíronlla, e el deulla por debaixo a porta sen abrir. Este castro comunica cos castros de Boizán e Soamede por un túnel que hai por debaixo da terra. (Recollida de Galicia Encantada).

Castro dos Penedos: Os mouros soterraron no castro un fabuloso tesouro.

Castro de Trascastro: Estivo habitado polos mouros.

Castro de Xoibán: Hai un barril de ouro que ha descubrir un touro cun corno. No castro vivían os celtas. Cando as mulleres ían ter un neno, eran os homes os que ssentían as dores do parto. Metíanse na cama e os veciños estaban obrigados a levarlles larpeiradas. (Recollida de Galicia Encantada).

XERMADE

Castro da Igrexa de Cazás: Hai unha galiña con pitos que pon ovos de ouros. Debaixo do castro hai unha trabe de ouro que foi enterrada polos mouros.

XOVE

Castro de Ceranzos: Habitado polos mouros. Hai un pelello dun boi cheo de ouro. (Recollida de Galicia Encantada).

Castro do Torrillón: Vivía unha serpe con sete cabezas que mataba a todo aquel que ousaba roldar polo lugar.

O Penido do Castro: Escoitábase unha música e víanse bogadas de roupa estendida. Segundo a xente que se achegaba ata o lugar desaparecía a roupa e a música deixaba de soar. Todos sabían que era cousa dos encantos, dos espíritos de persoas que quedaron encantadas, segundo o sabio parecer de Xosefa Rita Míguez. (Recollida de Galicia Encantada).

PROVINCIA DE OURENSE

ALLARIZ

Cidade de Armea: Hai agochada unha gran pena chea de ouro.

AMOEIRO

Castro do Formigueiro ou Coto do Castelo: Baixo o monte atópase unha trabe de ouro e outra de alcatrán.

BOBORÁS

Castro de Cameixa: Un tal Callobre, veciño de Cameixa, atopou unha ola enteira, mais, cando lle botou a man desfíxose. Os mouros viven no castro, pero baixo terra.

Un veciño, indo ao pé da Casa Grande, viu dous homes que baixaban do castro montados nuns machos grandes e canda eles traían unha becerrea e unha cabra, preguntándolle ao primeiro onde había un camiño bo para que non tropezaran os animais. O veciño calou ao primeiro pero despois mostroulles un camiño bo e entón os forasteiros porfiáronlle para que se quedase coa becerrea ou coa cabra. Escolleu a becerra e mandáronlle que a levara para a casa, encargándolle moito que non a tocara ata chegar. Cando chegou tocoulle e desfíxose en prata. Tempo despois sóubose que a cabra era de ouro. (Recollida de Galicia Espallada).

Castro Meimón: Agocha un tesouro que está moi superficial, tanto que lle rozan as rodas dos carros cando pasan por riba del, mais ninguén se atreve a collelo pois está no medio de dúas antas (lumieiras) de alcatrán que estouparían en lume con só rozalas. Arredor castro había dez garitas (mámoas con cámara) que era onde os mouros se metían para facer as gardas e por debaixo do terraplén existe unha fonte que lle chaman A Fonte dos Mouros. (Recollida de Galicia Encantada).

Castro de Meixón: Hai dúas trabes, unha de ouro e outra de alcatrán custodiadas polos mouros.

Castro de Souteliño: Os mouros sacaban a asollar o millo, e mentres termaban del peiteábanse cos seus peites.

Castro de Vilachá: Nas noites de verán de moitos anos atrás podía escoitarse como os cabalos dos mouros galopaban e rinchaban dentro do castro. Tamén contan os vellos que houbera unha pelexa moi grande entre dous mouros; a cousa chegou a tanto que un dos mouros tentou tirarlle unha pedra ao outro pero non puido. Como os mouros tiñan poderes o que aconteceu foi que a pedra derreteuse e quedou nela a pegada da man do mouro. Un día fun co meu pai e atopámola; é unha pedra na que encaixa perfectamente unha man, coma tentando coller a pedra. No inteerior hai dúas vigas agochadas, unha de ouro e por riba unha de explosivos; só se fará coa de ouro a persoa que sexa capaz de chegar a elea sen tocar absolutamente nada a de explosivos, do contrario a súa morte será inminente. (Recollida de Galicia Encantada).

