* Rutas de Historia por Becerreá

O día 7 de outubro de 2018, os do Colectivo Patrimonio dos Ancares guiamos unha ruta polo concello de Becerreá. Foi dentro do programa Rutas de Historia, organizadas pola web Historia de Galicia.

A andaina, con medio cento de participantes, discorreu pola vila de Becerreá, igrexa de Cadoalla, castro de Saa, igrexa románica de Ouselle (onde tamén visitamos o monolito na honra de Fuco Gómez), ponte de Cruzul, castro e caleiro de Vilar de Ousón e Cova dos Mouros.

 

http://rutasdehistoria.com/tour/as-animas-os-mouros-e-os-misterios-milenarios-dos-ancares/

http://rutasdehistoria.com/

* Roteiro e concerto no Incio

O domingo, 30 de setembro de 2018, os do Colectivo Patrimonio dos Ancares, dentro do Programa Espazos Sonoros dirixido por Belén Bermejo, guiamos a máis de 60 persoas por unha ruta arqueolóxica no concello do Incio. A xornada comezou cunha andaina polo Monte de Santa Mariña onde se atopa unha das maiores necrópoles megalíticas de Galicia, composta por máis de 50 mámoas. A continuación visitamos o castro de Formigueiros e despois a cova de Bermún.

 

 

Despois de xantar, a seguinte visita foi ao antigo balneario da Ferrería do Incio. 

 

O punto e final foi na fermosa igrexa románica do Hospital onde 130 persoas asistiron ao concerto do grupo Per-Sont, coa soprano Sabine Lutzenberger e o violinista Baptiste Romain que abordaron a obra musical dunha das personalidades máis complexas e fascinantes do século XII: Hildegard von Bingen, unha monxa da orde beneditina do mosteiro de Rupertsberg, en Alemaña, dotada dunha ampla cultura cuxas obras abranguían temas como a ética, a cosmoloxía ou a música.

* Requiem por Soutomerille (Castroverde)

Quen  transita polo tramo do Camiño Primitivo a Santiago que discorre por Soutomerille, no concello de Castroverde, axiña se decata da súa apracible fermosura. Aparcamos o coche xunto a moderna e insulsa igrexa parroquial e emprendemos a andaina. Despois de pasar xunto unhas casas adentrámonos no camiño que, seguramente, xa percorrían os habitantes do castro da Croa hai uns 2.000 anos, erixido a pouco máis de 500 metros de distancia. Na primeira bifurcación de camiños tomamos o da dereita, o que leva ao castro, para achegarnos ao antigo e solitario cemiterio, a derradeira morada dunhas ánimas que conviven cos míticos mouros que nas inmediacións, asegúrase, aínda conservan os seus "asentos" esculpidos nas rochas graníticas.

 

Desandamos uns poucos metros e retomamos o sombrizo e silencioso camiño dos peregrinos. Á nosa esquerda vemos unha casa arruinada que, din os papeis, goza da máxima protección legal (que cousas!). É a coñecida como Torre de Arriba. Pouco se sabe sobre ela. Foi reedificada no ano 1590. A encanastrada torre é a parte máis antiga que se conserva. Tiña cárcere, os seus señores, de soga e coitelo, levantáronna a carón do camiño para, sen dúbida, fornecer os seus petos cos abusivos trabucos que cobraban aos camiñantes, autóctonos e foráneos. 

 

Un pouco máis adiante, a man dereita, facéndose oco entre o pétreo muro que o abeira, atopámonos co colosal Castiñeiro da Corredoira que leva saudando aos camiñantes dende hai máis de 350 anos.

 

Continuamos baixando pola suave pendente da corredoira, despois dunha aberta curva, elevada sobre un pequeno altorelo a man esquerda, albiscamos a igrexa de San Salvador, a denominada como Igrexa Vella. No ano 1122, o templo aparece citado como monasterium de Sauto Maireli; Sauto Meyril no 1222; Souto Meyrile no 1286; Souto Merelle no 1293; e Souto Meirilli e Souto Meyrilli no 1309. Houbo eiquí un cenobio? Se foi así acollería un reducido número de relixiosos, quizais se tratara dun mosteiro familiar de tradición visigótica (o nome de Soutomerille pode derivar dun posesor visigótico que atendía por Mirellus), antes de que xurdiran as grandes fundacións cluniacenses e cistercienses. Como aclara o etimólogo don Nicandro Ares Vázquez, convén ter en conta que na Idade Media utilizábase ás veces monasterium como se fose eclesia.

