O monacato en Europa foi parello á difusión do cristianismo. Os mosteiros xogaron un papel fundamental na organización social e no ámbito cultural acadando, ademais e sobre todo, un enorme poder material. Se ben xa existía en Galicia unha certa vida monacal, foi con Froitoso de Braga cando se regulamentan as comunidades familiares de tradición visigótica (Regula Monachorum). Mais, será a partires dos séculos IX e X cando xurdan as grandes fundacións que, co tempo, se acolleron baixo a regra de San Bieito de Nursia do século VI en que se difunde por toda a Europa carolinxia e que traen os monxes de Cluny a través do Camiño de Santiago, uniformando o monacato occidental a mediados do século XI coa reforma gregoriana. O monaquismo galego consolidouse coa chegada dos cistercienses, orde fundada por Roberto de Molesmes no ano 1098 para levar unha vida máis en consoancia coa regra de San Bieito, con orixe na abadía de Citeaux (Francia), que acadaou unha grande influencia grazas a Bernardo de Claraval. No século XIII instálanse no país as ordes mendicantes dos franciscáns e dominicos (en menor medida os Agostiños, entre outros), cuxa presenza adoita vincularse á peregrinación de San Francisco de Asís a Santiago a principios do século XIII, que fundan os seus conventos en núcleos urbanos, fronte á localización rural dos mosteiros bieitos e cistercienses. Tamén tiveron certa presenza en Galicia as ordes militares que naceron en Terra Santa despois da conquista de Xerusalén no ano 1099 durante a Primeira Cruzada, sendo as máis coñecidas as do Temple, a dos Hospitalarios de San Xoán e de Santiago que pasaron a rexentar, en varios casos, mosteiros altomedievais que foran abandonados. As abadías segrares, organizadas pola sé diocesán, estaban ligadas ás catedrais, integradas por persoas que non forzosamente tiñan servizo no altar, pero si a obriga de participar nos demais oficios e actos marcados pola comunidade.
As desamortizacións dos bens e terras "non produtivos" remataron co seu poder. Entre o 1800 (reinado de Carlos IV) e o 1859, sendo ministro Pascual Madoz (no medio houbo as do ministro Mendizábal, no 1835, e uns anos despois a de Espartero), a Igrexa perdeu boa parte dos seus bens que, ademais de ao eido espiritual, tamén afectou ao material, entre eles os edificios mosteirais e conventuais. Segundo Vicente Risco, máis de 7.000 relixiosos foron exclaustrados. Malia o anterior, cómpre subliñar, en contra da crenza xeralizada, que antes do século XV a maioría dos pequenos mosteiros apenas posuían riqueza e poder. Como apunta F. J. Pérez Rodríguez (2008), "a historia do monacato galego pleno e baixomedieval está cheo de sombras e non sempre os mosteiros viviron na riqueza e opulencia nin se levou neles a vida estereotipada que se lles adoita atribuír como centros de espiritualidade e cultura", e "a meirande parte dos cenobios pouco teñen que ver coa idea de poder, riqueza e progreso que, polo xeral, se ten dos mosteiros galegos medievais", é dicir, que a realidade monástica galega, ata o século XV, a pesares do gran número de cenobios, foi moito máis modesta do que adoitamos crer.
Nesta recompilación achego, distribuídos polas catro provincias galegas, preto de 400 mosteiros, priorados e conventos, aínda lonxe do número real dos que alfrombraron Galicia. José Freire Camaniel, na súa obra El Monacato Gallego en la Alta Edad Media (1998), rexistra máis de 500 mosteiros que non sobreviron á Reforma Gregoriana, onde se estudan as distintas regras que seguiron os cenobios galegos así como as comunidades que vivían neles, habitualmente formadas por homes e mulleres (mosteiros dúplices) que desapareceron ou se integraron noutras comunidades a partires da reforma citada cuxa idea principal era acadar un poder independente dirixido polo papa. Outros pequenos cenobios transformáronse en granxas, ou mesmo foron suprimidos; nun capítulo xeral da orde do Císter, celebrado no ano 1184, estableceuse que en todas as abadías houbese, ademais do abade, doce monxes, e senón que se reducise a granxa ou que desaparecera totalmente.
MOSTEIROS E CONVENTOS DA PROVINCIA DA CORUÑA
ABEGONDO
Mosteiro de Vilacoba: Maxi Rei (Anuario Brigantino, 2004) fai alusión a un posible cenobio situado no impreciso lugar de Vilacoba, baseándose nun documento do ano 935 do mosteiro de Sobrado dos Monxes.
Mosteiro de Sarandóns: Coñecido como O Convento. Frei Martín Sarmiento di que foi mosteiro e logo priorado. O reconstruído edificio actual data de principios do século XX. Sábese que no século XVIII o priorado de Sarandóns dependía de San Martiño Pinario. No ano 1821 ponse á venda, pasando a mans particulares. Co restablecemento da monarquía absoluta, no 1823, volve a mans do clero, séndolle retirada definitivamente a propiedade a raíz do decreto de Desamortización de Mendizábal. Ao parecer, o fundador do vínculo de Sarandóns foi Gómez de Barral, rexedor de Santiago de Compostela no ano 1547.
AMES
Mosteiro de Barantoño (Bertamiráns): Poucas referencias hai sobre este posible cenobio recollido no inventario da Xunta de Galicia do ano 1991 e no PXOM do Concello de Ames.
ARANGA
ARANGA
Mosteiro de San Paio de Aranga: Posible orixe altomedieval. Vencellado aos Traba ou a membros da súa familia. Nun documento do 11 de abril de 1165, Suero Menéndez doa ao mosteiro de Sobrado dos Monxes "in monasterio de Aranga totum quod acquisiuit ibi auus meus dommus Roderycus Froyle cum total uoce ipsius loci per totas partes ubi uadit uox de Aranga" (Luengo Martínez). Nun documento sen data cítase a freguesía de Santa María de Uerines/Urines (Virís, en Irixoa), xunto coas aldeas de Lousada e Roibos como herdades do mosteiro de Aranga. Tampouco leva data a denominada Karta de Reuoredo, na que se di que aqueles freires habitaban Vilaúxe, o mosteiro de Aranga e Roibos ata Virís: "isti fratres habitant in uilla Uxi et in monasterium de Aranga et in Ruuios usque ad Uerinis"; ambos documentos non son posteriores ao século XIII xa que foron copiados entón nos Tombos de Sobrado. Hai quen sitúa eiquí aos templarios, hipótese nada fabulosa se temos en conta que foi un Traba, Fernando, quen os introduciu en Galicia o mesmo ano da fundación da orde do Temple (1119), doándolles o burgo de Faro (Betanzos). Na igrexa de San Paio, con pranta de cruz latina de tres naves, predomina o barroco (s. XVII). Na capela do Cristo consérvase a Santa Cruz do século X. Baixo o aleiro do tellado vese unha inscrición onde di que foi custeada polo mosteiro de Sobrado.
