Castrotión é unha aldea da parroquia de Oca, no concello da Estrada. Canto a orixe do nome, Fernando Cabeza Quiles, no seu Toponimia da Estrada (2018), di que o composto puido vir de Ittilo, antropónimo de orixe xermánica, nome que figura nun documento do mosteiro de Sobrado do ano 920, composto pola voz gótica it-, id- que vén a significar “axitación, celo, ardor, dilixencia”, e o sufixo, tamén gótico, –ilo, formador de nomes femininos. Mais non se poden desbotar outros nomes persoais, como Tedio(ne), documentado en textos portugueses (ss. X e XI), ou o latino Tilonius. Continúa Cabeza Quiles, que no Arquivo da Catedral de Santiago cítase no 1571 “una casa bibidera en el lugar de Castro Tión que es en la fra. de Sant´Estebo d´Oca”. Na mesma fonte documental, remata, nun documento do ano 1587, figura Castatyón, e noutros do mesmo arquivo e ano Castro Tión.
O primeiro elemento do topónimo é nidio, no lugar houbo un castro, citado por Barros Sibelo no ano 1875 e no monumental Inventario de monumentos megalíticos de la provincia de Pontevedra (1977) de Filgueira Valverde e García Alén. Fermín Bouza Brey, que foi xuíz da Estrada, e que o visitou no ano 1936, di que apenas se conservaban restos xa que fora destruído por unha canteira cara mediados dos anos trinta do século XX. Ademais de pola canteira citada por Bouza Brey, con posterioridade resultou moi afectado pola construción dunha escola, un centro de saúde, estrada local, camiños...
Hai quen conxectura que no lugar ou nas proximidades puido existir un mosteiro fundado no século VII por Theodiselo, un discípulo de Froitoso de Braga, no sitio denominado como Castrum Leonis, se ben Hipólito de Sá Bravo (1972) identifícao con Castrove, ao sur do val do Salnés, a partires de antigas transcricións como Castropheon ou Castroveon.
Sobre o castro edificouse unha capela mandada construír por Bartolomé Reimóndez Figueroa no ano 1574. A Revista Galaica do 15 de febreiro de 1876 achega unha historia, escrita por Benito Vicetto no ano 1865, que se desenvolve arredor de “la cumbre de Castrotión al pié de la ermita de la Anunciación…”. Nun artigo asinado por A. V. Calveiro no Eco de Galicia do 25 de agosto de 1935, di: “En el lugar de Castrotión, que también se llama Castación, existen las ruinas de una capilla que fue de los Infanzones Quiñones de León y Figueroa, a los que en 13 de junio de 1574 pertenecían a los lugares de Outeiro y otros". José Manuel Bértolo Ballesteros, en Os Reimóndez Figueroa de Castrotión (Oca), 2014, achega que foi dotada cos bens e vínculos da que serían patróns os seus sucesores. Foi adicada á “Anunciación de la Virgen Maria Nra Sra y porque dende aqui adelante y por todo tiempo de siempre jamas la dha hermita no se pueda desacer ni ir a yermo e en ella se puedan celebrar los oficios divinos...”. Continúa Bértolo Ballesteros que no ano 1607, o cardenal Jerónimo del Hoyo, nas súas Memorias del Arzobispado de Santiago, confirma a existencia da capela que “llaman de Nuestra Señora de Quiñons o de Castro”, e que no 1703, sendo padroeiro Antonio Reimóndez, ademais de que se cumpriran as misas, baixo pena de excomuñón, e se repare a capela a cargo dos fondos parroquiais: "... halló su merced que la dicha Capilla se halla muy indecente y menesterosa de muchos reparos como es el rebocarla y calearla por la parte de adentro, fayarla, ponerle Puertas, Bidrieras en la ventanilla de la Capillanía”. Os desexos do fundador non se cumpriron, a principios do século XX a capela continuaba en pé, pero non tardou en derrubarse e nunca volveu a ser reconstruída.
A principios dos anos oitenta do pasado século XX realizáronse unhas prospeccións no lugar, publicadas por Juan Andrés Fernández Castro na Revista do Museo de Pontevedra (1982) baixo o título La capilla y el círculo lítico de Castrotión, Oca. Saíron á luz a lápida sepulcral do fundador, Bartolomé Reimóndez de Quiñones, e outra sen inscrición que puido pertencer á súa esposa ou ao seu fillo, documentando tamén a presenza de restos humanos alí soterrados.
E o círculo? Bouza Brey tamén di que na parte superior do castro había un círculo de pedras profundamente fincadas duns 17 metros de diámetro (non achega o número de chantos), en cuxo centro se vían os restos dunha capela posta baixo a protección de Nosa Señora de Castrotión. Fernández Castro escribe que o círculo, de forma elíptica, tiña unha lonxitude máxima de 23 metros e unha anchura máxima de 14 metros, e estaba formado por unha serie de pedras xustapostas duns 35 centímetros de altura.
Quen visite o sitio, o único que verá son seis pedras fincadas, aliñadas, a poucos metros da cara este da ermida, e outras oito, tamén aliñadas, polo oeste (dúas tumbadas), e outra máis desprazada. As pedras sobresaen do chan entre 0,40 e 0,75 metros.
A carón do muro dunha finca, que xunto coa escola e dous camiños delimitan o sitio, hai varias pedras amontoadas de feitura semellante, pero descoñezo se formaban parte do suposto círculo. Pero tratábase dun círculo lítico tal como o entendemos, un cromlech de época prehistórica? Chama a atención que de tratarse dun círculo prehistórico sobrevivira ao castro, agás, claro, que os seus moradores decidiran conservalo, ou que foran eles quen o erixiran e que a ermida se construíra logo dentro do círculo.
A etimóloga Dolores González de la Peña achega que a variante Castación, citada máis arriba, xunto coa forma Castrotión, lévaa a pensar que estariamos ante formas provenientes do latín claustra, "claustro" (peche, sobre todo dun mosteiro), que no galego medieval deu castra e outras variantes. Entón, o étimo é *claustratione, e o -tion / -cion sería un morfema derivativo. O peche ou castra (claustro) sería ese recinto circular?
