* Os Vaos (Ribeira de Piquín): A igrexa das caliveras

A aldea dos Vaos (latín vadu), a uns 300 metros de altitude sobre o nivel do mar, é a cabeceira da parroquia de San Xoán dos Vaos, situada no sur-este do concello de Ribeira de Piquín, no límite co concello da Fonsagrada, a capital comarcal. A aldea levantouse sobre un pronunciadísimo meandro do río Rodil, tributario do Eo, que o arrodea por todas partes agás polo norte. A toponimia éche ben precisa.

Ademais das casas e outros edificios (entre eles un pombeiro), edificouse a igrexa, a reitoral e o cemiterio. Pero a orixe da poboación remóntase a un primitivo castro de forma tirando a ovalada que ocuparía unha extensión aproximada, en conxunto, duns 350 metros de longo por 265 metros na parte máis ancha. Na croa, duns 55 por 35 metros, é onde se edificou a igrexa, lugar elixido, quizais, para cristianizar un lugar considerado como pagano ou, porque non, porque era un sitio con prestixio.

O templo pertenceu á Orde de San Xoán de Malta, con centro en Portomarín, que administrou a parroquia ata o ano 1876. Nun dos libros de Fábrica, do ano 1652, menciónase a relación mediante a fórmula "jurisdicción hespiritual de la encomienda de Portomarín". No Diccionario de Pascual Madoz (Tomo III, 1847), ademais de sinalar que nos Vaos (Baos) vivían “tres vecinos y diecinueve almas” e tiña un clima temperado, “pero propenso a fiebres y pleuresías”, di que era padroado da Orde de San Xoán de Portomarín.

 

No muro sur da parroquial consérvase un reloxo de sol realizado en lousa en cuxa parte inferior lese: "SIENDO PRIOR DON FRANº BRº PASARIN Y QVINDOS Aº DE 1742", que pode se indicativo da condición de priorado da citada orde militar. Na parte superior lese: "LOMBARDERO", o mestre reloxeiro que o fixo. Malia iso, nos Interrogatorios do Castastro de Ensenada, referidos á freguesía de San Xoán dos Vaos, celebrados na Pobra do Burón o día un de maio de 1753, alúdese ao cura Francisco Bernardo Pasarín y Quindós como párroco, non como prior. Cómpre aclarar, entón, que o latín prior, -oris pode facer alusión, entre outras acepcións, a un superior dun convento ou o segundo despois do abade, pero tamén referido a un cura. Polo tanto, carécese (que eu saiba) de documentación para afirmar que no lugar houbo un priorado.

Pero o elemento máis chamativo e enigmático da igrexa atópase no interior do pórtico, no muro situado fronte a entrada, onde se abre unha ventá cunha cruz latina gravada en baixorrelevo na parte superior, e por riba, empotradas na parede, vense cinco caveiras humanas que conforman unha especie de triángulo isósceles. Ningún dos cranios conserva a maxila inferior. O primeiro que fixo un traballo sobre as caliveras de Os Vaos foi Francisco Abraira Pérez (Gallaecia, 2005: La muerte de cara y la cara de la muerte. Empotramiento y exposisión de cráneos humanos en tres recintos sagrados rurales de la provincia de Lugo. Análisis cultural). Di que as cinco caveiras miran cara a fachada da igrexa, coma se duns asistentes máis ás cerimonias relixiosas se tratase. En ningún momento reciben a luz directa, aumentando así a súa lúgubre apariencia. 

Pero, que representan? Nada se sabe, só conxecturas. Abraira, ademais das caliveras de San Xoán dos Vaos, fala doutras dúas, tamén sen a maxila inferior, situadas no interior das igrexas de Santa María de Conforto (A Pontenova) e Santa Comba de Órrea (Riotorto), esta última, segundo a tradición, pertencente a unha monxa que habitaría o cenobio bieito feminino, coñecido tamén como Mosteiro de Donas, citado no testamento de Urraca González no ano 1199 (segundo a documentación, no ano 1407 habitábanno “cinco biudas e tres leygas”. A derradeira noticia data do ano 1436).

Cando hai anos lin o traballo de Abraira chamoume a atención que non mencionara as caliveras da igrexa de San Salvador do Mao, no Incio, onde existe a tradición de que pertenceu a un mosteiro, pode que dúplice (habitado por monxes e monxas) ata a súa anexión a Samos por Vermudo II na última década da décima centuria. Nun muro que pecha o pouco común adro-cemiterio cuberto hai empotradas cinco caliveras, como as citadas anteriormente, sen a maxila inferior. Segundo me contaron uns veciños, pertenceron aos monxes ou monxas que habitaron o desaparecido cenobio. Nas inmediacións da igrexa aínda se conservan algúns restos de tumbas feitas con laxas.

 

A Rede está inzada de hipóteses e supostas verdades sobre o significado das caliveras. Eu non vou entrar en lucubracións indemostrables, pero serán ben recibidas as informacións (tamén entran tradicións e lendas) que poidan achegar algo de luz sobre os enigmáticos cranios empotrados nestas catro igrexas. O que si me vou permitir, por se é de interese para axudar a completar a historia da parroquial de San Xoán dos Vaos, é o de achegar algúns datos que fun recollendo cando buscaba documentación.

Ano 1753: Era párroco Francisco Bernardo Pasarín y Quindós (o que mandou facer o reloxo de sol).

Ano 1753: Nos Interrogatorios do Catastro de Ensenada reflíctese que os fregueses pagaban tributo ao conde de Altamira. Tamén décimos ao párroco con “corderos, cabritos, cerdos, manteca...”. Na aldea había unha taberna rexentada por Pedro Gómez, e un estanco de tabaco ao pormenor a cargo de Pedro Conde. Non había conventos de relixiosos.

Ano 1850: No Boletín Oficial da Provincia de Lugo do 16 de decembro anúncianse varias subastas de terreos correspondentes ao Igresario, destinados a labradío con varias árbores, dentro do cal se atopa a Casa Reitoral e “huerta adyacente” que se suprimen da subasta por deixarse reservadas ao cura prior (nótese que se cita de novo a dignidade de prior).

Ano 1878: O párroco era Antonio Fernández Fernández.

Ano 1879: Na noite do 24 ao 25 de outubro, roubaron na igrexa, levándose unha cruz, un copón antigo que debeu ter “algunas piedras preciosas”, unha patena e culleiriña, tres cálices sinxelos coas súas patenas e culleiriñas, un viril, a coroa dunha Virxe con pedras engastadas, un pendente e un rosario con contas de madeira. Todos de prata. Tamén levaron unha cadea de ouro, unha lámpada de metal, e en metálico 60 reás.

Ano 1887: O párroco recadou 7 pesetas e 50 céntimos para celebrar as “Bodas de oro de su Santidad”.

Ano 1891: O Bispado sube a dotación anual do párroco de 800 a 1.100 pesetas.

Ano 1898: O párroco recadou 6 pesetas e 50 céntimos para mercar unha lámpada votiva.

Anos 1898 e 1899: Celebrouse unha Santa Misión impartida por dous xesuítas que resultou “fructuosísima” xa que houbo “numerosas conversiones de pecadores que vivían alejados de los Santos Sacramentos y olvidados de su salvación, los matrimonios celebrados por otros no menos culpables, las reconciliaciones...”.

Ano 1914: O párroco era Serafín Arias López.

Ano 1923: Era párroco Baldomero Rodríguez Rodríguez, ao tempo activo integrante da Federación Católica Agraria.

 

* Dúas interesantes pezas reutilizadas nunha igrexa de Sarria

O día 18 de abril de 2023, integrantes do Colectivo Patrimonio dos Ancares achegámonos ata a parroquia de Santiago da Veiga, en Sarria. Grazas á información facilitada por Antela López Dominguez, unha amante do patrimonio de Fonteabuín, puidemos ver dúas interesantísimas pezas que descoñeciamos, e que saibamos non aparecen catalogadas por Patrimonio da Xunta de Galicia. Só atopamos dúas pequenas referencias: unha de Fábregas Valcarce e Rodríguez Rellán en A Arte Rupestre no Norte do Barbanza, 2012; e a outra nun artigo de El Progreso no ano 2014 ("Reconstruidos en 3D un castro de Samos y un petroglifo de Sarria").

En efecto, na parede oeste da igrexa foi reutilizada unha pedra granítica que conserva un petroglifo formado por unha combinación de catro círculos concéntricos cunha coviña no centro. O diámetro máximo é de 25 centímetros. Pola súa tipoloxía hai que encadralo dentro dos gravados rupestres da Idade do Bronce. Canto á función, crese que poderían ter un significado simbólico-relixioso de difícil interpretación, asociado a lugares onde se practicaría algún tipo de ritual. Na provincia de Lugo son moi escasas as gravuras deste período reaproveitadas noutras construcións, nós só coñecemos dúas situadas en Froxán e Proendos, no concello de Sober.

Dos máis de trinta grupos con petroglifos existentes no concello de Sarria, só coñecemos tres que presentan combinacións formadas por máis de dous círculos concéntricos (o último descuberto por nós no ano 2020 na Serra do Páramo, non moi lonxe da capela do San Marco). A maioría están compostos por coviñas, cruciformes, liñas e quizais algún podomorfo.

Pero se o petroglifo reutilizado da Idade do Bronce nos chamou a atención, non o foi menos outra peza situada na parte máis baixa da parede, e non só polo feito de que fora reaproveitada, senón polos motivos que presenta que non só son relativamente escasos na provincia de Lugo, senón en Galicia. Trátase dun interesantísimo motivo decorativo formado por un complexo entrelazado en altorrelevo, cun círculo na parte superior e dous círculos máis na inferior, cunhas características que cremos se pode identificar coa plástica castrexa. A parte dereita está delimitada por unha figura en sogueado. A pedra, rectangular, ten unhas medidas de 52 por 32 centímetros. Pode que formara parte dunha composición máis grande. Os motivos teñen unha certa semellanza cos atopados no castro de Rubiás, no concello ourensán de Bande, tipoloxía que tamén se documenta en Fontefría (Amoeiro), Medeiros (Monterrei), Santa Trega (A Guarda) ou o recentemente documentado polo Colectivo A Rula en San Vicente de Fervenzas, no concello coruñés de Aranga. Descoñecemos cal sería a función desta peza, pero seguramente formaría parte dunha construción de relevancia. Só como conxectura, quizais o altorrelevo proveña dalgún dos tres castros situados non moi lonxe da igrexa.

Os achados xa foron comunicados ao Servizo de Patrimonio da Xunta de Galicia para que procedan á súa inclusión no catálogo de bens culturais.

* Cando as aras dixeron amén

Unha das testemuñas máis claras da aculturación do paganismo polo cristianismo é o que ofrecen os restos romanos reutilizados para usos cristianos, mesmo como elementos de culto (L. Caballero Zoreda e  J. C. Sánchez Santos, 1990).

 

En Galicia hai un bo número de igrexas e ermidas onde se atoparon aras, estelas, miliarios, inscricións e outras pezas de época romana formando parte tanto do material construtivo como do mobiliario litúrxico (só unhas poucas son dubidosas). Tamén as atopamos, en menor medida, en cruceiros, petos, adros dos templos e mesmo nas reitorais.

Para algúns autores, o seu uso semella ser produto dun certo fracaso na cristianización, en que a Igrexa tivo que botar man de elementos "paganos" de prestixio venerados polo pobo para convertelo ao cristianismo.