Priorado do Carballal: O
priorado de San Pedro de Solme incorpórase ao mosteiro de Sobrado en
1635. En 1636 xa conta con capela e casas de seu e recibe o encargo
de administrar o beneficio de San Paio de Aranga, parte de Santa
María de Foxado, de San Pedro de Cambás e o lugar da Corte do Mato
en Santa María de Rodeiro; máis tarde pasa a formar parte do
priorado do Carballal. As
súas propiedades atópanseno partido do Rincón, propios do Pousadoiro, propios da ribeira de
Aranga, San Cristovo de Muniferral e San Vicenzo das Negradas.
ARES
Convento de Santa Catarina de Montefaro: Franciscáns, fundado no ano 1393 por Fernán Pérez de Andrade "O Bo". Á súa morte, no 1397, entregou diversos bens a Santa Catarina, entre outros parte da igrexa de Santa María de Miño e o seu couto e o couto de Bemantes que foran dos templarios. Por documento do 15 de setembro de 1403, o papa Benedito XIII exime ao convento do pago de dezmos de Mugardos e Cervás. Do 3 de xullo de 1406, é un testamento de Lorenzo Vigode, de Mugardos, expresando a súa vontade para seren enterrado en Montefaro, nomeando herdeiro dos seus bens a Alfonso de Bollano, freire do convento. Do 5 de abril de 1464 é un documento en que Galván Manteiga, de Miño, vende a frei Pedro de Perbes, monxe de Santa Catarina, unha cortiña en Miño. Por documento do 13 de xullo de 1496, coñécese o nome do freire Pedro de Sampaio. En febreiro de 1504, Pedro Cascudo, de Miño, doa un cuarto de viña ao convento en O Preguntoiro. Do 29 de outubro de 1567 é unha cédula de Felipe II para que se teña vixiancia e non padeza dano a facenda e coutos de Santa Catarina, mentres estea vacante, no preito que mantén co marqués de Sarria. Estilo románico cando xa encomezaba a impoñerse o gótico. No claustro gótico hai unha fonte cun xabaril, símbolo dos Andrade. Cando a desamortización de Mendizábal no ano 1835, o mosteiro pasou a mans particulares e logo ao exército no 1899 que o converte en cuartel pola súa posición estratéxica ata o ano 2000 en que foi cedido ao Concello. Os materiais recollidos durante as reformas pasaron á Comisión Provincial de Monumentos e logo ao Museo do Castelo de San Antón da Coruña, destacando unha das portadas do convento decorada con anxos-músicos, unha cruz antefixa flordelisada sobre un xabaril dos Andrade e un escudo onde se le a data da fundación. Cóntase que no lugar onde se ergueu o edificio existía un altar romano adicado ao Sol. A igrexa sufriu modificacións no século XVIII.
ARTEIXO
Priorado de Santomé de Monteagudo: Bieitos. Do mosteiro de Monteagudo só se conservan catro documentos, todos do século XV. Foi priorado de Santiago de Mens. Aparece citado por primeira vez nun testamento de Urraca Fernández de Traba, filla do conde Fernando Pérez de Traba, no ano 1199. No século XV aparece baixo a dirección dun prior. Para non ser afectado pola reforma observante de Valladolid, o seu prior, frei Rui Martínez, aliouse con Fernando Vermúdez de Castro, arcediago de Nendos e abade de Cambre para anexionalo a Santa María da Coruña. Do 21 de febrero de 1521 é unha carta da cidade da Coruña a Carlos I sobre un preito entre a Colexiata de Santa María e o mosteiro de San Martín Pinario polos priorados de Santa María de Cambre e Santo Tomé de Monteagudo. Logo da supresión da casa, os bens de Santomé pasaron a San Martiño Pinario que os entregará a Santa María do Campo a cambio de Cambre. No Archivo Histórico Nacional consérvanse varios documentos cos apeos, arrendos, foros e preito do priorado de Monteagudo. Consérvase a igrexa románica de planta basilical, con tres naves, a central máis ampla, rematada en tres ábsidas de planta semicircular.
Mosteiro de Santo Estevo de Morás: Monxas bieitas. Os datos son escasos, e o que se sabe é pola documentación de Cambre. O mosteiro debeu ter a orixe na Alta Idade Media, estando en posesión da familia dos Traba. A finais do século XII converteuse en priorado de San Paio de Antealtares, en Santiago. A comunidade debeu desaparecer entre o 1275 e o 1352, ano en que o seu couto se dirixe dende San Paio, que o afora á casa de Montaos. Só se conserva a igrexa, construída no ano 1162 e reformada no século XVIII. Do templo románico pódense ver os canzorros zoomorfos e antropomorfos do aleiro.
Santo Tirso de Oseiro: A igrexa data da segunda metade do século XII, erixida entre o 1161 e 1164, segundo reflicten dúas inscrición que se conservan, unha nunha pedra a carón da entrada á sancristía. Apareceron dous sartegos, un cunha fermosa estola. Chamoso Lamas cre que puido existir un templo anterior, tardorromano ou altomedieval. A primeira referencia a Oseiro aparece no coñecido como Documento de Tructino que se considerou falso ata que Fernando López Alsina demostrou a súa autenticidade, datándoo no ano 868: "In comisso de faro ecclesia sce. marie in conduzo. sca. eulalia in carolio. scm. petrum in letaonio. scm. tirsum in oseyro." Nunha casa do pobo hai unha peza reutilizada, un posible tímpano románico onde se ve un león alado. Hai quen cre que puido acoller unha pequena comunidade de monxes.
ARZÚA
Convento agostiño: Século XII, consérvase a capela da Madalena, de mampostería de carácter popular con elementos que denuncian a súa orixe románica. Parte do antigo convento, hoxe en día adicado a albergue, foi hospital de peregrinos sostido polos Coengos Regulares de San Agostiño.
Mosteiro de San Xiao de Frades: Denominado nalgún documento como de Corie. Dise que foi fundado no século VIII, atopándose na marxe esquerda do río Iso.
Mosteiro de San Xusto e Pastor de Cornado (Dombodán): Bieitos. A primeira noticia deste mosteiro data do ano 1084 cando Honorigo aparece nunha sentenza outorgada a favor de San Xián de Samos. Recibiu carta de couto de Afonso VII no ano 1138, confirmada no ano 1179 por Fernando II. Aparece citado por última vez como abadía no 1340, en 1380 xa aparece como dependente do de San Pedro de Fóra. O derradeiro prior de San Xusto documéntase no 1450. Desapareceu como priorado a mediados do século XV.