 

Na igrexa, abandonada na actualidade e en precario estado de conservación, queda como testemuña da súa orixe prerrománica a fiestra do testeiro leste da ábsida, con aberturas alongadas rematadas en ferradura. Sobre ela vese a seguinte inscrición: "QVAN SIT ANTIQVA/ECLESIA LAPIS IN/FERIOR TESTATVR".

 

O templo foi reedificado no ano 1619, época á que corresponde a fachada principal, renacentista, con frontón recto e tímpado con escudo. Sobre a porta unha inscrición que di: "REEDIFICATVM + ANNO 1609/PER DOMINOS LICENCIATOS ALFONSVM/ET PETRVM LOPEZ PALLIN, FRATRES". 

 

Consta dunha nave rectangular abovedada en pedra, con arco triunfal de medio punto e retábulo policromado en pedra. No pavimento atopáronse tres inscricións en pedra de lousa de época visigoda. Consérvanse dúas lápidas sepulcrais do século XVII, brasonadas con escudos, unha pertencente a don Andrés López Pallín. No ano 2015 denunciaron o roubo da campá do século XVII. 

 

Ao seu carón está a arruinada Casa-torre de Abaixo que funcionou como reitoral.

 

A asociación de Amigos do Patrimonio de Castroverde leva denunciando hai anos o penoso estado de conservación en que se atopan estes monumentos que abeiran o Camiño Primitivo, reclamando a súa valorización que, sen dúbida, acrecentaría o atractivo deste fermoso tramo.

Para rematar, dende o Colectivo Patrimonio dos Ancares vimos de enviar un escrito ao Concello de Castroverde, por iso do rigor histórico, para que modifique o panel que informa sobre a Igrexa Vella. Di, textualmente, que a fiestra da parte traseira é "de tempos anteriores á chegada dos romanos". Un chisco esaxerados! 

 

* Un círculo lítico en Lugo

O próximo 30 de setembro fará 31 anos que os investigadores Juan F. Núñez Jato e Laura Rodríguez Varela publicaron un artigo no xornal El Progreso baixo o título El círculo lítico de Vilarvente, localizado por eles.

 

Un círculo lítico ou cromlech é unha construción megalítica formada pola disposición, en círculo, de pedrafitas. A súa cronoloxía sitúase arrredor do III milenio a. C. Son interpretados como espazos rituais e lugares sagrados. Os cromlech máis famosos de Europa son os da costa atlántica das Illas Británicas (Stonehenge) e a Bretaña francesa (illa de Gavrinis), e Portugal (os Almendres, en Évora). 

Naquel tempo, Núñez Jato e Rodríguez Varela tamén descubriron o xacemento, posiblemente único en Galicia, da Pena Fita, na parroquia de Adai, unha gran laxe granítica circundada por 18 buratos e cunha pía circular no centro, interpretada como os cimentos onde ían encaixados os postes de madeira dunha construción prehistórica que, sen entrar en hipóteses de indemostrable explicación, cumpriría unha función singular, situada no entorno dun potente sitio arqueolóxico. Con todas as cautelas, a súa cronoloxía adoita situarse en torno ao II milenio a. C. Sobre este xacementos téñense feito varios traballos e é bastante visitado. Está catalogado pola Xunta de Galicia.

 

Non tivo tanta sorte (ou quizais si) o círculo lítíco de Vilarvente, dende o artigo citado non atopamos máis referencias. Juan F. Núñez e Laura Rodríguez tiveron coñecemento del por un home, xa falecido, de Vilarvente. O lugar era coñecido como A Horta do Rei, cualificativo significativo que, coma outros que hai en Galicia, adoitaban bautizar aqueles sitios aos que non se lles encontraba explicación, asociándoos a reis ou persoas importantes, mouros, meigas, etc.

Como recoñecemento ao labor de Núñez Jato e Rodríguez Varela (dos que moitos se aproveitaron dos seus traballos en Friol e Outeiro de Rei sen sequera citalos), e tamén para que a Xunta de Galicia o inclúa no Inventario de Bens Patrimoniais de Galicia, o amigo Brais Rodríguez Romero máis eu decidimos ir na busca do círculo lítico da Horta do Rei. 