A tipoloxía do altar cristiano que emprega aras e pedestais romanos como altares cristianos é a máis utilizada ao menos dende os séculos VI e VII, cunha alta pervivencia na alta Idade Media alcanzando a época románica (Carbonell i Manils, et alii, 2011).

Dise que Marcial, un discípulo dos apóstolos, ordenou que cando destruíran os altares paganos conservaran os dedicados ao "deus descoñecido", consagrándoos ao verdadeiro Deus (un elemento importante das aras é o loculus para recoller as reliquias, practicado onde antes estivo o focus que constitúe a parte da ara destinada a recibir as ofrendas realizadas aos deuses). Outra tradición recolle que cando San Pedro e San Marcos chegaron a Nápoles dende Antioquía, celebraron a súa primeira misa utilizando un altar dedicado a Apolo. A mediados do século V, San Pedro Crisólogo reflicte o ambiente pagano existente, propoñendo, máis que destruír os ídolos, transformalos. No século VI, Martiño de Dumio, no seu De correctione rusticorum, arremete contra as crenzas supersticiosas dos galegos (en Concilios dos séculos VI e VII arremétese contra os que veneran as pedras). A finais do mesmo século, Gregorio Magno di que os lugares sagrados non deben ser destruídos (si os sacrificios que neles se realizan), consagrándoos (exorcizándoos) con auga bendita e poñendo reliquias de santos, porque eses mesmos lugares están ben construídos para o que "é necesario que esquezan o culto ao demo, mudándolle en reverencia ao verdadeiro Deus e concorrendo aos lugares que lles son máis familiares segundo acostuman"; remata dicindo que neses sitios se constrúan igrexas. A cristianización dun outeiro mediante a construción dunha igrexa ou capela dáse en moitos sitios de Galicia. A "idolatría" aínda estaba moi presente, convivindo a relixión cristiá con tradicións e supersticións paganas fondamente arraizadas. Para elo, a Igrexa intentou afastar as alusións idólatras transformándoas para adaptalas ás súas crenzas en vez de destruílas.

Cando comezaron a reutilizarse as pezas de época romana nas construcións cristiás? A realidade é que só unhas poucas achegan a data da reconversión do uso. Le Roux e Tranoy salientan como feito significativo a relación entre aras romanas e igrexas e ermidas románicas, mais non aclaran en que circunstancia se dá esa relación, tendo en conta, por outra parte, que se sabe de pezas reutilizadas con anterioridade (épocas sueva, visigótica e mozárabe) e posteriormente (época moderna). E tamén está a cuestión da súa procedencia, que na maioría dos casos se descoñece. 

Atopamos pezas formando parte do culto cristiano no interior de igrexas e ermidas (bases de altar, pías de auga bendita...); entre os materias de construción; en casas reitorais e adros, descoñecendo se antes estiveron no interior dos templos pero que logo foron desacralizadas; nas proximidades de lugares de culto..., non resultando fácil saber se a utilización deses elementos se debeu á casualidade ou agochaba outras intencións.

En moitas reutilizacións conserváronse os motivos iconográficos e a epigrafía orixinais que tiñan unha significación pagana, ben integramente, modificándose ou convivindo cos novos. Noutros casos elimináronse.

As diferenzas canto a distribución son notables ao longo do territorio, pero por provincias a de Ourense duplica ás da Coruña e Lugo, e triplica ás existentes na de Pontevedra (lembro que falamos de pezas relacionadas con elementos cristiás). A continuación achego aredor de 250 pezas romanas reutilizadas ou relacionadas en Galicia con construcións de culto cristiano. A relación aínda está incompleta xa que me faltan datos dunhas trinta pezas.

 

Coma sempre, se alguén atopa unha información errada ou ten coñecemetno de pezas que non inclúo, agradezo mo faga chegar.

(Máis información nas entradas deste mesmo blog dedicadas á época romana) 
 

ABEGONDO

Ara de Vilacova: Adicada aos Lares Viais. Localizada por Alfredo Erias Martínez no ano 1978 xunto o valo da capela de San Paio, ara coñecida polos veciños como "O Berce". Con anterioridade estaba diante da ermida, lugar ao que volveu cando Francisco Vales Villamarín deu noticia do seu achado. No ano 1983 foi trasladada para o Museo das Mariñas de Betanzos, e retirada ao ano seguinte polo marqués de Loureda, dono da capela. Di Alfredo Erias que non volveu a saber dela.

 

 

ALLARIZ  

Aras na igrexa de Santa Mariña de Augas Santas: Trátase de dúas posibles aras de planta cadrada e forma cúbica. Foron reutilizadas como esmoleiros. Dende o ano 2013 están expostas nun pequeno museo habilitado dentro do templo. 

Ara na capela de Nanín: No interior da ermida de Santa Olalla, diante do altar. Apareceu no ano 1970 ao facer un recheo debaixo do altar. Sobre a ara vese a base dunha columna romana.

Ara da igrexa de San Mamede de Urrós: No focus superior custodíabase un relicario de madeira coa copia dun pergameo da consagración da igrexa polo bispo Martiño de Tours no 1147 (Pérez Outeiriño, 1979). A asociación do focus e o relicario indica que cando se fundou a igrexa xa acollía nela a ara, quizais cun certo valor sagrado e nela se gardaría o relicario como símbolo fundamental da igrexa, xa que todo elo estaba xustamente debaixo do altar, o lugar máis sagrado do templo. Segundo referencias dos veciños, o achado de "caixas de ladrillos" no cemiterio corresponderían con enterramentos romanos en relación coa ara, probando a existencia dun lugar sagrado máis antigo (Sánchez Pardo, 2009). 

Miliario (Santo Estevo-Os Espiñeiros): Miliario anepígrafe diante da ermida do Santo Estevo. 

Relevo de Amiadoso (San Martiño de Pazó): De mármore, salienta a característica de ter todas as súas caras decoradas. Estaba incrustado no muro dunha construción de Amiadoso que actuaba como capela e que foi identificada como un posible resto visigótico nun traballo no Archivo Español de Arqueología por Xaquín Lorenzo (outros autores levan a súa realización nos séculos X ou XI). Acuña Fernández e Valle Pérez dátanno no século II d.C. e Rodríguez Colmenero no século IV. Mais adiante, Bango propuxo a posibilidade de tratarse dunha Ascensión de Cristo, o que lle outorgaría un excepcional interese iconográfico, se ben hai quen elimina todo carácter cristiano aínda que puidera formar parte dun monumento funerario. No lugar hai vestixios dun xacemento tardorromano.   

 

       

AMOEIRO

Ara na capela do San Marcos (O Outeiro): No Museo Arqueolóxico de Ourense consérvase a parte superior dunha ara atopada no ano 1970 formando parte dun muro situado detrás da ermida. A capela actual substituíu a outra anterior. Consérvase un sartego antropoide escavado na rocha.   
Ara na capela do Sanxiao (Sanxiao): Ara aos Lares Viais que forma parte da pía bautismal da capela, está colocada do revés. No centro da zona da ábsida hai un sillar con decoración xeométrica en relevo composto pola repetición dun dobre entrenzado. No paramento sur hai un motivo decorativo case idéntico ao anterior, aínda que máis desgastado. Estes relevos considéraos Rivas Fernández de época xermánica, mais Ferro Couselo e Xaquín Lorenzo Fernández din que poden proceder dun castro cercano. 

 

  

ANTAS DE ULLA 

Aras na igrexa de Amoexa: Na igrexa de orixe románica, empotrada nun muro xunto a entrada lateral, hai unha pedra de granito cunha inscrición incompleta, invertida, que foi reaproveitada. Sobrado Vázquez propón que está adicada aos "deuses Luatos". . No interior, en posición invertida, hai outra ara anepígrafa utilizada como pía de auga bendita; a parte interior da base foi baleirada para o seu novo cometido.

 

  

ARANGA

Ara votiva de San Vicente de Fervenzas: Adicada a Xúpiter. Atopada no ano 1967 na igrexa parroquial de Fervenzas por Francisco Vales Villamarín.  Custodiada no Museo das Mariñas de Betanzos.

Ara na capela do San Salvador de Pereira: Adicada aos Lares Viais. Forma parte do chan da ermida. 

Nova ara en San Vicente de Fervenzas: Adicada a Xúpiter Óptimo Máximo. Atopada no ano 2023 ao limpar unha casa situada preto da igrexa. Estudada polo Colectivo A Rula.

 

 

BALTAR 
Aras na capela da Asunción: Unha adicada a Reve Larauco. A outra, aínda que o campo epigráficto está moi desgastado, tamén se cre que pode estar adicada á mesma divindade.

Ara do Bouzo: Na capela do San Bieito. Elimináronlle a inscrición ao adaptala como pía bautismal, ampliando o focus. 

 

   

BANDE

Ara (Lueda): Na capela de Santa Mariña. Fragmento inferior dunha ara que conserva o corpo central e a base. Descubriruse no ano 1988.
Ara aos Lares Viais (Santa Comba): Citada por Castellá Ferrer que di que servia de pía de auga bendita na igrexa. 

Ara a Xúpiter: Na capela de Santa Comba.    
Epígrafe de Diana: Inscrición transmitida nun manuscrito do século XVIII, conservado no arquivo da abadía de San Domingos de Silos. Apareceu no altar da igrexa de Santa Comba de Bande.
Epígrafe: Un Boletín da Comisión de Monumentos de Ourense do ano 1898 recolle unha epígrafe empotrada na parede dunha casa situada fronte a reitoral de Santa Comba, estudada por Hübner nos anos 1869 e 1878. Nun Boletín do ano 1910 adícalle un artigo Marcelo Macías.

Miliario: Anepígrafe. Fragmento dun miliario situado no interior da ermida de Ponte Liñares, facendo a función de pía de auga bendita. 

 

  

BAÑOS DE MOLGAS

Ara na igrexa de Santa Eufemia de Ambía: Adicada ás Ninfas. Crese que se  atopaba xunto unha fonte que aínda existe, A Fonte das Ninfas, que ten unha inscrición posterior. Logo foi trasladada para a igrexa, colocada do revés, actuaba como soporte do altar; na actualidade atópase detrás do altar maior. Foi descubera polos señores Díez Sanjurjo e Palacios. No ano 1968 foi estudada por Xaquín Lorenzo Fernández, coa colaboración de D´Ors e Bouza Brey, e no 2011 por Manuel Vidán Torreira quen lle deu outra lectura.

Ara (Presqueira): Adicada aos Deuses Manes. No interior da igrexa. Cortada pola parte superior. Foi trasladada ao emprazamento actual a finais do século XVIII.

 

 

BARBADÁS

Ara (Santa Euxea): Só se podía ver a parte superior. Estaba formando parte da parede exterior da vella capela de San Xoán, en Santa Euxea (aínda se conservan algunhas pedras comidas pola maleza). Dise que desapareceu baixo a cabeceira do noiro da autovía das Rías Baixas, pero no mes de novembro de 2021 dous veciños contáronme que esa información era falsa, en realidade levánronna.  

 

O BARCO DE VALDEORRAS

Ara na igrexa Millarouso e Santurxo: Adicada a Libero Patri. No altar maior, empotrada nun muro. Libero Patri adoita identificarse co deus romano Baco, se ben non hai consenso canto a asociar este Pai Liberador coa protección dos viñedos.