BERGONDO
Mosteiro de San Salvador: Bieitos. O mosteiro construíuse no século XII, característico do románico galego. Os primeiros documentos datan do ano 1126 cando a condesa Guntrode Rodríguez doa unha herdade. López Sangil e Manuel Lucas cren que é unha nova fundación sen pasado altomedieval. Recibiu a carta de couto de Afonso VII no 1138. Do mesmo ano é outro documento citado por Carré Aldao que fala do "Abbas Recendus de Burgundio", confirmando unha doazón do conde Vermudo de Traba á súa filla Urraca do mosteiro das Cascas (Betanzos). No 1218 documéntase unha doazón de Afonso IX ao abade Munio, onde o cenobio aparece citado como mosteiro bieito: "Monaster Sancti Salvatores de Bergondo ordini Sancti benedicti compostellani diocesis". No 1256 foi posto baixo a protección de Afonso X o Sabio. Debido a un incendio acontecido no ano 1338, perdéronse o arquivo e a biblioteca. Por documento do 12 de setembro de 1371 Enrique II confirma ao mosteiro todos os privilexios, usos e costumes, doazóns e mercedes concedidas polos seus antepasados. Por documento do 12 de outubro de 1423, o mosteiro de Monfero executa unha littera de Martín V polo que se anexionan a Bergongo os beneficios das igrexas de Moruxo, Mondoi, Adragonte e Pontellas. En xullo de 1143, Enrique IV nomea a Rodrigo Marcote prior claustral de Bergondo, abade de dito mosteiro. Do 12 de outubro de 1446 é un documento polo que se executa unha littera de Euxenio IV pola que nomea a Fernando, monxe de San Salvador de Bergondo, abade do mosteiro de San Salvador de Cís. Por un preito do ano 1490 sábese que Alfonso de Parraga era crego do cenobio. O derradeiro abade foi Xoán de Manzaneda, renunciando ao cargo no 1509 a favor dos bieitos de San Martiño Pinario, anexión que será sancionada polo papa no 1517. Do 18 de xuño de 1521 é unha testemuña notarial sobre a continuación da posesión por parte de frei Arias da Roca, abade do mosteiro de San Martiño de Fóra, en Santiago, do mosteiro do Salvador de Bergondo, segundo un breve do papa León X outorgado en Roma o 10 de decembro de 1518, no que se confirmaba todos os anexos e posesión de San Martiño de Fóra. Tanto a igrexa coma o mosteiro foron reconstruídos no século XIV pola casa dos Andrade que é cando se fai a capela de Santa Catarina e a casa reitoral. O cenobio que podemos ver xunto a igrexa data da segunda metade do século XVI. En marzo de 1638 era prior Bartolomé Gallo. Arredor do mosteiro desenvolvíanse actividades produtivas relacionadas coa súa proximidade ao río Mandeo; a pesca e a explotación das salinas eran tan importantes que chegaron ao punto de teren que defender os seus dereitos sobre o arcebispado de Compostela como consta nun documento do ano 1140. A igrexa é de planta basilical con tres naves, con tres ábsidas cubertas con bóvedas de canón. A porta do templo ten dous pares de columnas con capiteis de follas e bases tóricas que soportan un dobre arco abucinado con axedrezados e relevos.
BETANZOS
Convento de San Domingos: Dominicanos, século XVI. No Archivo General de Indias consérvase un documento do 18 de abril de 1534 de libramento a Diego de la Haya para que os cartos das licenzas de escravos, dea a Fr. Domingo de Betanzos, da orde de Santo Domingo, 20 ducados de ouro para el e os relixiosos da súa orde que vaian a Nueva España e poidan atender ao seu mantemento ata chegar a Sevilla. No 1803 era prior Pascual Suárez, ademais de patrono, xunto con Pedro Malván, do convento de San Francisco, da fundación feita por Xoana Díez de Lemos. O convento mantén as trazas renacentista e barroca no que destaca o claustro dos ventanais, os arcos e a escalinata que dá as celas. Actuou como centro de ensino. A igrexa levantouse sobre unha antiga capela. Trala desamortización pasou ao Concello.
Convento de San Francisco:
A igrexa é da segunda metade do século XIV, construída grazas a Fernán
Pérez de Andrade o Bo, que reedificou o cenobio que xa existía dende o
século XIII (no interior conserva o seu sepulcro). No Arquivo de
Simancas consérvase un documento do ano 1567, da visita feita ao
convento en nome do arcebispo de Santiago para a súa reforma. No ano
1803 era gardían do convento Pedro Malván.
Mosteiro das Cascas, Nosa Señora das Donas ou de Santa María de Xanrozo (Xanrozo): Orixe altomedieval. No 1118 documéntase un abade. No 1122 pertencía a Vermudo Pérez de Traba, quen o inclúe na dote que lle daba a súa muller, a infanta portuguesa Urraca Henriques. No 1138, Vermudo dóallo á súa filla Urraca e á comunidade de monxas que nel vivía segundo a regra de San Bieito. A elección da abadesa correspondía ao arcebispo de Santiago e ao mosteiro de Antealtares. No 1138 o mosteiro muda de nome e advocación, pasando de San Paio de Xanrozo a Santa María das Donas, sendo sancionada a fundación por Afonso VII. Do mesmo ano é outro documento citado por Carré Aldao que fala do "Abbas Recendus de Burgundio", confirmando unha doazón do conde Vermudo de Traba á súa filla Urraca do mosteiro das Cascas (Betanzos). A vida da comunidade de monxas foi breve xa que no 1142 o monasterium de Ianruzo forma parte da herdanza outorgada por Vermudo Pérez de Traba á súa filla quen logo lle doa aos cistercienses a igrexa no 1145, onde o mosteiro de Sobrado instalará unha das súas granxas. Esta muller, Urraca Bermúdez "a Maior", era denominada no ano 1138 como soror templi ou soror militie templi, o que non quere dicir, segundo Carlos Pereira Martínez (2000), que pertencera a unha rama feminina da orde do Temple xa que non consta, a diferencia doutras ordes militares, que os templarios contemplasen esa posibilidade; o probable é que fose membro dunha confraría templaria. No Archivo Histórico Nacional consérvase un memorial de cobros de rendas entre os anos 1762 e 1764.
Mosteiro de Santo Estevo de Piadela: A primeira mención a Piadela é no coñecido como documento de Tructino do ano 868, publicado por Antonio López Ferreiro na súa Historia de la Santa A. M. Iglesia de Santiago de Compostela (1898-1911). No Tombo A da catedral de Santiago atópase un documento do ano 1020 polo cal Afonso V, por consideración de dona Fronosilde, acótase o mosteiro de Santo Estevo de Piadela: "Inter Liminionemm et Generozo...", en alusión ás aldeas de Limiñón, en Abegondo, e Xanrozo, en Betanzos. En Piadela criouse a filla do rei e despois esposa de Fernando I. Crese que a raíña galega Sancha Alfónsez que reinou en Galicia no ano 1037 á morte do seu irmán Vermudo III, pasou a infancia en Piadela. Familiar e dúplice, foi fundado por Vimarrano, pai de Fronosilde e Gundemaro quen o recibiron e restauraron. Estaba baixo o padroado de San Salvador, Santa María e Santo Estevo. Á chegada de Xelmírez a Santiago, o templo estaba en mans de cabaleiros; despois de recuperalo, Xelmírez ordenou restauralo, encargo que puxo en mans do arcediago Xoán Rodríguez; a consagración foi en novembro de 1101. Coñécense varios documentos de doazóns realizadas por Munia, irmá do conde Pedro Froilaz, quen á morte do seu home tomou os hábitos e permaneceu nel ata a súa morte no ano 1147 en que debeu quedar deshabitado, pasando á mitra compostelá. A igrexa é de orixe románica, pero apenas quedan restos (zócolo escalonado e seteira); sobre a fachada principal hai un escudo e unha cruz de Malta.