CARBALLEDA DE AVIA

O Sucastro: Hai un túnel que o comunica co castro da Cidá de Abelenda.

CARBALLEDA DE VALDEORRRAS

Castro de Candeda: Hai unha cova onde se agochaban os mouros durante o día; pola noite vense pasear polos arredores. (Recollida de Ana Real).

O Castrillón de Domiz: Viviron os mouros ata que foron expulsados polos cristiáns; aínda se poden ver amontoadas as pedras que utilizaron. Unhas pedras fincadas que hai nos arredores tamén as puxeron os cristiáns para que se esnafrasen os cabalos dos mouros. E no camiño a Bulfar, entre Domiz e Candeda, vense nalgunhas pedras as pegadas dos cabalos dos mouros. (Recollida de Ana Real).

O CARBALLIÑO

Castro do Coto do Mosteiro: Estivo habitado polos mouros. Tamén hai unha cova cunha trabe de ouro e outra de alcatrán. E un túnel que vai dar ao castro de San Facundo, en San Cristovo de Cea.

CARTELLE

Castro do Outeiro de Vimieiros: López Cuevillas e Bouza Brey recollen unha lenda relatada por un rapaz chamado Cabanelas, veciño de Sabucedo: "Na Noite do San Xoán sai no Outeiro de Vimieiros unha moura que se pon por riba de un penedo que hai na banda oeste do castro. En canto se pon n-iles, deita no sitio unha fonte e a moura lávase n-ela a cara e pentea os seus cabelos".

CASTRELO DO VAL

Castro da Pena Boeira: Os mouros saían debaixo da terra a fregar nun penedo que hai no castro, que é todo seixo, para que se vira dende lonxe.

CELANOVA

Castro do Outeiro de Rubiós: López Cuevillas e Bouza Brey contan a seguinte lenda que lle relatou don Antón Penaguda, de San Lourenzo de Cañón: "Houbo niste outeiro unha cibdade moi grande que se chamaba San Salvador, ou Cachiquimbra, nome que leva hoxe unha parte do monte. Ista cibdade foi atacada polos romanos, ou polos franceses que estaban no castro do Furriolo. Escomenzou o ataque cun grande fuego, sostido dende o propio Furriolo, a pesares da distanza de dúas légoas que os separa, pois é sabido que os antigos tiñan millores armas e de máis alcance que as nosas. Fóronse despois acercando os nemigos a Cachiquimbra, puxéronlle sitio, e remataron por destruíla, morrendo dos da vila 11.000 mártires, e dos que atacaban, moitos tamén. Cando os sitiadores estaban xa ó pé da vila, uns soldados foron pousar unha miga á beira de unha poza que aínda esiste, e sentáronse nunha que coidaron trabe, e que estaba deitada non chán. Pouco durou a pousa, pois a trabe diu en rebulir, e os soldados viron con espanto que era unha serpe grandísima que, despois de beber na poza, quedara adormiñada. Tiráronlle tiros cos seus fusiles, mais tiña tan duro o coiro que as balas non lle entraban; e foi entón cando un dos soldados mandou que colleran un anaco de carne e que o prenderan no cabo de unha corda. Feito isto déronlle a carne á serpe i-en canto lle entrou nas gorxas, ataron a corda a un penedo e a serpe morreu no istante mesmo. De entón é que lle chaman á poza A Poza da Serpe".

* Un novo xacemento arqueolóxico en Arzúa

* Novos petroglifos no Páramo

* Explotación aurífera das Borreas de Caldesiños (Viana do Bolo)

APÉNDICES