 

  

BEGONTE
Ara na igrexa de Virís: Aos Lares Viais. Trátase dun fragmento atopado xunto o muro do cemiterio no ano 1980 polo párroco don Lino Pérez. Trasladada para a igrexa, estivo durante moito tempo xunto a pía de auga bendita que hai á entrada; na actualidade está na sancristía, gardada nun armario.

Ara de San Martiño de Pacios: Funeraria. Atopábase nun lado da epístola da antiga igrexa de San Martiño. Publicada por Felipe Arias Vilas (1980). 
Inscricións: Na mesma igrexa de San Martiño hai outras dúas inscricións: unha medieval e outra de dubidosa adscrición cronolóxica, quizais romana, co epígrafe "CRAC". Publicada por Felipe Arias Vilas (1980). 
Miliario: Na igrexa parroquial de Illán. Non o vin.

 

A BOLA

Ara na igrexa de San Munio de Veiga: Adicada a Xúpiter. Empotrada na reitoral, foi atopada por Manuel Blanco Guerra o 5 de agosto de 1972, aparecendo a reseña nos xornais La Región e o desaparecido El Pueblo Gallego da época. Na actualidade está no interior da igrexa.

Epígrafe no Alto de San Cibrao (Pardavedra): Praca de granito fino moi desgastada, coa inscrición manipulada e regravada, e as letras pintadas en negro. Atópase na fachada principal da ermida de San Cibrán. Debido á manipulación, a interpretación non resulta doada.

 

  

BRIÓN

Estela na igrexa de Santa María de Cornanda: A principios do mes de xuño de 2021, o colectivo A Rula deu a coñecer a localización dunha estela situada na parte inferior da ábsida da igrexa de Santa María de Cornanda adicada a Xúpiter.

 

 

CALDAS DE REIS
Ara: No Museo de Pontevedra custódiase unha ara aos Lares Viais que formaba parte do muro da igrexa de Santa María de Caldas, moi mutilada e desgastada, aparece recortada polos dous lados.  

Estela: Adicada por Placidina aos Deuses Manes. Foi reutilizada como canzorro románico (cabeza de león visible ao exterior) na igrexa de Santa María de Caldas, descuberta no ano 1878 por Barros Sibelo que fixo un debuxo. Consérvase no Museo de Pontevedra.

 

  

CALVOS DE RANDÍN

Ara na igrexa de Rioseco: Reutilizada como pé dunha pía de auga bendita da igrexa de Santa Mariña. Desgastada. Dedicada a Xúpiter Óptimo Máximo.
Inscrición na capela de Nosa Señora de Pintás: Adicada aos Deuses Manes. Reaproveitada nun muro exterior a ras do chan da capela. O profesor da Universidade de Alacante, Juan Manuel Abascal Palazón, di que se trata dun obxecto insólito na epigrafía romana en Galicia, onde os textos adoitan atoparse en estelas, e onde o cipo romano clásico de base cadrada é un soporte case descoñecido. Moi erosionada.

 

 

CAMPO LAMEIRO

Dedicatoria a Xúpiter: Adicada a Xúpiter. Consérvase na igrexa de Moimenta. Empotrada no tramo final da escaleira de subida ao coro da igrexa. Só é visible unha parte. Publicada por Juan Manuel Abascal Palazón e Heitor Picallo (2018). 

Estela de San Cristovo de Couso: Adicada aos Deuses Manes. Na sacristía da igrexa parroquial. Publicada por Juan Manuel Abascal Palazón e Heitor Picallo (2018).

 

 

CARBALLEDO 
Ara na igrexa de Temes: No interior da igrexa hai o soporte dunha ara sobre a que se modelou un modillón en época medieval polo que se perdeu o campo epigráfico, se ben se conserva parte da tripla moldura orixinal nos laterais da parte superior e da basa. Estuda por Caamaño Gesto.    
Ara na igrexa de Temes: Adicada aos aos Lares Viais. Descuberta no ano 1978 polo párroco D. Segundo Capón Linares ao repicar o cal que cubría as paredes interiores da igrexa. Conserva a parte superior adornada con tres foculus aliñados. Sábese a quen está adicada, mais non o dedicante.    
Capiteis na igrexa de Temes: Formando parte dos muros da igrexa están á vista tres capiteis para coroar dúas piastras. Outro para unha columna facía de soporte dunha pía de auga bendita. Unha das piastras foi retocada para adaptala no muro sur do presbiterio, a outra fai agora de mesa do altar, apoiada sobre dous dos capiteis mellor conservados.
Inscrición de Temes: Gravada nunha prancha granítica, tabella con moldura funicular, na parte alta e interior do muro norte do presbiterio. Apareceu no ano 1974 ao desencalar os muros da igrexa. Delgado Gómez dátaa no século IV. Di: "FIDES SPES CARITAS", ("Fe, Esperanza, Caridade"). Da mesma época parece ser unha pomba esculturada noutra pedra, tamén granítica, situada no lateral da nave. 
Tampa de sartego na igrexa de Temes: Tampa dun sártego (que non apareceu) atopada no ano 1974 na igrexa. Trátase dunha praca monolítica de mármore branca, incrustada por riba do arco triunfal, datada entre o 320 e o 330 d. C., considerada a testemuña cristiá máis antiga de Galicia. Hai quen sostén que esta peza marmórea foi prefabricada nun taller romano, procedente das canteiras pantélicas de Atenas, e traída dende o veciño porto de Polumbario aproveitando unha vía navegable do Miño (navegable, segundo Schlunk, ata os Peares), ou quizais polo Sil dende a Meseta Norte. No centro leva unha praca  lisa ou taboíña destinada a recibir unha inscrición que hoxe non existe e quizais nunca existiu. Á dereita daquela represéntase a escea da Adoración dos Magos, xunto o grupo de Adán e Eva, e á esquerda, a historia do profeta Xonás. No primeiro rexistro a Virxe co Neno no colo e con túnica e palio, tocados co característico gorro puntiagudo frixio e seguidos dos respectivos camelos. No segundo rexistro presenta como centro un tronco de árbore flanqueado por Adán e Eva que tende a mán cara á árbore na que está a serpe. Quizais sexa unha das tampas de sártego máis completas da Península. Ofrece por primeira vez en Hispania o tema de Adán e Eva no Paraíso, e un relato do ciclo de Xonás.

 

 

CARIÑO

Capela do San Xiao do Trevo: Xunto a capela do San Xiao apareceron restos de muros de mampostería, pavimento, cerámica, ímbrices e tégulas. Para a construción da capela reutilizouse material da vila, tégulas e fragmentos de cerámica. Segundo a tradición, a imaxe do San Xiao foi tirada ao mar polos piratas que asolaban a costa, atándolle unha pedra ao pescozo; mais o santo liberouse e, nadando, chegou a terra onde o recolleron os mariñeiros que subiron a imaxe ata o lugar onde despois construíron a capela. A Fonte da Moura, que nace no interior dunha rocha, está asociada a mouros e tesouros.

 

  

CARTELLE 

Ara na igrexa de Couxil: Adicada a unha divindade indíxena. Reutilizada como material de construción na igrexa parroquial, localizada cando as obras de restauración na década dos anos noventa do pasado século XX, empotrada en posición horizontal. A preparación da pedra como sillar ocasionou a eliminación de parte da peza, se ben si se conserva o corpo central co texto epigráfico aínda que afectou ás primeiras letras do lateral esquerdo, principalmente ás da primeira liña que se perderon na súa totalidade. Estudada por Búa Carballo (1999) e por María Cruz González Rodríguez (2010).

 

  

CASTRELO DO VAL

Ara de Vilar: Adicada a Xúpiter. Atopada o 5 de xullo do ano 1977 cando as obras de reparación da capela da aldea de Vilar, de granito, sostiña a pía de auga bendita co focus cara o chan e cuberta dunha capa de cal.  Despois serviu de pé de altar coas letras cara a nave. O foculus foi agrandado para servir de peto para as esmolas.

Ara do Castro de Cabanca: Adicada a Xúpiter Óptimo Máximo. O castro foi escavado a mediados do século XX por Xaquín Lorenzo Fernández e Taboada Chivite. Dise que foi atopada no patio da casa dun veciño ou na ermida que se ergue sobre o castro, posta baixo o padroado de San Martiño; facía de pousadoiro da imaxe do santo. Foi doada ao Museo Arqueolóxico de Ourense por Ramón Sabariz Alfonso grazas ás xestións de Taboada Chivite.

 

  

CASTRO CALDELAS

Inscrición (San Xoán de Camba): Consagrada a Navia Elaesuarraega. Sábese que no ano 1787 estaba  na sacristía da igrexa de San Xoán de Camba, despois foi tapada, créndose entón que desaparecera. Redescubríuse a principios do século XX ao facer unhas obras, pero nalgún momento esfumouse, reaparecendo no Museo de Astorga (no 1963 estaba alí depositada). Na actualidade atópase no Museo de los Caminos de Astorga.

Inscrición e ara na capela de San Pedro (O Burgo). Lápida de granito de forma rectangular reutilizada no arco de medio punto e de construción moderna, que separa parte da entrada de dita capela da do presbiterio. Foi localizada polo bispo de Astorga Julián de Diego y Alcolea quen o puxo en coñecemento da Comisión de Monumentos de Ourense. No interior tamén se conserva unha ara anepígrafa. 

 

CASTROVERDE 

Igrexa de Tórdea: Na capela absidial, detrás do altar maior, a ambos os lados do sagrario, hai dous fragmentos correspondentes, posiblemente, a un mesmo miliario. Anepígrafes.

 

 

CELANOVA 
Ara en San Miguel de Celanova?: Mauro Castellá Ferrer, nacido na segunda metade do século XVI e natural de Celanova, cita unha inscrición que, traducida, dicía: "Máximo, fillo de Lovesio, cumpriu o seu voto aos Lares Viais, de boa vontade". Pero non aclara a procedencia. Colmenero desbota que proceda de San Paio de Araúxo (Lobios) ou de San Miguel de Celanova, levándoa para Santa Comba de Bande. Desaparecida.

Miliario de Constancio II: Desaparecido. Estaba na casa reitoral de San Lourenzo de Cañón. Segundo o P. Sobreira atopouse na ermida de San Pedro. 

 

    

CENLLE 
Ara de Trasariz: Adicada a Xúpiter. Utilizada como pía de auga bendita na igrexa parroquial, logo como pé de altar. Agrandóuselle o focus.
Aras da capela de Erbededo: Ata finais do século XIX, a capela foi a igrexa parroquial de Santo André de Erbededo, suprimida no ano 1893. Dentro hai unha ara á que lle borraron a inscrición e graváronlle unha cruz na parte superior. Outra ara con inscrición fai de pé do altar.

 

 

CERDEDO

Ara: Na capela de Cabenca. Só se adiviña a fórmula final.

 

CERVANTES

Ara de San Román de Cervantes: Adicada por un soldado da Lexión X Gemina. O primeiro que cita a peza, antes de 1959, é don Justiniano Rodríguez Fernández, e coas súas fotos publicouna de novo García y Bellido en 1966. Uns anos máis tarde os editores do corpus epigráfico da provincia de Lugo revisáronna de novo. A ara foi descuberta antes do ano 1959.  Segundo me contou don José, o seu propietario, antes de seren levada estaba na capela de Santiago, hoxe en día desaparecida. Atópase nunha casa particular.

 

 

CHANTADA
Ara aos Lares Viais de Belesar: Adicada aos Lares Viais. Atopada no ano 1941 polo párroco José de Castro López, facía as funcións de pía de auga bendita na igrexa de Belesar (fotografada por Vázquez Seijas) ata que foi mercada por un descoñecido anticuario de Barcelona. Desaparecida. 