Mosteiro de San Martiño de Tiobre: A igrexa matriz de Tiobre foi consagrada polo bispo Diego Xelmírez. En Tiobre emprazábase o principal núcleo de proboación durante o Imperio Romano (Betanzos Vello). Do 12 de xuño de 1497 é unha carta que deu Alonso Carrillo de Albornoz, bispo de Catania e comisario do papa, a favor de Nuno Yáñez de Noz, cura de San Martiño de Tiobre, a quen trataron de quitarlle os seus froitos e rendas, primeiro Diego de Andrade e depois o seu fillo Fernán Pérez de Andrade. O templo é de planta rectangular dunha soa nave e ábsida tamén rectangular. Todo o conxunto é de cadeirado de granito. O tímpano ten unha cruz de entrenzado sobre a porta que se apoia en dous capiteis con decoración vexetal. Na fachada principal ten unha porta baixo chambrana decorado cun axedrezado. O tímpano presenta como decoración unha cruz inscrita nun círculo. Espadana de dous vans.
Bailía templaria de Betanzos: Achega Bouzón Custodio que os templarios da bailía de Betanzos mantiveron un forte vínculo coa cercana bailía de Faro (Cambre), aínda que é unha das entidades organizativas das que menos información se conserva. Coñécese a raíz de dous documentos de mediados do século XIII. A primeira mención é do ano 1247 onde Fernán Miguelez aparece como comendador.
BOIMORTO
Mosteiro de San Cristovo de Dormeá: Monxas bieitas. O mosteiro foi fundado por Dona Lupa Pérez de Traba, casada do conde de Monterroso, Munio Peláez e filla do conde Pedro Froilaz, no ano 1152. No 1157 recibía carta de couto de Fernando II. Por documento do 10 de decembro de 1291, Maior Lorenzo, moradora do mosteiro, doa ao seu fillo Estevo Fernández todas as herdades que posúe en Peibás, Ferreira de Negral e San Martiño de Condes. No 1352 a comunidade estaba formada por pola abadesa, a prioresa e dúas monxas. Unha das abadesas foi citada polo trobador do século XIII Fernán Páez nas súas cantigas de maldizer onde lle chama "coyrmaa" e amiga. Por documento do 2 de abril de 1411, noméase a Álvaro Alfonso Xulián, bacharel en decretos, vigairo e executor polo bispo de Ourense, nomeado por Benedito XIII, para recoller información sobre a anexión do mosteiro de Dormeá ao de San Martiño Pinario; fora mandado anexionar no ano 1406 a San Martiño polo arcebispo de Santiago Lope de Mendoza. A principios do século XV o arcebispo Lope de Mendoza di que está nunha penosa situación, cunha desastrosa xestión das súas propiedades e cunha comunidade que non gardaba a regra bieita. Debido a isto, o prelado decide suprimilo e anexionalo cos seus bens a San Martiño Pinario no ano 1406. A igrexa, posta baixo a advocación de San Cristovo, consta dunha nave rectangular e bóveda de canón.
BOQUEIXÓN
Mosteiro de Ledesma: Orixe altomedieval do que non quedan restos. A Historia Compostelana indica que en tempos de Diego Xelmírez a catedral de Santiago recibiu de reis e nobres diversas partes ou a totalidade de varios cenobios, entre eles este de Ledesma.
Mosteiro de San Breixo das Donas (Donas): Tamén coñecido como San Breixo da Cova. Monxas bieitas. Jerónimo del Hoyo menciona unha inscrición medieval na actual igrexa de San Pedro de Donas que pertencería a este mosteiro. Dime o investigador Henrique Neira Pereira, quen tamén me achegou a información anterior, que non foi capaz de localizar a inscrición polo que pode que estea tapada pola pintura.
Mosteiro de San Sebastián de Montesacro: Situado no lendario Pico Sacro. Bieitos. Dependente de San Martiño Pinario. De lendarias orixes vencelladas á tradición xacobea, este mosteiro vén, ao menos, dende a Alta Idade Media, se ben non se lle pode facer moito caso á documentación existente que se cre foi falsificada, en parte ao interese de San Martiño Pinario en demostrar que o cenobio lles pertencía. Dise que foi mandado construír polo bispo Sisnando I no 914, quen o puxo baixo o padroado de San Sebastián. Por documento do 28 de xaneiro de 1090, o rei Afonso VI, co consello do seu xenro o conde don Ramón, e a petición do seu abade Velasco, concede o privilexio de couto ao mosteiro de San Sebastián, marcando os términos sinalados polos vicarios reais Antolín e Fernando, eximíndoo da xurisdición real. Serviu como albergue aos peregrinos que escollían a Ruta da Prata. Pouco se sabe antes do século XIII, cando aparece como priorado de Pinario, documentándose algúns priores ata o ano 1476. A tranquilidade do cenobio viuse truncada pola construción dun castelo (máis ben unha torre de vixiancia e control). Dito o anterior, o investigador Henrique Neira Pereira dime que no Pico Sacro hai dous templos. O que está máis alto é a capela de San Sebastián do Pico Sacro, e un pouco máis abaixo está a igrexa parroquial de San Lourenzo da Granxa. Aínda que os dous templos foron dos monxes, o cenobio propiamente dito sería o de San Sebastían. Do Boletín Oficial do Arcebispado de Santiago nº 2149 (1915) recollo que no Monte Sacro había un santuario adicado a Santiago, que en romaría acostumaba visitar o arcebispo compostelán Rodrigo de Luna. A capela de San Sebastián, con varias reformas ao longo dos séculos, ten orixe románica (nun dos aleiros consérvanse varios canzorros). O P. Fidel Fita, no Boletín da Real Academia da Historia nº 59 (1911), no traballo La gran caverna del Pico Sacro, dos leguas al Oriente de Compostela. Nuevo estudio,
fala do P. Juan Álvarez Sotelo, da Compañía de Xesús, natural de
Perrelos (Sarreaus), nacido no 1658 e finado no 1712, quen, despois de
ser trasladado de Monterrei para Santiago, escribiu sobre o Pico Sacro e
as súas cavernas que visitou o 29 de agosto de 1698, acompañado polo
abade de Lestedo Antonio de Linares e Andrade ("Llamáronle también
Mons Sacer, monte sagrado, así por haber tenido en el pináculo un templo
famoso dedicado á no sé que ídolo de gran devoción, como porque á todo
el monte lo tenían consagrado a la mentida deidad. Por lo cual tenían
por grave sacrilegio herir las tierras con hierro, aunque fuese para
sacar oro; si pero se permitía tomar y llevar como don de Dios el que se
hallase en la superficie... Tiene otrosí este monte otra obra más
asombrosa, es á saber, una caverna, no obra de naturaleza como se han
visto algunas, sino de hombres; abierta en peña viva y tan profunda que
nadie le halló suelo, aunque algunos lo intentaron, y tan larga piensan
otros llega al río Ulla, que corre distante del pináculo una larga legua"). No Archivo Histórico Nacional consérvase unha narración que vai dos anos 998 a 1029 sobre a historia do mosteiro.