Aínda que coñeciamos o monte onde se atopaba, ignorabamos o lugar exacto. Preguntados os veciños de Vilarvente, todos escoitaran falar da Horta do Rei pero non sabían situala. Foi grazas a un home duns noventa anos de idade e, por suposto, a Núñez Jato e Rodríguez Varela (a quen, unha vez máis, reiteramos o noso agradecemento pola moita información inédita, manuscrita e mecanografada, que nos levan pasado e, sobre todo, pola súa amabilidade) como localizamos o círculo lítico. 

O círculo lítico da Horta do Rei ou de Vilarvente atópase no monte do San Fitoiro, a uns 700 metros de altitude, na parroquia de Labio, concello de Lugo, a non moita distancia do límite co concello de Castroverde, nunha idílica fraga situada nunha valgada ateigada de carballos e acivros. Acceder ao sitio non é fácil.

 

O círculo, practicamente perfecto, ten unhas medidas dus 13 metros de diámetro. Está formado por 27 pedrafitas (algunha inclinada ou tirada no chan debido á acción das raíces das árbores) cunha altura media á vista de 1,25 metros e separadas entre si 0,50 metros. Un dos fitos ten, pola cara interior, dúas pías de 30 e 35 centímetros de diámetro; outro, situado a continuación deste, forma unha cavidade a semellanza dun "sillón" pétreo. O chanto coas pías ten a particularidade de que cando sae o sol ilumínao na súa totalidade. Como dixemos máis arriba, o círculo atópase na parte baixa dunha valgada, como se fose o escenario dun anfiteatro cuxos espectadores poden ver á perfección a obra dende as partes exteriores máis elevadas. 

 

Neste monte e nos das inmediacións hai varios bens arqueolóxicos, entre outros mámoas e petroglifos localizados por nós no mes de setembro de 2016. Tamén hai dous marcos de nome evocador, o de San Fitoiro e o da Rodeira das Soles. O topónimo de San Fitoiro é un falso haxiotopónimo xa que no santoral católico non existe ningún santo con este nome polo que cremos que o engadido do adxectivo "san" foi para cristianizar un sitio considerado como pagano, un "fitoiro" (fito) arredor do cal se practicaba algún tipo de ritual. O segundo nome tíñao recollido como "Rodeira dos Soles". O día 30 de xullo, un lector desta entrada envioume unha mensaxe dicíndome que o nome correcto é Rodeira das Soles. Natural dunha parroquia próxima, contoume que sempre oíra falar do Alto das Soles ou da Rodeira das Soles. Explicoume que ao seu carón transcorría o camiño máis curto para ir a Lugo. Como a subida era grande cando os carros ían cargados tiñan que solar con varias parellas de bois. Os aparellos que empregaban (cordas, cadeas, correas, paus ou o que cada un utilizaba) para emparellar máis dunha xunta de bois eran as soles. Achegoume que no mesmo dicionario da RAG fai unha pequena mención, pero no blog do 25 aniversario do IES Praia Barraña de Boiro explícanno con máis detalle. Dende eiquí o meu agradecemento ao atento informante.

 

O valor patrimonial deste círculo lítico é innegable xa que na actualidade só se conservan en Galicia un reducidísimo número: O Freixo (As Pontes), o Prado das Chantas (O Valadouro), Montenegro (Moaña), o do Monte Lobeira (Vilanova de Arousa) e o Altar do Sol, en Parada de Alperiz (Lalín). Este último está formado por unha serie de chantos en forma de recinto presidido por un con dúas pías, ao igual que o noso da Horta do Rei. Outros que había desapareceron. Segundo os datos que manexamos, existe coñecemento documentado de 22 círculos líticos que, agás os citados, foron destruídos entre finais do século XIX e o século XX. Deles falan Saralegui, Murguía, Villaamil y Castro, Monteagudo, López Cuevillas, Bouza Brey e Filgueira Valverde e García Alén. Había 13 na provincia da Coruña, 2 na de Lugo, 1 na de Ourense e 8 na de Pontevedra.

https://www.lavozdegalicia.es/noticia/lugo/2018/07/16/piden-xunta-catalogue-circulo-litico-labio/00031531759079507899758.htm

https://www.elprogreso.es/articulo/lugo/dous-investigadores-lucenses-redescubren-cromlech/201807171221151323908.html 

http://historiadegalicia.gal/2018/07/atopase-un-excepcional-circulo-litico-no-concello-de-lugo/