 

       

COIRÓS 

A Espenuca: No lugar ergueuse un castro, unha torre medieval e un mosteiro do que aínda se conserva a igrexa. De época romana apareceron unhas lápidas con motivos xeométricos, tégulas e muíños de man.

 

 

O CORGO

Ara de Adai (Pedrafita): A museóloga Carolina Casal Chico achega un interesante artigo no nº 5 de Corga (2014), A ara votiva de Adai e a promesa a Mercurio, onde presenta unha análise da peza no seu contorno que abre unha nova vía de interpretación a partir do rexistro cristianizado da zona. Di a investigadora que do achado pouco máis se sabe que o recollido no inventario do museo, cuxa procedencia, casual, foi nas proximidades da ermida das Virtudes nunha data anterior ao mes de abril de 1924, cando o cura don Generoso Barreiro a deposita no Museo Diocesán de Lugo. Aínda que a peza se adscribe á parroquia de Adai, a ermida atópase dentro do lugar de Pedrafita.

Miliarios de Arxemil: Trátase de tres miliarios atopados no ano 1976. Un, adicado a Adriano, é o fragmento que se atopaba na igrexa de Arxemil, reutilizado como pía bautismal e cunha inscrición moderna na que se le "ano de 1601", rematada por unha cruz; na actualidade está no Museo Provincial de Lugo. O segundo tamén se atopa no Museo de Lugo.  
Miliarios de Castrillón: Un, anepígrafo, está situado no adro da capela de San Bernabé, sobre a croa dun castro; reutilizado como pé de altar no exterior, pintáronlle unha cruz de Santiago en cor vermella. A carón da porta da ermida hai unha pía de granito que semella a reutilización dunha ara ou dun miliario. No interior da igrexa hai unha pía bautismal que se apoia no que pode ser un miliario. 
Miliario de Franqueán: Localizado no ano 2001, fincado diante da igrexa parroquial como parte dun muro en posición invertida. Custodiado no Museo Provincial de Lugo. 

 

   

CORISTANCO

Ara na capela do San Roque de Nogueira: Adicada a Coos Oenaego. Descuberta polo presbítero de Razo, Benigno Cortés García, que deu conta do achádego no Boletín da Real Academia Galega (1912). Reutilizada como pía de auga bendita na capela do San Roque. Foi publicada polo P. Fita. Posto en contacto co colectivo SOS Patrimonio Cultural Galego, ademais de permitirme utilizar a foto, comentáronme que a derradeira propietaria do coto de Nogueira cedeu uns bens á Igrexa, e que esta vendeu ao mellor postor as ruínas da capela de San Roque, entre cuxas pedras estaba a ara. Na actualidade atópase no patio da casa do actual propietario.

 

 

CORTEGADA

Ara da igrexa de Meréns: Actuaba como soporte da pía bautismal, coas letras "P S" gravadas nunha das caras, e que nalgún momento foi enterrada baixo a pía bautismal actual. Por informacións proporcionadas polo párroco, o sacristán e uns veciños, o día 21 de agosto de 2022, a ara e a pía procedían da antiga igrexa que estaba onde se atopa o cemiterio, e ao construír o novo templo foron soterradas baixo os cimentos.
Ara de Zaparín (Zaparín): Ara votiva adicada a deuses galaicos, reutilizada como base dun cruceiro situado nas inmediacicóns da igrexa. 

 

 

A CORUÑA

Igrexa de Santiago: No templo consérvanse dous pedestais de granito, un cunha inscrición ao emperador Marco Aurelio e outro a Lucio Aurelio Vero. Tamén apareceron tres aras no interior do templo, unha custódiase no Museo do Castelo de San Antón da Coruña, as outras dúas na igrexa. Dúas dedicadas a Fortuna e outra a Neptuno.
Capela do Hospital Militar: Diante da capela do vello Hospital Militar apareceu un epitafio.

 

 

CUALEDRO

Inscrición: Reutilizada como pía de auga bendita da ermida da Pedrosa para o que se lle agrandou o focus.

 

  

CULLEREDO

Ara do Burgo: Adicada aos Deuses manes. Estaba no cruceiro do Burgo a finais do século XVIII. Xunto o desaparecido cruceiro da ponte, utilizábase para descansar o Santísimo na procesión do Corpus. A inscrición puido copiala Cornide Saavedra quen a enviou para a Academia da Historia. Hai quen sitúa a súa aparición no Temple (Cambre).

 

 

A ESTRADA

Ara de Matalobos: Localizada por Bouza Brey no ano 1942 na igrexa de Santa Baia de Matalobos, formando parte da ábsida. Mutilada na parte superior e inferior.
Ara: Adicada aos Deuses Manes. No exterior da igrexa de Rubín.
Estela: Adicada aos Deuses manes. No exterior da igrexa de Rubín. Vese un busto esquemático con dúas aspas.  
Ara ou estela: No exterior da igrexa de Rubín. Restos do que puído ser unha decoración xeométrica con arcos. Só se conserva a primeira parte da inscrición:  "DIBV(s?)". 

Unha cuarta ara na igrexa de Rubín: O día 19 de marzo de 2023, nun lateral da igrexa localicei o que pode ser unha ara moi desgastada e que, en principio, só conserva unha parte moldurada. Tamén é probable que outra pedra conteña unha inscrición practicamente borrada.

 

    

FISTERRA

Ara votiva á Nai dos Deuses: Adicada á Nai dos deuses. Atopada no cemiterio da igrexa do Sardiñeiro no ano 1960. Estudada por Castillo e D´Ors.

 

 

O GROVE

Necrópole tardorromana e villae de Adro Vello (Cantodoxordo): O nome de Adro Vello vén dunha igrexa, posta baixo a advocación de San Vicente, que funcionou no lugar ata o seu traslado no século VIII. Os primeiros estudos realizounos don Elías Lamelas no ano 1966, mais as primeiras excavacións non encomezaron ata anos despois da man do arqueólogo José Carro quen sacou á luz unha vila romana baixoimperial, aínda que en uso dende o século I d. C. Superposta atopouse unha necrópole datada entre o século V e VII; o seu escavador tamén cita unha igrexa que data do século VII. Apareceu unha ara aos Lares Viais.
Epígrafe: Descuberta na necrópole do Adro Vello no ano 1972, empotrada no muro norte da igrexa vella. 

 

A GUDIÑA
Ara (O Tameirón): Na igrexa do Tameirón hai unha pía bautismal que ten como pé unha ara romana. 

 

GUITIRIZ 

Ara (O Buriz): Adicada aos Lares Viais. Atopada na sacristía da igrexa do Buriz no mes de  outubro de 1971. Dende o ano 2001 atópase no adro da igrexa de Buriz. 

Ara de Santo Estevo de Parga: Aos Deuses manes. Formaba parte do pavimento da igrexa, debaixo do arco triunfal, na actualidade consérvase xunto a porta de entrada á sancristía. Semella que foi repicada na parte superior, por riba da inscrición. 

Estela (O Buriz): Estela anepígrafa descrita por Amor Meilán que se atopaba no adro da igrexa parroquial. Tiña un baixo relevo representando unha escea militar. Desaparecida. 

Estela na capela do San Salvador de Bascuas: Adicada aos Deuses Manes. Reutilizada no lintel da capela, na porta que comunica a nave coa sacristía. Sobre a inscrición vese o círculo solar, a media lúa e círculos dispostos simetricamente. Segundo García y Bellido a lúa interprétase como mansión dos mortos, mais tamén era unha divindade independente, aínda que asociada á idea da morte.

 

 

GUNTÍN DE PALLARES

Miliario de Entrambasaugas: Descuberto no ano  1942 (ou no 1936 segundo outras fontes) polo médico Pardo Valiña, tumbado á beira dunha pontella xunto a igrexa parroquial, hoxe en día no Museo Provincial de Lugo. Descoñécese a que emperador podería corresponder.

 

 

LALÍN

Igrexa de Moneixas: D. Luis López Barredo, cura párroco de Moneixas, di que no Libro de Confirmados de San Adrao de Moneixas e Santiago de Catasós, que se formou polo mandato do bispo Juan Sáenz de Buruaga, e sendo cura Pablo de Verea y Aguiar, no ano 1763, lese: "No ano 1773 fabricouse na igrexa de Moneixas a capela da Señora Santa Lucía... de cuxo sitio no ano 1737 atopei un colateral de pedra, e a adega, e no sitio que fora un antigo sepulcro atopouse unha lápida pequena, cuns caracteres romanos, que indican ser da Era 139, corresponden ao primeiro século de Gracia e ao tempo de predicación en Galicia dos gloriosos bispos S. Teodoro, S. Atanasio e S. Capitón, primeiro bispo de Lugo, discípulos do noso Patrón Glorioso San Santiago... Ditos caracteres son semellantes a outros que se atopan noutro tempo copiados da Historia intitulada Anales de Galicia; e ademais delo atópanse gravadas noutra lápida dúas cruces, co que se demostra foron da fábrica de Católicos Romanos, e non Arrianos... D. Frei Francisco Armañá, bispo e señor de Lugo, ao tempo fixo visita á devandita igrexa, recoñeceu a lápida e mandouna colocar no sitio onde se atopa. A referida lápida áchase embutida e gravada nunha das cepas do arco da capela de Nosa Señora das Angustias". Continúa D. Luis que tamén no interior da igrexa, xunto a base dereita do arco, hai unha pedra que atopou no horto da reitoral; ten pola parte de atrás unha cornamenta dunha cabra, e pola dianteira, unha carroza romana con algunhas letras ilexibles, algún anagrama e nas catro esquinas unha estrela moi desgastada. Nunha visita que fixen a igrexa o día 17 de xaneiro de 2015, esta última pedra, segundo me contou o sancristán, desapareceu hai anos. O escrito parroquial tamén cita unha "cripta" que non se sabe onde está.

Estelas de Bermés: Catro estelas funerarias adicadas aos deuses Manes. Foron descubertas no ano 1978 xunto a igrexa parroquial. 

Ara anepígrafe (Alemparte): Dada a coñecer en marzo de 2023 polos investigadores Pablo Sanmartín e Daniel González Alén. Reutilizada como pousadoiro nun cruceiro situado nas inmediacións da igrexa parroquial. Está do revés, o tocón que se utilizaba para asentala no chan está para arriba. Conserva as molduras nas partes superior e inferior.

 

    

LÁNCARA 
Estela na igrexa de Río: Formaba parte do muro exterior da igrexa. Estivo exposta na exposión de "Galicia no Tempo". Na actualidade atópase encastradada nun muro da pequena sacristía. Trátase dunha estela de granito incompleta que representa no interior dun cadro moldurado a dous persoeiros, ao da esquerda fáltalle gran parte, e o da dereita, co rostro moi borroso e sen un anaco da cabeza, viste unha toga e sosteñen sobre os xeonllos unha especie de cartela onde está escrito un texto en gran parte perdido e de interpretación dubidosa. Semella que están sentados nunha especie de banco. A pesares de estar incompleta e o deficiente estado de conservación, é posible poñelas en relación con outras estelas funerarias contemporáneas, como a de Vilar de Sarria ou o relevo de Adai. Os personaxes pertencerían a unha elite culta e poderosa como nolo amosan a presenza das togas e a cartela coa inscrición.  
Epígrafe na igrexa de Río: Adicada aos Deuses Manes por Aurelina Nantia. Dáse a conxunción entre un cognome de orixe indíxena e o nome romano.