Mosteiro de San Estevo de Anos: Do antigo cenobio só se conserva a igrexa de orixe románica reformada con elementos barrocos.
Mosteiro de San Xoán de Vilanova ou de Borneiro: Bieitos. Anexo a Moraime. Asociado a un hospital de peregrinos que dende Santiago continuaban a Fisterra, construído mercé a unha doazón que no ano 1095 fixo a condesa Argelona ou Arxilo Páez, emparentada cos condes de Traba, de acordo con don Paio, abade de Borneiro. No 1199, dona Urraca Fernández de Traba fai unha manda ao cenobio. A mesma condesa doa o seu mosteiro familiar de San Xoán Bautista, que se atoparía nun lugar chamado Vilanova, ao de San Xián de Moraime, en Muxía. O mosteiro deixou de ter actividade monacal no século XIII ou XIV, xa que a finais do 1380 menciónase só como couto, sen outra referencia. Como foi fundado por unha muller tense crido que albergou unha comunidade feminina, pero non hai datos que o confirmen, ademais no 1095 está á súa fronte un abade polo que tería unha congregación masculina ou en todo caso dúplice.
Mosteiro de San Martiño de Canduas: Século X. Monxas bieitas. A primeia notica dáse no testamento de dona Urraca Fernández de Traba, redactado no ano 1199. Pouco máis se sabe sobre este cenobio ata o 1436, ano da súa desaparición, que foi decretada polo arcebispo de Santiago Lope de Mendoza para anexionalo a San Martiño Pinario. Daquelas só vivían en Canduas a abadesa e a priora que se opuxeron a que a súa casa fora anexionada, finalizando o proceso no 1441 por orde do papa ao abade de San Pedro de Fóra para que a consumase. Só se conserva a igrexa, edificada sobre os restos do primitivo mosteiro.
CABANAS
Priorado de San Martiño do Porto: A igrexa parroquial ten orixe no século XV. A cabeceira é renacentista e a nave, de planta rectangular, barroca; o presbiterio tamén é renacentista. Dise que foi reedificada coa axuda do arcebispo Bartolomé Rajoy. Na fachada, do 1788, salienta a imaxe a cabalo de San Martiño compartindo a capa cun pobre. Situada a carón do Camiño Inglés a Santiago de Compostela. Orixe nun priorado cisterciense. No ano 1714, o mosteiro de Sobrado dos Monxes e o priorado de San Martiño do Porto demandan ante a Real Audiencia de Galicia a Francisco de Otero e Andrade sobre pago de 2.586 reás e maravedises segundo a súa obriga. Este Franciso de Otero era arrendatario das rendas do voto pertencente ao arcediago de Nendos, xurisdición de Caaveiro, que preiteou cos suarrendatarios Joseph Manzano e Isidro García sobre os cartos que lle adebedaban.
CAMARIÑAS
Priorado de Santa Mariña de Tosto (Cabo Tosto-Xaviña): Bieitos. Pouco se sabe deste pequeno mosteiro, tal vez herdeiro doutro altomedieval. Desaparecido, parece que se levantaba no lugar que ocupa unha pequena capela. Pasaría a depender como priorado de San Paio de Antealtares a finais do século XII ou principios do XIII. No ano 1380, con Sabardes, aparece como priorado de San Paio usurpado por Roi Soga. Destruído polos normandos, reedificouse a finais do s. XII no que o abade de San Paio lle concede diversas posesións en Muxía, Laxe e Vimianzo, se ben este documento, datado no ano 1194, é considerado falso por F. J. Pérez Rodríguez (2008), por crer que a súa restauración nos terreos que establece o diploma é bastante difícil de que así fose, pois sería un caso único na Galicia medieval, sen intervención de laico ningún así como sen a presenza da autoridade diocesana correspondente, o arcebispo compostelán.
CAMBRE
Mosteiro de San Cibrán de Bribes: Bieitos. Posibles raíces altomedievais. Pedro Tácito, cardeal compostelán e outros herdeiros doáronllo ao arcebispo de Santiago no ano 1182. Dise que foi fundado polo monxe Creconio Muñiz. Tiña liberdade para elixir o seu abade, que debía ser confirmado no cargo polo arcebispo. Por documento do 20 de setembro de 1380, Xoán I confirma, a petición do seu abade, os privilexios concedidos polos seus antecesores Afonxo X (1264), confirmatorio doutro de Fernando II (1232), que confirmaba á súa vez outros dous, un de Afonso IX e outro de Fernando II (1186). Foi un dos mosteiros que máis cedo aceptou a reforma observante, sendo visitado por frei Juan de San Juan, prior de Valladolid, no ano 1494, mais conservando a súa independencia ata o 1499 en que é anexionado a San Martiño Pinario, coa confirmación papal un ano despois. No 1518 é nomeado prior Pedro de Bergondo, e capelán para administrar os sacramentos Alonso Pérez que renuncia no 1528. En marzo de 1638 era prior Francisco de Guzmán. Do 26 de marzo de 1681 é un documento, que se conserva no Arquivo Histórico Nacional, en que Gregorio de Balboa, prior do mosteiro, denuncia ao fregués Xoán Antonio Fraguio polo impago de primicia. Do mosteiro queda a casa reitoral que está arrodeada dun potente muro de mapostería na que se abre o portalón coa pedra armeira de San Martiño Pinario. Intramuros consérvase un pombal e un hórreo. A igrexa foi reconstruída no ano 1778, segundo unha inscrición da fachada.
Mosteiro de Santa María de Cambre: Bieitos. A fundación debeuse ao conde Avito e aos seus irmáns. O primitivo mosteiro, fundado no ano 932, tivo como primeiro abade a Adulfo ou Don Munio. No ano 942 pasa a depender, ata mediados do século XV, de San Paio de Antealtares (Santiago), primeiro como abadía e despois como priorado. Os documentos foron manipulados no século XII para demostrar a súa pertenza ao cenobio compostelán. No ano 1115 figuraba como abade Pedro. A mediados do século XII está en poder de dona Sancha González, esposa do conde Fernando Pérez de Traba, pasando logo á súa neta dona Urraca o que parece indicar que neste tempo non tiña monxes. No 1454 dependía como encomenda de Gómez Pérez das Mariñas. No 1489 pasou a depender de San Martiño Pinario, suxeito a San Bieito o Real de Valladolid. Do
21 de febrero de 1521 é unha carta da cidade da Coruña a Carlos I sobre
un preito entre a Colexiata de Santa María e o mosteiro de San Martín
Pinario polos priorados de Santa María de Cambre e Santo Tomé de
Monteagudo. No 1589 foi incendiado polos ingleses e no 1809 polos franceses. Da igrexa, construída baixo o patrocinio dos Traba no ano 1194, sobresae a cabeceira formada por cinco ábsidas semicirculares.
Priorado de Sigrás: Coñecido como Hospital de Sigrás porque era onde se refuxiaban os pereginos camiño de Compostela. Segundo un documento de abril de 1211, o rei, tras unha crise coa orde do Temple, dooulle varias propiedades, entre outras as terras de Santiago de Sigrás: "... quantum ad regiam pertinet feligresia Sancti Jacobi de Sigraes". Despois debeu pasar aos monxes bieitos. A igrexa, de orixe románica do século XII, está posta baixo o padroado de Santiago o Maior.