 

   

A LARACHA
Ara de Soandres: Atopada no mosteiro de Soandres. Formou parte do altar da igrexa ata o ano 1909. Posúe unha inscrición adicada a Xúpiter Óptimo Máximo, a Hércules e a unha divindade indíxena. Conta Verea y Aguiar que foi repicada cando a visita do cardenal Jerónimo del Hoyo no ano 1608 porque, disque, incitaba ao culto pagán. Tamén foi publicada polo bibliotecario da Universidade de Santiago, Francisco J. Rodríguez, e por Pérez Consanti no no Boletín Eclesiástico do Arcebispado. Na actualidade atópase no Museo da Catedral de Santiago.
Miliario da igrexa de Santiago de Vilaño: De mediados do século IV, adicado a Decentio (350-353), atopado na igrexa durante as obras de reparación no ano 1987, reutilizado na parte superior da porta de acceso á sacristía. Despois foi trasladado á casa reitoral, reconvertida hoxe en centro cultural da Asociación de Veciños e logo volveu para a igrexa.

 

 

LAXE

Ara da igrexa Serantes: Adicada á divindade prerromana Cosus. Estudada por Castillo e D´Ors, que a publicaron como inédita, e logo por Juan Manuel Abascal Palazón que a publicou no 2014. Durante moito tempo deuse por perdida pero atópase reutilizada como material de construción no muro lateral sur da igrexa. 

 

 

LAZA

Ara da Alberguería: Anepígrafa. Ten forma de columna, máis estreita na parte inferior e cun baquetón lixeiramente resaltado na parte superior, onde conserva un rebaixe para gardar reliquias. Atópase na igrexa da Alberguería.

 

 

LOBEIRA 
Ermida de Nosa Señora do Viso: Columna dunha cruz, posible miliario.  

 

LOBIOS
Miliario da igrexa de Lobios: Citado por Barros Sibelo, di que foi picado e levado para Lobios para utilizar como columna dun balcón.   

 

LOURENZÁ 
Miliario na igrexa parroquial de San Adrao: A igrexa, do século XVI, disque pertenceu a un primitivo mosteiro. Disque a pía de auga bendita é un miliario romano dun metro de altura. Non o vin.

 

LUGO

Miliario na igrexa de Esperante: Fragmento dun miliario, posiblemente anepígrafe (as fotogrametrías non alumaron ningunha letra), parcialmente pintado de branco, reutilizado como pía de auga bendita, quizais bautismal. Dado a coñecer por Javier Gómez Vila a principios do século XXI. No arco de acceso á ábsida da mesma igrexa hai dúas columnas de mármore, posiblemente de época tardorromana.

Complexo de Santalla de Bóveda: Sobre o xacemento edificouse a igrexa parroquial. Con piscina e frescos no interior, esculturas figurativas nos muros exteriores, inscricións, etc.

 

 

MACEDA

Igrexa de Asadur: Inscrición honorífica adicada a un recadador de impostos. No interior do templo, servindo de mesa do altar. Nun muro da sacristía figura o nome de Xulio Rufino Leoncio, un funcionario tamén relacionado co fisco. 

Fragmentos de epígrafes: Un fragmento nun muro da casa reitoral de Asadur.

Aras de Pías (Pías-Castro de Escuadro): Adicada por Flavio Flaviano á divindade galaico-romana Torolo Combiciego. Foi reaproveitada na espadana da capela de San Pedro. A epígrafe foi estudada por Rivas Quintas. Preto daquí hai unha paraxe denominada As Combicias, que podería dar lugar ao epíteto da divindade. No interior da capela hai outra ara anepígrafa utilizada como pía bautismal, na que o focus foi alongado para a nova función.    
Igrexa de Santa Olalla de Castro (Castro de Escuadro): Na parte exterior do adro, xunto unhas das cancelas de entrada ao cemiterio que arrodea a igrexa, lápida cunha inscrición funeraria adicada por Apronia Rufa a Dovecia, filla de Paterna, e a Telavia, filla de Flavinia. Foi estudada por Rivas Quintas e Rodríguez Colmenero. Tamén se ten noticia da aparición de fragmentos cerámicos no lugar cando se fixo o novo cemiterio.

Miliario (Cerdeiras-Fontcuberta): Adicado a Maximino e Máximo. Cortado para un peto de ánimas.

Miliario (Tioira): Situado nun camiño xunto a casa reitoral; trátase dun dos raros exemplares reaproveitados coa inscrición orixinal adicado ao emperador Galerio, e na parte contraria unha dedicatoria a Magnencio.
Miliario (Tioira): No camiño de Foncuberta. Columna dun peto de ánimas do século XVIII. A columna da cruz, ilexible, pode ser outro miliario. 

 

 

MALPICA 
Ara na igrexa de Mens: Situada na igrexa mosteiral; de caliza, está incrustada no altar da capela sur. A inscrición foi eliminada.

 

MAZARICOS 

Estela funerarias na igrexa de Antes: Adicada aos Deuses Manes. Descubriuse reutilizada como material de construción, facendo de lintel dun alpendre da casa reitoral. É unha peza de granito, rota na parte baixa. Na parte superior presenta un remate deteriorado. O rexistro superior contén unha lúa crecente e tres arcadas nun friso. No inferior a figura dun home espido cos xenitais ben marcados.

 

  

MEIS
Ara de Santo Tomé de Nogueira: Adicada por Quinto a unha divindade das augas. Atopada no ano 1976 polo cura párroco de Santo Tomé Manuel García Piñeiro que fixo entrega a Maximino Nogueira Paz, párroco de San Vicente de Nogueira, quen a trasladou para a finca da casa reitoral, utilizándoa como soporte dunha mesa do xardín. Estaba detrás do retábulo de madeira da igrexa parroquial de Santo Tomé. Ao parecer fora utilizada noutro tempo como pé do altar. Foi examinada no mesmo ano por Isidoro Millán González-Pardo, Alfredo García Alén e Luis Monteagudo, e posteriormente o primeiro volveuna a ver en compañía de Antonio de la Peña que a fotografaron no ano 1979. García Alén asegurou que xunto a igrexa apareceran anacos de tégula. Moi alterada, foi repicada.

 

MONFERO

Ara de Dureixa: Adicada a Cohve Probonono. Atopada no ano 2000 na capela de Santa Baia por Juan Sobrino Ceballo e Santiago Ramón González López. Por diversas causas, a ara, en contra do criterio do Concello e do Museo das Mariñas de Betanzos, foi trasladada polo párroco ao Museo Diocesán de Mondoñedo. Logo da interposición dun contecioso administrativo ante o Tribunal Superior de Xustiza de Galicia, deulle a razón ao Concello. 

 

 

MONFORTE DE LEMOS 

Base de columna romana: Preto da igrexa parroquial de Marcelle e a uns 400 metros do castro da Reguenga, a carón do camiño, atópase unha base de columna colocada sobre outra pedra. Na parte superior vese un burato cadrado onde en tempos había unha cruz.

 

 

MONTEDERRAMO

Miliario de Covas: Anepígrafo, atópase servindo de pé do altar maior da igrexa parroquial de San Xoán de Covas.   

Miliario (Nogueira): Anepígrafo, serve de pé de altar na igrexa de Nogueira. Di: "Dedicado ao césar emperador Marco aurelio Antonino, fillo do divino Servero pío, neto do divino Marco Antonio, bisneto do divino Antonino Pío, trineto do divino Adriano, tetraneto do divino Traxano pártico e do divino Nerva, pío, feliz, austo".   
Miliario (A Caseta-Seoane Vello): Adicado a Caracalla, serve de soporte do altar maior da igrexa parroquial.

 

 

MONTERREI      

Ara na igrexa de Albarellos: Desaparecida. Adicada por Emilia Flaviana, foi atopada polo abade de Covelas, Pedro González de Ulloa, no ano 1755, tomándoa dun pedestal ou basa de estatua que estaba colocada no adro da igrexa. Para algúns investigadores constitúe unha ofrenda a Cibeles, mentres que outros vencéllanna á deusa romana Juno, filla de Saturno e irmá e muller de Xúpiter. 

Dúas Aras na igrexa de Mixós: Serven de base aos altares da cabeceira, unha sen inscrición, decorada con aspa e semicírculos no dado e zigue-zague nas molduras da cabeceira. A outra, descuberta no 1927, está adicada ao deus indíxena Bandua Cadiego por Terentia Rufina.

Lápida na capela da Cruz (Vilaza): Dentro da capela, dada a coñecer en maio de 2013 por Bruno Rúa e José Ramón Feijoo. Adicada aos Deuses Manes.

Capela do San Brais (Vilaza): Elixio Rivas fala dunha ara, cuxa inscrición non se conserva completa, nas ruínas da ermida. De Bruno Rúa recollo a información sobre un miliario empotrado nos muros da ermida cun epígrafe que non se pode ler. 

 

 

MOS

Miliario do Marco (Vilar de Infesta): Coñecido tamén como Anta da Mamiola, actuaba como marco divisorio entre as parroquias de Vilar de Infesta (Redondela) e Guizán e Louredo (Mos). Coa última denominación coñecíase na Idade Media. Aínda se atopa no lugar orixinal, preto da capela de Santiaguiño das Antas, antigo Camiño Real. A primeira inscrición está moi deteriorada. Crese que os veciños e devotos ao non entender a lenda latina, converteron en cruces os trazos rectos das letras, facéndoas desaparecer, cristianizándoo. Ao seu redor aínda se practican certos rituais: santiguarse cando pasan ao seu lado, dador de sorte, profiláctico e fonte de fecundidade. As mulleres estériles fregaban o ventre contra a pedra para seren fértiles. No ano 1931 foi adquirido pola Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra, facendo unha réplica para substituílo, mais os veciños opuxéronse ao seu traslado a pesares do mandato á Garda Civil de cargar contra eles, que impediron Sampedro Folgar e Filgueira Valverde. E alí quedaron o miliario orixinal e a réplica.

 

      

NEGREIRA

Estela de Logrosa: No adro da igrexa de Santa María de Logrosa apareceu, no ano 1876, unha estela, partida en dous fragmentos, adicada aos deuses Manes.

 

 

OÍMBRA

Ara (Espiño-Videferre): No interior da capela do San Roque. Estaba fóra ata que arranxaron a ermida. Moldura e con foculus, está dedicada a Marte. Nun lateral hai un bucranio en altorrelevo relacionado con actos de sacrificos ou vítimas inmoladas. 

Ara (Videferre): Fragmento que conserva o focus na parte superior. Atopada o 9 de maio de 1993 no galiñeiro dun patio que linda co muro do adro da igrexa de Santa María.

Lápida (Rabal): Trátase dunha inscrión sobre mármore, fragmentada na súa parte esquerda, adicada por Fabio a Sempronia. Ata o ano 1971 formou parte do altar da igrexa de Rabal, agora no Museo Arqueolóxico de Ourense.

 

 

OLEIROS

Ara de Dexo: Fragmento de ara adicada a Xúpiter. O profesor da Universidade de Alacante, Juan M. Abascal Palazón, despois de estudala, chegou á conclusión de que se trata da parte superior dun monumento romano, que foi serrado moito despois e no que se trazou o perímetro inciso e esculpíronse as dúas cruces para cristianizala.