Bailía de Faro (Santa María do Temple): Foi sé central da Orde monástico-militar do Temple en Galicia, citada xa no ano 1181 ("Burgum Fari Templi"). Con diferencia, segundo Bouzón Custodio (2022), na documentación é onde se citan maior número de freires e da que se coñecen ata dez comendadores: Rodericus Fernandi (1200), Pelagio Pelaez (1203), Froyla Adefonsi (1205), Munio (posterior a 1201 e anterior e 1214), Martinus Sancii (1214, denominado "conmedatorem
domus milicie Templi in Galletia y conmendatoris Templi in Galletia"), Rodrigo Díaz (123o), P. I. (1232), I. Lopiz (1238), Petrrus Ihoannis (1241) e Ruy Pérez (1307). Ademais documéntase unha muller, "sorore Urraca Vermuiz", descoñecéndose se esta muller templaria foi un caso illado ou se houbo outras.
A CAPELA
Mosteiro de San Xoán de Caaveiro: Bieitos-agostiños. Atópase nas Fragas do Eume. A tradición asegura que foi fundado como mosteiro bieito polo mesmísimo San Rosendo no ano 936, aínda que xa existía, ao parecer, dende o 742 (data considerada errada por López Ferreiro). No ano 1135 foi refundado por Afonso VII e a súa muller Dona Berenguela. A primeira referencia fiable data dun documento papal do ano 1154 xa que os anteriores foron adulterados polo que merecen pouca credibilidade. Na segunda metade do século XIII pasa aos Coengos Regulares de San Agostiño. San Xoán de Caaveiro herdaría o seu couto da súa etapa altomedieval, a pesares de que no seu cartulario aparecen tres cartas nas que llo concede Afonso VII (Pérez Rodríguez, 2008), e será ampliado polos monarcas do século XII, e por última vez no 1238 por Fernando II que lle doaba ao mosteiro a igrexa de Santo Estevo de Eirís onde se incluía a freguesía de Cabanas. Caaveiro caerá na Baixa Idade Media no poder dos Andrade; no 1382 os monxes entréganlle a encomenda a Pedro Fernández de Andrade "sen embargo das cartas e privyllejos que avemos de noso señor el rey don Johan que ora he en que mandou que non ouvesemos comendeyro eno dito couto salvo o piror de dito mooesteiro". No século XVIII perde a súa condición de colexiata o que conleva o remate da vida monástica. Coa desamortización de Mendizábal pasa a mans particulares precipitando a súa decadencia. A igrexa é románica, do século XII, ten unha nave rectangular e ábsida cuberta con bóveda de canón seguida doutra dun cuarto de esfera. Ao mosteiro accédese por unha escalinata que dá a un arco de entrada sobre o que se ergue unha torre barroca construída no século XVIII. No mes de febreiro do ano 2011 concluíron as obras de rehabilitación.
CEDEIRA
Santo André de Teixido: A igrexa actual é dos séculos XVI e XVIII. Da primitiva construción só se conserva a porta norte. Dise que a reliquia do santo foi traída cara o ano 1600 polos Cabaleiros da Orde Malta a quen pertenceu o santuario dende o século XII ao XIX. Segundo a lenda, Santo André chegou navegando ata os escarpados cantís da serra da Capelada, a súa barca afundiu pero non recibiu ningún auxilio por parte dos habitantes do lugar. A barca transformouse nunha rocha coñecida como "A barca de Santo André". Entón, ao santuario que Deus lle prometera, acudirían todos os homes, en vida ou despois de mortos: "Ao Santo André de Teixido vai de morto o que non foi de vivo". Preto hai unha fonte construída no ano 1781 que garda a tradición que consiste en botar un miolo de pan á fonte; se frota é símbolo de boaventura e a petición cúmprese, máis se afunde é sinal de mala sorte e a petición queda sen cumprir.
Pía ritual: No cemiterio apareceu unha peza (agora na igrexa) que nos pode levar aos primeiros tempos do cristianismo. Trátase dunha pía ritual de granito que en tres esquinas ten esculpida unha cabeza humana feita de forma tosca, e na parte inferior, inscrita nun círculo, unha esvástica de quince radios con dúas perforacións que A. Fraguas relaciona cun culto solar. López Loureiro dátaa entre os séculos III-VI.
CESURAS (Forma parte do Concello de nova creación Oza-Cesuras)
Mosteiro de San Salvador de Trasanquelos: Nin sequera se sabe a que santo estaba adicado, se ben debeu ser a San Salvador. Por
documento do 27 de xuño de 1061, Fernando I e Sancha doan ao mosteiro
do Salvador de Cís varias igrexas, entre outras a de Trasanquelos, co
privilexio de couto das súas herdades; a doazón foi outorgarda a
petición de Segeredo Aloitiz e a sú amuller Adosinda Arias (no Arquivo Histórico Nacional). Documéntanse outras doazóns nos anos 1150 e 1160. Consta como mosteiro nas doazóns das partes do antigo mosteiro polos seus herdeiros en beneficio de Sobrado. Só se conserva a igrexa barroca dunha soa nave rematada nunha ábsida rectangular. A fachada principal, en cadeirado de granito, foi restaurada no século XIX. Destaca unha espadana dobre.
Priorado de Loureda: En
1154 comezan as doazóns de terras a favor do mosteiro de Sobrado que
máis tarde han conformar o territorio da granxa de Loureda.
COIRÓS
Mosteiro de Santa Baia da Espenuca: Bieitos. Sábese que o antigo mosteiro, desaparecido, foi reedificado no ano 841. Segundo a tradición había outro anterior que foi destruído polos suevos. Foi incorporado ao mosteiro de San Salvador de Cís no ano 1063 do que será priorado ata mediados do século XIV. No século XV aínda era priorado, pasando a igrexa a filial da de Coirós. A igrexa é románica do século XII, ten unha nave e unha ábsida semicircular cuberta con bóveda de canón. No interior conserva pinturas murais do século XV. Nas inmediacións ergueuse un castro e logo unha torre medieval. A fortificación cítase no ano 868 xunto á igrexa de Sancta Eulalia ad castellum Asperunti que por aquel tempo semella xa antiga pois foi restaurada en torno ao século IX.
CORISTANCO
Mosteiro de San Mamede de Seavia: Bieitos. As primeiras referencias documentais datan do ano 1130. Pequeno mosteiro bieito vencellado aos Traba, primeiro habitado por monxes e logo por monxas. Non ten pasado altomedieval coñecido, a vida monástica está testemuñada nos séculos XII e XIII nas bulas concedidas a Santiago de Compostela e pola actuación dos seus abades no 1194 e no 1229. A confirmación papal da súa anexión a San Paio de Antealtares foi por bula do ano 1516. Da igrexa consérvanse restos da primitiva construción románica.
Convento de Santa Bárbara: Clarisas de clausura. Fundado polo papa Alexandre VI no ano 1494 no lugar onde se levantaba unha capela posta baixo a advocación de Santa Bárbara. O cenobio foi ampliado nos séculos XVII e XVIII. Na porta de entrada ten representacións de relevos góticos do século XIV cunha representación do Xuízo Final, e no vestíbulo ten outro relevo da Virxe co Neno.
Convento de San Domingos: Dominicanos. O primitivo convento ergueuse no século XIII, extra muros da cidade. No ano 1589 foi utilizado como fortaleza por Drake durante o asedio da cidade e que logo arrasou cando a fuxida. No 1606 inícianse as obras do novo San Domingos, esta vez intra muros da Coruña. A parte do convento ampliouse no 1726 pero a igrexa foi derrubada case por completo e só se conservan as capelas do Rosario e dos Remedios. No 1775 comeza a súa reconstrución. No exterior salienta a torre do campanario, oblicua ao eixo do templo.
Convento de San Francisco: Dise que foi fundado por Fr. Benicasa de Tuderto, enviado polo mesmo San Francisco de Asís dende Santiago. As primeiras referencias fiables datan do ano 1262 e 1279, se ben os primeiros documentos escritos datan do 1423. Apenas quedan un par de muros que puideron corresponder á construción orixinal. O rei Afonso XI aloxouse no convento no ano 1345, e no 1520 Carlos I reuniu eiquí as Cortes, volvendo reunilas Felipe II no 1554. O primeiro claustro é do século XVI, visible parcialmente dentro das dependenzas do Museo Militar. Un dos elementos máis destacados do claustro é o pavimento de cantos rodados da zona do deambulatorio. Existe unha canle que atravesa o deambulatorio sur polo centro que non forma parte da fábrica orixinal do convento, senón cun uso industrial do ano 1835, trala Desamortización de Mendizábal. Consérvanse varios tipo de enterramentos: sartegos antropoides, tumbas escavadas no xabre e enterramentos de laxes, sen faltar nichos feitos con antigas laudas reutilizadas. As laudas son en gran parte dos séculos XIII ao XVIII, se ben a maioría datan dos séculos XIV e XV. No 1589 foi incendiado polos ingleses de Drake. No 1651 sufriu outro incendio pola voadura do polvorín de San Carlos. No 1835, tras a exclaustración, convértese en cárcere, e no 1937 funcionou como cuartel militar o que acelerou a súa ruína. Os franciscáns regresaron á Coruña no ano 1942, trasladando algúns restos do antigo convento ao Paseo das Pontes. A igrexa formaba parte do convento situado extramuros da cidade. O resto da cimentación pertencería ao século XIV (nave principal, ábsida e capela) e ao século XVI (capela do Evanxeo, nave da epístola e torre). Entre 1964 e 1973 reedificouse en Santa Margarita parte da igrexa (cabeceira e cruceiro), engadíndose posteriormente unha nova nave e o campanario.
Colexiata de Santa María do Campo: Acadou o título de colexiata no ano 1441 por graza do arcebispo Lope de Mendoza. O reitor da parroquia convértese en prior. O arcebispo deu as normas que debía seguir a congregación pero sen esixir vida en común. A finais do século XV a colexiata coruñesa medrará tanto en patrimonio como en dignidade debido a Fernando Vermúdez de Castro, arcediago de Nendos na Igrexa de Santiago. Don Fernando conseguirá anexionar a Santa María o patrimonio de varios pequenos cenobios bieitos próximos á vila, aínda que a colexiata veráse na obriga de pactar coa Congregación de San Bieito de Valladolid, xa no século XVI, polo que finalmente se quedou cos bens de Mens e de Monteagudo. (F. Javier Pérez Rodríguez, 2008).
Convento das Capuchinas: Na rúa das Panadeiras. Fundado a finais do século XVII nunha antiga ermida de Nosa Señora das Marabillas. Logo levantouse a igrexa actual cuxas obras deberon comezar no 1715. A presenza das capuchinas na Coruña data do 1683. As obras do convento, a cargo de Domingo de Andrade, comezaron no ano 1688, logo continuadas, a partir do 1707, por Fernando de Casas Novoa. Estivo en uso ata o 1982 (a comunidade trasladouse a Liáns, no concello de Oleiros). No 1988 rehabilitouse para a nova sé do Museo de Belas Artes a cargo do arquitecto Gallego Jorreto. Na igrexa celebrouse, no 1966, a primeira misa fixa en galego durante a ditadura franquista, oficiada polo crego Manuel Espiña (no 1965 traduciu os Evanxeos ao galego, e no 1968 publicou o Misal galego).
Mosteiro de Santa Baia de Curtis ou do Padreiro: Fundado polo bispo Placencio. O P. Flórez (1792), García Álvarez (1965) e P. Locertales (1976) citan un documento do ano 995 que fala da restauración do mosteiro polo bispo Pedro (San Pedro de Mezonzo), doándolle a igrexa de "Sancto Vicentio de Naimaia", en Aranga. Algúns autores cren que eiquí pode haber restos arqueolóxicos relacionados cun proceso temperá da cristianización de Galicia. No ano 1157 era o seu abade un tal Afonso. No 1511 xa pertence a Sobrado. A igrexa actual é de estilo neoclásico.
CURTIS
FERROL
Convento das Escravas: Clausura. Adoratrices Escravas do Santísimo Sacramento e da Inmaculada. Edificio moderno con espadana fundado no ano 1958. Carece de interese artístico.
Convento de San Francisco: A igrexa de San Francisco atópase situada dun convento franciscán do século XIV. Aínda que algúns cronistas atribúen a fundación ou reedificación a Fernán Pérez de andrade no 1377, un traballo publicado pola historiadora Carmen Manso Porto en Rudesindus (2020), baixo o título El convento medieval de San Francisco de Ferrol, di que se prantexan moitas dúbidas xa que non figura no primeiro catálogo de conventos franciscanos: o Provinciale Ordinis Fratrum Minorum formado cara o 1343, nin no segundo catálogo de Bartolomé de Pisa recollido na súa obra De conformitate vitae Beati Francisci ad vitam Domini Iesu que foi composta entre 1385 e 1390. A investigadora, despois de revisar a documentación medieval doutros mosteiros mendicantes galegos do século XIV, non atopou ningunha alusión a este de Ferrol. O mosteiro debeu remontarse a principios do século XV, cando xa se cita nalgúns pergameos.
Priorado da Graña de Brión ou da Cabana (Brión): No ano 1153 o deán e o Cabido de Santiago fixeron unha doazón á igrexa de Santo André de Brión ao abade Exidio e aos monxes do mosteiro de Sobrado; tanto o templo coma o seu termo foron as primeiras posesións que os monxes de Sobrado tiveron nas cercanías do Ferrol, poñendo á fronte do convento da Cabana a un monxe co título de "Magister Grangia de Brion", título equivalente ao de prior. En
1360 apropiouse como encomendeiro Garci Rodríguez, gran señor da
zona, que tivo que devolver estes dominios en 1380. De novo en 1733
estas terras están en lea co conde de Lemos, que pretende doar esta
vila ao rei. No ano 1765 os monxes trasládanse á vivir á Cabana,
chamándose a partir de agora priorado da Cabana. Permanecerá no
mosteiro ata a desamortización.