 

 

PADERNE DE ALLARIZ

Ara de Coucieiro: En granito, atópase no interior da igrexa parroquial. Con focus e baquetón resaltado na parte superior.

 

 

PADRENDA

Ara de Santa María do Condado: Na igrexa parroquial hai unha ara romana de granito con tres molduras na parte superior coa epígrafe debaixo que foi reutilizada como pía de auga bendita agrandándolle o focus. Se ben xa se sabía dela a principios do século XX, Bouza Brey, acompañado do seu irmán político, visitouna o 2 de outubro de 1942, publicándoa no número 25/26 do Boletín da Comisión Provincial de Monumentos Históricos e Artísticos de Lugo no 1948, El ara de Santa María del Condado (Orense) y otra del Museo de Lugo. Levaba anos querendo fotografar a ara pero sempre atopaba pechada a igrexa, por máis que buscaba unha foto actual todos traballos inserían a imaxe da publicación citada máis arriba. A mediados de decembro de 2022, grazas a amabilidade do párroco e do sacristán, conseguín vela. Pouco despois de colgala no facebook, Perfecto Ramos contoume a historia do traslado da ara para a igrexa de Santa María do Condado, unha historia descoñecida que lle agradezo me achegara e permitirme reproducila no meu blog. Eiquí a deixo: “Alégrome que conseguiras contemplar esta ara, pero hai unha cousa importante que aclarar sobre a súa historia. Bouza Brei e o seu cuñado estiveron de conversa cun veciño que andaba a traballar nunha veigha a carón da igrexa e fixéronlle o comentario do importante que era aquela "pedra" pero posiblemente pensando que o tal home non tería moita idea de obras romanas, sacaron fotos, tomaron notas, pero non lle fixeron preguntas sobre ela. El como persoa educada non se quixo entrometer nos asuntos que persoas que parecían tan importantes traerían entre mans, e se non lle preguntaron nada lle dixo. Por ser o traballo de Bouza Brey o mais coñecido sobre esta ara, por esta circunstancia quedou instucionalizado un relato sobre a súa historia que non corresponde coa realidade. Seguindo o meu comentario anterior aproveitando a túa publicación sobre esta ARA, vouvos relatar, e é a primeira vez que o fago público, o ocurrido na igrexa de Santa María do Condado o día 6 de outubro de 1942. Quen andaba a traballar onda a igrexa era un tio-avó meu chamado Eloi Vázquez (non sei se foi el o que lle abriu a porta da igrexa ou estaba aberta). Chegaron para vela Bouza Brey e o seu cuñado Waldo Leirós Freire. O meu tío-avó díxolle: "veñen ver a igrexa? é unha igrexa moi antiga". Respóndeulle Bouza Brei: "Pois sí, a igrexa é interesante pero o máis importante que teñen aquí é esta pedra". O meu tío-avó escoitou o que Bouza Brey lle díxo, deixounos traballar e el seguiu coa súa faena. Cando chegou á casa contou o que lle acontecera cos ilustres visitantes. Pregúntalle a súa muller: "E non lle dixeches de onde viñera a pedra?”, “Pois non, porque non me preguntaron”. Resultado: Bouza Brey fixo o seu traballo e publicouno con unha historia errada. A ARA chegou ó Condado levada por outro tío-avó meu (Manuel Vázquez) e irmán do Eloi que foi abade de Xunqueira de Ambía, Escuadro, Maceda e Santa María de Melias. Dun destes lugares, onde as aras son tan abondosas que andan metidas polos balados, colleuna e levouna para a igrexa da súa parroquia de orixe para darlle uso como pía de auga bendita. É unha bonita e interesante historia que me foi relatada por unha das fillas do Eloi que estaba presente cando seu pai chegou á casa a contar o encontro que tivera con dous visitantes que el non sabía, nin nunca soubo que eran. Esta historia fun coñecedor dela sin saber que podían ser os personaxes visitantes, cousa que descubrín cando localicei o traballo de Bouza Brey e vin que os dous relatos eran totalmente coincidentes. Que importante é a transmisión oral da historia para descubrir enigmas que non teñen explicación nos documentos!”. 

 

    

PADRÓN

Aras en Iria Flavia: Adicada aos deuses Manes, adicada por Xulia á súa nai e ao seu fillo Naviolo. La Ilustración católica (1877) achega unha transcrición doutra ara aos deuses Manes. 
Ara aos Deuses Manes: Adicada aos deuses Manes. Mal conservada, foi descuberta no 1979 reutilizada nunha sepultura altomedieval en Iria. No Museo de Arte Sacra de Iria.
Ara de Santiago de Padrón: Segundo a lenda, a pedra ("O Pedrón") foi utilizada polos discípulos Atanasio e Teodoro para amarrar a barca que trouxo os restos do Apóstolo Santiago a Galicia; a inscrición orixinal da ara, adicada a Neptuno ("Neptuno Corienses de suo posuerunt", "Os Corienses dedicaron, ao seu custo, este altar a Neptuno"), foi alterada no século XVI engadíndolle unha cruz e mudando o nome da divindade romana por "patrono". 

Figuriña en bronce, de culto oriental, que representa o Boi Apis, atopada xunto con fusaiolas, terra sigillata, unha pesa de tear e moedas, nas inmediacións da igrexa de Iria Flavia.

 

 

PALAS DE REI

Ara na reitoral de Curbián: Adicada a Bandua Baoleccus. A ara foi descuberta no ano 1952 polo sacerdote e escritor nado en Sarria Francisco Vázquez Saco. Atopouna nunha cociña transformada en corte na reitoral de San Martiño de Curbián. Publicouna en colaboración co historiador Manuel Vázquez Seijas. Na actualidade atópase na Casa Reitoral en estado total de abandono tal como puiden comprobar o 4 de febreiro de 2023 (as fotos saqueinas a través dunha ventá). Comuniqueillo ao Servizo do Patrimonio Cultural en Lugo para que a poñan en valor. 

Ara (San Xusto da Repostería): No interior da igrexa hai unha pía de auga bendita con decoración que apoia sobre unha máis que probable ara romana con restos de inscrición moi deteriorada. 

 

 

PANTÓN

Ara aos Lares Viais (Castillón): No ano 1974, preto da igrexa de San Vicente apareceu unha ara, que se conserva no Museo Provincial de Lugo.  

Epígrafe de Castillón:Adicado aos deuses Manes. Documéntase no século XVII (ano 1610) na igrexa de San Vicente de Castillón, perdéndoselle a pista a finais do século XVIII, cando o párroco, Gabriel Antonio Lago (falecido no 1802), a saca do templo onde permanecía debido a unha desputa entre el e os propietarios da lápida que pagaban unha renda de tres ferrados anuais polo mantemento da súa sepultura situada ao pé da lápida. Transcrita por Castellá Ferrer.

Estelas discoideas (Castillón): Chamoso Lamas e Alonso del Real atoparon unhas estelas discoideas nunhas tumbas da necrópole gravadas con cruces. A aparición destes símbolos cristiáns nunha necrópole cuxas tumbas eran de época romana abría un novo campo de coñecemento na arqueoloxía do NO peninsular xa que non se atoparon outros elementos posteriores á romanización.

 

       

PARADELA 

Ara a Cohvetana (Loio): Atopada en Loio no ano 1929, nunha viña xunto con outros restos arqueolóxicos, entre outros unha pía de auga bendita, unha sepultura antropoide e dúas cabezas humanas de época castrexa, preto do que foi mosteiro de Ribaloxio, berce da orde de cabalería de Santiago da Espada, á que segundo Amor Meilán deu orixe os Cabaleiros Cambiadores. Atópase no Museo de Lugo.

 

 

PEREIRO DE AGUIAR

Ara: Aos Lares Circeiebaeco Proeneaego. Nalgunhas partes lemos que formaba parte da parede da igrexa de Santa Marta de Moreiras, pero cremos que esta ara é a que se atopaba xunto o Santuario da Virxe dos Gozos, vendida por un párroco ao museo de Ourense, segundo nos dixeron por "catro cadelas". 

Os Gozos (Santa Marta de Moreiras):  No ano 1839 Alejo Hernández envía á Academia da  Historia a noticia dun miliario  e unha das moedas que apareceron xunto a capela dos Gozos. No mesmo documento  J. B. Barthe informa sobre os dous descubrimentos, dicindo que a moeda é do emperador Augusto..

 

 

PETÍN  

Alquerque de Santa María de Mones: Nun perpiaño da igrexa de orixe románica de Santa María de Mones aparece unha inscultura identificada cun taboleiro de xogos tipo "tres en raia". Está formado por tres rectángulos con tres coviñas en cada un dos lados. Neste lugar houbo uns asentamentos castrexos e romanos.

 

  

A POBRA DE TRIVES
Ara de Vilanova: Situada fronte a porta principal da igrexa. Actuou como pé de altar sostendo un taboleiro do s. XV-XVI, logo tapado por un altar barroco.
Epígrafe: Descuberta nas inmediacións da Ponte Navea, estivo colocada na capela da ponte. Hoxe en día atópase na casa da marquesa de Trives.

Miliario (Sobrado): Forma parte do peto de ánimas situado na praza que dá á fachada da igrexa de Sobrado.

 

 

PONTEAREAS
Capitel tardorromano (Couso): Ao parecer foi atopado no monte de San Cibrán, forma parte do basamento dun cruceiro. Outras noticias falan de que estaba na ermida adicada a San Martiño. 

 

        

PONTECESO

Aras votivas de Cores: Trátase de dúas aras, unha en honra dun Genius Castelli, adicada por Bloeva, filla de Sabino, que probablemente se correspondería co castellum Aviliobris citado na outra inscrición aparecida no mesmo lugar. A segunda está adicada a Xúpiter.Atópanse na sacristía da igrexa.

 

 

PONTECESURES

Ara aos Lares Viais: Atopada no ano 1918 cando a demolición da capela de San Xián de Requeixo. Ata o ano 1931 exhibíase nas ruínas de San Domingos de Pontevedra. Non existen datos sobre as súas dimensións xa que só se conserva unha foto no Museo de Pontevedra.

 

AS PONTES 

Ara: Atópase no Concello. Ara de granito que conserva a cornixa só na cara posterior. Atopada no ano 1963 polo cura don Enrique Rivera Rouco na ermida de Santa Olaia de Portorroibo (hoxe en día desaparecida polo avance da mina). A súa singularidade deriva da inscrición, xa que apareceron outras dez en distintos puntos do imperio romano (no muro de Adriano en Britania, Mauritania, Italia, na fronteira de Numidia, na costa balcánica de Dalmacia...) cun texto practicamente idéntico, neste caso cunha dedicación a todos os deuses e deusas. Esta ara relaciónase co emperador Caracalla. Posteriormente foi utilizada polos cristiáns como pedra consagrada, practicándoselle un loculus cuadrangular no que se introducian reliquias de mártires ou santos e que sería reaproveitada como altar. Uns historiadores anglosaxóns cren que se trata dunha mensaxe de socorro que invocou unha cohorte de lexionarios en Britania ou quizais do campamento de Sobrado dos Monxes. Tería relación coa peste antonina, o primeiro brote letal de viruela que devastoou o Imperio Romano a partir do ano 165 e que mesmo aterrorizou ao famoso médico da antigüidade Galeno que fuxiu de Roma por medo a seren contaxiado. Todas as inscricións están adicadas a Apolo xa que segundo a lenda a praga antonina orixinouse cando, durante unha guerra sen precisar, un lexionario romano entrou a saquear un templo de Asia Menor adicado a este deus e abriu un cofre do que saíu un gas velenoso que se esparexeu por todo o orbe. No ano 2003, Santiago Montero, da Universidade Complutense,  relacionou a ara das Pontes e outra colección de mensaxes idénticos cunha advocación promovida no ano 212 polo emperador Caracalla que, moi preocupado pola súa saúde, visitou varios santuarios e suponse que tamén o de Apolo de Claros, en Asia Menor, na actual costa de Turquía. Outra teoría é que o propio oráculo de Claros difundise os seus bloques con receitas previo pago. Na desaparecida ermida de Santa Olaia tamén apareceu unha cámara funeraria. 
Ara aos Lares Viais (Somede): Adicada aos Lares. Da inscrición, apoiada antes do seu traslado para o interior da igrexa parroquial de Somede nun muro do cemiterio, dicíase que se trataba dunha "lápida antiga". De feitura sinxela, pertence ao grupo de aras galaico-romanas coa traseira sen traballar e carente de base xa que estaba concibida para fincar no chan.

 

 

PONTEVEDRA 

Ara no convento de Santa Clara: No Diario de Pontevedra do 23 de xaneiro de 2022 lemos que a Deputación de Pontevedra localizou unha posible ara anepígrafa no convento de Santa Clara. Foi a raíz da visita que o 12 do mesmo mes realizaron integrantes do Consello Asesor do Museo. Sobre a peza había un utensilio de cociña que as monxas deixaran sobre ela cando abandonaron o convento no ano 2017. Malia o anterior non se trata de ningunha ara inédita xa que Antonio Costa, segundo lemos no mesmo diario do 12 de xuño de 2016, xa dera conta dela, sinalando que "Hai 40 anos a imaxe de Santa Clara, que decora a fachada da igrexa, non sempre estivo na ubicación actual, estaba posta no oco que ten debaixo, enriba dunha ara romana". Na segunda década dos anos setenta, cando o investigador comezou a colaborar co Museo de Pontevedra, falou coa superiora do convento para acceder ao recinto e estudala de preto, o que non se lle permitiu por ser de clausura.

Ara de Campañó: Actúa como pé do altar da capela do San Paio.

 

    

PORQUEIRA

Ara a Ariounis Mincosegaeigis: Servía de pé de altar da ermida de San Tomé de Nocelo. Segundo Rivas e Seara Carballo, Ariounis podería ser unha enigmática denominación de varios deuses. Segundo J.C. Olivares, non é desbotable que Ariounis puidera ser un primeiro apelativo e Mincosegaeigis o segundo dunha divindade cuxo nome non se cita ou duns Lares.

 

     

PORTO DO SON

Ara votiva de Montemuíño (Baroña): Adicada a Diana. Foi atopada preto da igrexa parroquial no ano 1889, nunha gabia ao buscar auga. Durante un tempo, o dono usouna como asento diante da súa casa. Foi fotografada e descrita no Corpus de inscripciones romanas de Galicia, dirixido por Pereira Menaut. Atópase no Museo de Pontevedra. Segundo noiticias da época, no mesmo sitio atopouse un "tinteiro", carbón, ladrillos e un pilón de pedra de forma cóncava.

Ara da Atalaia: No Centro de Interpretación do castro de Baroña, atopada a finais da década deste século na capela da Atalaia. Formaba parte das escaleiras. Descoñécese a súa procedencia.

Lápida funeraria de Queiruga: De mármore. Adicada a Rufinus Seiliensis polos seus pais Rufus e Sabinula; feita en mármore. Foi localizada no ano 1750 na praia de Seira e actuou como base do altar ata o ano 1822 en que, por non estar consagrada, foi mandada retirar polo bispo.

 

 

RAIRIZ DE VEIGA 

Ara a Bandua Veigebreaego: Custodiada no Museo Arqueolóxico de Ourense. Actuou como pía de auga bendita en 1957, función para o que foi agrandado o fóculus. Foi realizada por individuo da tribo Galeria, pertencente á Cohors I Gallica civium Romanorum que formaba parte da Legio VII Gemina. 
Ara (Rairiz de Veiga): Desaparecida. Atopábase na igrexa parroquial de San Xoán. Aínda que algúns autores a consideran falsa, Rodríguez Colmenero non opina o mesmo, primeiro porque no lugar existe outra inscrición adicada á mesma divindade, Bandua; segundo porque a forma "socius", máis xenitivo, parece confirmarse noutra inscrición, e terceiro porque resultaría extraño que en séculos pasados lograran identificar a inscrición. Citada polo arcipreste de Santa Xusta de Toledo nos seus Adversarios cando veu a Galicia co bispo de Toledo. 

 

 

REDONDELA

Miliario de Quintela: Adicado a Decencio. Foi localizado pola Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra no ano 1896 facendo de soporte a unha mesa de pedra situada xunto a igrexa parroquial. Foi despositado na Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra polo cura párroco no ano 1896. Atópase no Museo de Pontevedra.   

 

RIBEIRA

Epígrafes de Oleiros: Localizados no muro do adro da igrexa parroquial. Debido ao seu estado de conservación só se pode constatar que se trata dunhas inscricións romanas funerarias ou votivas. 

 

 

RIÓS

Estela de Riós: Adicada aos deuses Manes. Atopada ao realizar unhas obras na casa reitoral, actuaba como lintel dunha porta interior, cara a galería. Atópase no interior da igrexa de Santa María de Riós. A decoración cubre os rexistros superior e inferior, intercalándose o texto da inscrición funeraria.
Epígrafe de Progo: De tamaño reducido, presenta tres liñas de escritura. Pode tratarse dunha ara romana. Apareceu con motivo da restauración do retábulo da igrexa.  

 

ROIS

Aras de Erbogo: Na igrexa parroquial, foron reaproveitadas nos muros. Unha, encastrada no muro norte do templo, está adicada ao deus Erbieco. A outra foi partida, adicada a Xúpiter, só se le en parte.

 

 

O ROSAL

Inscrición de Eiras: Restos dun texto gravado en xisto que actuou como tampa dunha sepultura. Foi atopada no ano 1953 no lugar coñecido como Adro Vello. Aparece unha referencia na Gran Enciclopedia Galega (1974). Unha ilustración da inscrición foi publicada en La vía romana "per loca marítima" por el Bajo Miño y Costa Atlántica (J. M. del Tamuje, 1975).

Ara a Mercurio (Marzán-O Rosal): Apareceu na capela do San Vicente xunto con outros restos romanos. Servía de apoio á pía. Atópase no Museo Diocesano de Tui. 

 

 

A RÚA
Lápida da Rúa Vella: Cuarzosa, adicada a Lucio Pompeio Reburro Fabro que apareceu preto da ponte da Cigarrosa. No ano 1680 leváronna para a igrexa parroquial e, anos despois, colocáronna no muro da casa onde se pode ver hoxe en día. A súa importancia vén dada, sobre todo, porque por ela coñécese o nome de Calubriga, poboado dos Gigurros.

 

SADA 
Ara da igrexa de San Martiño de Meirás: Adicada a Cosus Udaviniago. Atopada no adro da igrexa. Servía como base do altar, aínda que a súa procedencia orixinal puido ser o castro de Meirás e que Pereira ve improbable a pesares de que preto da igrexa apareceron restos de tégulas e ladrillos romanos. Custodiada no Museo do Castelo de San Antón da Coruña.
Relevo togado de Soñeiro (Soñeiro): Peza de granito embutida na tapia do cemiterio parroquial de Soñeiro, á dereita da entrada principal. A peza é de forma rectangular cunha dimensión de 45 por 24 centímetros, se ben se desoñece si a pedra que serve de soporte ao relevo presenta superficie oculta baixo este. A representación consiste nunha estrutura arquitectónica escasamente definida, formada por dúas columnas que portan un arco. Baixo esta estrutura unha figura masculina, vestida con toga con numerosos pregues, cabeza de gran tamaño, escasamente naturalista. Nunha man sostén unha espada e o outro brazo, flexonado sobre o corpo, recolle os pregues da toga. Segundo Naveiro López trátase dunha efixie dun monumento funerario. O relevo está protexido por unha pequena varanda de ferro cunha cruz no cumio polo que é probable que a figura fora confundida coa imaxe dun santo; adoitan poñerlle flores frescas. 

 

 

SAN CIBRÁN DAS VIÑAS

Ara a Xúpiter (Noalla): Hai anos atopei no desaparecido xornal El Pueblo Gallego do 17 de maio de 1972 a noticia da aparición dunha ara dedicada a Xúpiter, descuberta polo concelleiro de Ourense Manuel Blanco Guerra. A noticia di que apareceu preto da ponte de Noalla, concello de San Cibrán das Viñas, non moi lonxe do Cumial, e que fora reutilizada “como una piedra más en una pared”, sen aclarar onde. Na igrexa parroquial de San Salvador de Noalla hai unha ara reutilizada nun muro rente o chan, co coroamento e zócolo claramente diferenciados, pero que só presenta dúas liñas de texto. A primeira liña está clara, fai alusión á Xúpiter Óptimo Máximo. Debe ser a mesma descuberta por Blanco Guerra.

Miliario a Carino: Descuberto no ano 1972, no interior da capela románica do Santo Cristo, actuando como pé do altar.

 

  

SANTA COMBA

Miliario a Galerio: Atopado no ano 1984, formando parte do muro do peche do adro da desaparecida igrexa parroquial de Santa Comba. Atópase no xardín da Casa da Cultura.
Miliario de San Salvador (Padreiro): Nun lateral da igrexa parroquial. Anepígrafe. 

 

     

SANTIAGO DE COMPOSTELA

Ara no mosteiro de San Paio de Antealtares: Funeraria. A inscrición foi mandada borrar no 1601 polo bispo de Santiago xa que non a consideraba axeitada, gravándolle unha dedicatoria cristiá. Estaba dedicada aos deuses Manes.  No Museo de San Paio.      

Inscrición adicada a Xúpiter: Na catedral. Atopada sobre un dos piares do cruceiro sur cando as escavacións arqueolóxicas dirixidas por Chamoso Lamas na década dos cincoenta do pasado século XX. 

Inscrición funeraria perdida: A finais do século XVI atopábase preto da catedral. Adicada aos deuses Manes.

 

 

SARREAUS

Ara de Codosedo: No Museo Arqueolóxico de Ourense. Adicada a Bandua. Descuberta por Barros Sibelo preto da igrexa de Codosedo. Enviou un debuxo no ano 1860 para a Real Academia de la Historia de Madrid. 

Ara de Folgoso: Na capela. Adicada por Quinto Apílico Severo. 

Ara de Vilariño: Ao Lar Ocaelaego. Atopada no ano 1988 cando as obras na capela de San Estevo. Esta ara, xunto con outra destruída e de menores dimensións. Atópase no Museo Arqueolóxico de Ourense.

Lápida honorífica na ermida de San Pedro (Nocelo da Pena): Trátase dunha praca rectangular de granito que estaba na capela de San Pedro. No ano 1835 o abade de Nocelo da Pena, don Antonio Bugallal, trasladouna para a igrexa parroquial facendo con ela e tres incricións máis o pedestal dun cruceiro. No ano 1897 foi trasladada ao Museo de Ourense xunto coas outras inscricións. 

Relevo de Nocelo da Pena: No Museo Arqueolóxico de Ourense. Estela bifronte descuberta no século XVIII na desaparecida ermida de San Pedro, por riba do Monte do Viso, que fora reutilizada como material de construción. O mal estado de conservación da peza impide resolver as controversias existentes sobre ela, tanto á súa natureza votiva ou funeraria como á lectura das epígrafes, ou a representación das figuras humanas representadas a ambos os lados. No 1911, o P. Fita consideraba que o altar bifronte se consagrara a varios deuses autóctonos tutelares e acuáticos. Para Arias Vilas, Le Roux e Tranoy (1979), a peza estaría adicada aos Lares Civitatis Limicorum polos individuos Claudius, Tacitus e Tapilus. Para Rodríguez Colmenero e González Ruibal (2007) trátase dunha ara consagrada ás Matres da Civitas Limicorum. 

 

    

O SAVIÑAO

Estela e ara de Mourelos: Próximo á ponte romana que salvaba os Cóvados de Belesar atopáronse unha estela e unha ara. A primeira, desaparecida, coñécese grazas ás referencias literarias. A ara apareceu nos cimentos da igrexa vella de San Xulián de Mourelos cando foi levantada para o seu traslado ao lugar actual. Estudada por Tranoy, Le Roux e Arias Vilas; foi atopada polo cura de Vilar de Ortelle Ramón Castro López, e publicada no BRAG no 1926. 
Relevo de Licín: Peza de mármore con decoración en baixorelevo de posible adscrición altoimperial. Foi atopada polo veciño Antonio Varela, profesor de Bioloxía, cando observou a peculiaridade do relevo e a falla de sintonía coa cantería xeral da igrexa de Licín. A peza, empotrada nun esquinal da cabeceira, non se pode sacar do seu emprazamento, mais é facilmente encadrable. Os motivos insculpidos constan dun xarrón ou crátera do que xurden uns motivos vexetais que percorren a peza, interrompidos no centro por unha flor. Semella un resto dun mausoleu ou templo paleocristián.

 

  

SILLEDA 

Ara a Coso: Atopada por un veciño de Oleiros nunha igrexa, pode que na de Santa María de Oleiros.

Ara aos Lares Viais (A Graba): Foi reutilizada como material de construción na parede da ábsida da ermida de Santa Mariña. No ano 1902 foi doada á Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra, conservándose hoxe en día no museo.

 

SOBER 
Ara de Quintas (Liñarán): Adicada a Lugubo Arquienobo. Na actualidade forma parte da basa dunha columna, quizais tamén de orixe romana, situada no peche de bloques de cemento do adro da igrexa parroquial de Liñarán. Aparece en posición invertida. No monte de San Roque existiron, segundo as referencias, dúas capelas adicadas a Santa Catarina e a San Roque, que é de onde procedería.

 

 

SOUTOMAIOR

Miliario de Arcade: Descuberto a finais do século XIX xunto a igrexa parroquial. A epígrafe presenta unha lectura complexa debido ao mal estado de conservación. No Museo de Pontevedra. 

 

TABOADA

Pía de auga bendita da igrexa de San Martiño do Mato que ao parecer pertencía a unha columna. 

 

TRASMIRAS
Ara (O Seixo-Abavides): Estaba no muro do adro da igrexa parroquial, na actualidade nunha rúa preto do templo. O texto epigráfico atópase moi gastado polo que resulta moi difícil a súa lectura.  
Lápida de Lobaces: Nun muro do peche da igrexa parroquial. Segundo Rodríguez Colmenero pertencía ao fuste dunha columna.  

Miliario (Os Pardieiros-Lobaces): Miliario que foi baleirado para seren utilizado como sártego; na actualidade atópase no patio dunha casa facendo funcións de bebedoiro das pitas. Rodríguez Colmenero, que tentou revisar o estudo do monumento, non foi quen de localizalo porque cre que se puido perder.

 

  

TRAZO

Estela desaparecida: Atopada no 1947 nun labradío chamado A Eirexiña, entre Parapar e Penala. Consérvase un debuxo de Luis Monteagudo.

 

 

TUI

Rebordáns: A igrexa de San Bartolomeu de Rebordáns levantouse sobre unha necrópole romano-sueva de distintos tipos, algunhas con paredes feitas con materiais reaproveitados (de ladrillos, de pranchas de caliza e sartegos con estola), datados entre os séculos V e VI. Aquí atopouse unha estela figurada datada entre os séculos IV e V.

 

 

VALGA

Ara dos Martores: Adicada a Mercurio, atopada na capela dos Martores.

 

 

VEREA

Ara de Portela: Adicada aos Lares Turargis, un epíteto descoñecido. Na capela do San Mamede, reutilizada no pórtico que sostén o ángulo da cuberta. Peza de granito co coramento e o zócolo recortados polos catro ladros para adaptar o altar como columna do pórtico da ermida. Moi desgastada pola exposición á intemperie e limpezas mecánicas modernas.  Estudada por Juan Manuel Abascal Palazón.

 

 

VERÍN
Ara na capela da Misericordia (Verín): Dada por desaparecida nos anos setenta do pasado século cando se desmontou a capela. Bruno Rúa localizouna detrás dunha casa a carón da igrexa da Mercé.   

Ara de Queizás: Na igrexa de San Pedro atopouse unha ara dedicada a Xúpiter embutida na parede norte do templo; tamén un lintel decorado en forma de espiña de peixe. 
Ara de Tintores (Tintores): Adicada a Xúpiter. Descuberta por Rodríguez Colmenero no ano 1969 na igrexa parroquial de Tintores. Publicada por primeira vez por Taboada Chivite. Foi recollida polo párroco de Vilamaior do Val; durante un tempo estivo na súa casa. Na Catedral de Ourense. 

 

   

O VICEDO 

Ara: Reutilizada nun muro da igrexa de Suegos.

 

 

VILALBA 
Alba: Ara atopada cando se reconstruíu a igrexa. Tense como desaparecida. 

 

VILAMARÍN

Ara de León: Aos Lares. Actúa como soporte do altar da igrexa parroquial.
Ara de San Pedro (San Pedro-Reádegos): Aos Lari Pemaneieco. Apareceu na ermida de San Pedro. Sostiña unha mesa lateral do altar. Cortada na parte superior.  

Miliarios de Orbán: Un, anepígrafo, sostén a pedra do altar da igrexa; o segundo, tamén anepígrafo, apareceu no patio da casa reitoral. Ao parecer tiveron reliquias.
Miliario de Río: Pegado ao muro que dá entrada á igrexa parroquial; moi alterado. 

 

 

VILARDEVÓS   

Ara da Capela de San Roque: A Reva Reumiraego, adicada por Fronto. Fai de pedra do altar. 

Ermida de Nosa Señora de Portas Abertas: Conserva unha inscrición funeraria sobre lousa de forma irregular e un fragmento de columna formada por un toro cilíndrico e un tambor da mesma forma; a peza foi policromada e reutilizada como apoio dunha pía de auga bendita. Atopada preto dunhas antigas minas.

 

 

VILAR DE SANTOS 
Ara da capela de San Xoán (Laioso): Situada xunto a porta de acceso á capela. Adicada a Xúpiter. A inscrición está moi desgastada. 

 

   

VIMIANZO

Estela de Tines: Esta estela antropomorfa considérase como unha das primeiras evidencias cristiáns de Galicia. Apareceu nunha necrópole de sepulcros abertos en grandes bloques graníticos e cubertos con laudes de estola e outras máis sinxelas, sepulcros feitos con lousas pequenas e mesmo tégulas. Monteagudo opina que se trata dunha peza da segunda metade do século IV d. C., como di Díaz y Díaz, que pola súa fórmula "IN PACE" a vincula cos movementos cristiáns da Gallaecia, dotados naquel momento dunha organización algo diferente da que se apreza noutros territorios. A inscrición "VICTORI/NUS/IN PACE/ANNORV/M CXX", ("Victorino, de 120 anos, en paz") contén datos básicos dunha inscrición funeraria, é dicir, o nome, a idade e a fórmula ritual que no presente caso afástase das tradicionais no mundo romano.

 

 

XINZO DE LIMIA

Aras en Mosteiro de Ribeira: Ara a Reva Laraucus, dedicada por Vallio Aper. Frei Martiño Sarmiento fala dunhas lápidas romanas dedicadas a individuos da tribo Quirina cando visitou o desaparecido mosteiro de Santa María do que aínda non se sabe a súa situación exacta. Formando parte dos muros dun palleiro, Hübner primeiro e Fidel Fita (1911) documentan unha inscrición adicada a Reva da que se ignora a procedencia. 

Ara na igrexa de San Xoán de Oleiros (Seoane). 

Ara a Xúpiter: Situada xunto un muro igrexa de San Pedro de Laroá. A epígrafe atópase moi desgastada.

Inscrición: Na parede da casa dunha vivenda da Manga de Abaixo. Citada polo P. Sarmiento que a viu no priorado do Mosteiro de Ribeira, hoxe casa reitoral, "devajo de la ventana del quarto del prior, se halla encaxada en la pared". Logo foi levada ao lugar de Manga de Abaixo por Antonio Blanco que a empregou na parte exterior da casa. No ano 1911 o P. Fidel Fita daba conta da súa desaparición do mosteiro e posterior aparición en Manga de Abaixo.

Dedicatoria: (Mosteiro de Ribeira): Desaparecida. Foi vista polo P. Sarmiento no ano 1755 "en Sª Mª de Ribera, en la portada, esquina de la pared de la iglesia del priorato". Debeu desaparecer cando as obras de reedificación no ano 1770. De todos os xeitos Fita pensaba que estaba formando parte dun muro, coas letras agochadas, na veciña aldea de Lamas. 

Estela bifronte: Aparecida no século XVIII nunha das paredes da desaparecida ermida do Monte do Viso, en Nocelo da Pena. No ano 1835 foi trasladada ao adro da igrexa de Nocelo da Pena para servir de base dun cruceiro ata que foi redescuberta por Barros Sibelo quen a trasladou ao Museo Provincial. Ata principios dos anos setenta considerouse como unha lápida conmemorativa dun pacto entre tres cidades. Mais, posteriores investigacións certifican que se trata dunha estela funeraria bifronte que, nunha das caras, presenta as imaxes en busto de tres persoas. Na outra cara presenta unha escea ritual de libación, onde dous familiares dos finados verquen ao mesmo tempo o contido de dous vasos sobre un recipiente que hai aos seus pés.  

Seoane de Oleiros: No interior da igrexa, ara votiva en mal estado de conservación e coas letras practicamente borradas que serve de soporte á pía de auga bendita. Nun muro da igrexa hai unha inscrición incrustada. 

 

 

XUNQUEIRA DE AMBÍA

Aras: Unha foi atopada no lugar de San Martiño e a outra, dedicada a Xúpiter, atópase na capela do Santo Antón e Santa Rita en A Siota; citada nun documento de principios do século XI, é moldurada e foi reutilizada nun muro, ademais de repicar a inscrición foi mutilada.

 

     

ZAS

Ara (Brandomil): Reutilizada como pé dunha pía de auga bendita no adro da igrexa parroquial.

Ara aos Lares Viales (Brandomil): Atopada no ano 1885, foi reutilizada como material de construción na casa reitoral. No Museo da Catedral de Santiago.

Inscrición funeraria: Adicada aos deuses manes. No 1939 estaba reutilizada na casa reitoral de Brandomil que ao ser destruída  trasladouse para a igrexa, perdéndose despois. 
Capitel (Brandomil): Reutilizado nunha esquina do muro do adro da igrexa parroquial.