Citado por Frei Martiño Sarmiento.
IRIXOA
Igrexa de San Martiño de Churío: Aínda que moi reformada (a última remodelación data do ano 1983), a orixe pode estar en época altomedieval. O coñecido como Documento de Tructino (868) recolle varias igrexas e capelas dependentes da diócese de Iria onde aparece a de Churío. Por un documento do ano 955 do Tumbo de Sobrado sábese que pertencía ao bispo de Iria, Pedro Mezonzo, quen a doa ao mosteiro de Santaia de Curtis. Nun muro lateral da igrexa hai unha estela cunha cruz grega e a Alfa e Omega coa inscrición "E MANVEL NOVISCVM EST P SVARA EIVS : S: MARTINI EPI: ET Cº", ("Manuel está con nós no altar de San Martiño, bispo e confesor") que algúns investigadores datan en época sueva. Tamén se conserva unha cruz entrenzada enmarcada nun baquetón. Nos arredores hai tres sepulcros antropoides (un apenas se aprecia xa que sobre el realizouse outra construción). No exterior hai unha pía bautismal de pedra. Crese que o lugar puído acoller un pequeno mosteiro.
A LARACHA
Mosteiro de San Pedro de Soandres: Bieitos, século X. As primeiras referencias documentais do mosteiro datan do 30 de agosto do ano 956, nunha carta de doazón do conde Pelaio onde se conceden a Soandres terras de Montemaior, Coiro, Golmar, Erboedo, Vilaño, Cabovilaño e Cerceda. A fundación debeu de ser anterior. O 24 de febreiro do ano 969 o bispo don Nuño confirma ao mosteiro de San Pedro a posesión dos lugares de San Martiño de Cerceda, Santa Mariña de Queixas e San Xoán de Astrar. Exerceu influencia das terras que hoxe coñecemos como Bergantiños. No ano 1351, o rei Pedro I eximiuno de pagar os impostos de yantare e colleita, polo que os monxes acordaron mudar o nome de O Salvador polo de San Pedro. En xaneiro de 1424, o rei Xoán II comunica aos funcionarios reais do Reino de Galicia ter recibido queixas do abade de Soandres contra algúns cabaleiros e ricos-homes galegos por coartar a liberdade dos monxes polo que toma a estes baixo a súa protección, e tamén aos seus vasalos, gando e propiedades, dándolles carte de seguridade para poder viaxar por todo o reino, ademais de ordenar que se lles dispense a debida protección. En abril de 1459, Pío II nomea a Xoán, cardenal de Santa Prisca, abade de Soandres. Por documento do 4 de outubro de 1486 faise faise un seguro a favor do mosteiro porque temen o que poidan facer Fernando Pérez Parragués e a súa muller Constanza Reyes. No século XV, o mosteiro mantén varios preitos con comendeiros que debían desembargar as herdades, casais, muíños e igrexas pertencentes ao cenobio. No ano 1495 foi anexionado a San Martiño Pinario (Santiago), transformándose en priorado. Na actualidade só se conservan algúns vestixios na casa reitoral. Aínda que na igrexa predomina o gótico, consérvanse restos da súa orixe románica (canzorros e unha porta con lintel sobre mochetas). Ten planta basilical de tres naves divididas en catro tramos cada unha que rematan en tres ábsidas poligonais cubertas por cúpulas nervadas. A cuberta das naves resólvese mediante unha bóveda de canón apoiada sobre arcos feixóns que descansan sobre os contrafortes exteriores. Chama a atención unha figura de pedra policromada proveniente da derrubada capela situada no monte de Santa Marta. Recentemente apareceu destruído un sártego cunha inscrición en latín, catalogado por Patrimonio, de cuxa autoría nada se sabe. Ata o ano 1909 houbo unha ara romana dedicada a Xúpiter que formaba parte do altar; na actualidade atópase no Museo da Catedral de Santiago.
Convento do Socorro (Caión): Agostiños, século XVI. Fundado por Fernando Bermúdez de Castro no ano 1620, chegou a acoller unha ducia de freires. Funcionou como convento uns douscentos anos, e tamén como escola ata principios dos anos setenta do pasado século. Do antigo convento só se conservan algúns restos na reitoral que na actualidade acolle a Oficina de Turismo.
Bailía templaria de Lendo: Carlos Pereira Martínez (2000) di que é probable que Lendo xa estaría en posesión da orde monástico-militar do Temple no ano 1228, cando o rei Afonso IX fai parada apud Leedo, ubicado nunha importante vía de comunicación, cando se dirixía á Coruña. No ano 1241, sendo comendador frei Xoán (Iohanne), o único que se coñece de Lendo, redáctase unha concordia entre o mosteiros de Oseira e a Orde do Temple sobre varios bens "in tota terra de Trastamar et de Duvria et in Bregantinos et in Canzes...". Continúa Pereira Martínez que "como é lóxico, a dispersión destes bens, e o seu afastamento respecto do mosteiro, fixo que rapidamente os monxes de Oseira tentaran desfacérense deles dun xeito satisfactorio. E isto conseguírono coa concordia coa Orde do Temple. Para elo, Menendo, abade de Oseira, e Pedro Eanes de Faro, commendator de Faro et de tota Gallecia, no nome do Mestre do Temple, apelaron a uns homes bós, Fernando Gutiérrez e Suerio Sueriz, monxes de Oseira, e frei Xoán e frei García, comendadores de Lendo e Amoeiro, respectivamente, por parte dos templarios. O acordo alcanzado foi o seguinte: os templarios cedían a Oseira, na parroquia de Prado (Lalín) algúns casais, a cuarta parte da igrexa de San Martiño e tres cuartas partes dun muíño; engadían outros bens en terras de Ourense... A isto temos que engadirlle a cuarta parte do couto de San Martiño de Cances, que posuían os templarios (usurpando quizais o que alí tiña Oseira), a posesión do cal é precisamente o que motiva a concordia, xa que supoñemos que o mosteiro de Oseira, dado o afastamento destes bens, non tería moitos desexos de comezar preitos longos, preferindo a mellor solución, un acordo amigable... A todos estes bens hai que engadir, loxicamente, Lendo coa súa igrexa, sé da encomenda". Descoñécese ata cando funcionou a encomenda xa que non aparece na citación que se lle fai ao templarios en 1310, quizais porque pertencía á bailía de Faro (o ano de 1310 é o
da citación xudicial de Tordesillas promulgado polo arcebispo de
Toledo, por mandato do papa Clemente V, para que os cabaleiros
templarios comparecesen en Medina del Campo á raíz da persecución do rei
francés Felipe IV). A igrexa de San Xulián de Lendo é de orixe románica; un dos canzorros representa un elefante, representación cremos que única no románico galego. No interior vense varias cruces patadas.
Priorado de Cives de Abaixo (Colúns): Císter. Consérvase unha casa moi reformada onde apareceron algúns vestixios do priorado utilizada para recadar as rendas que posuían os monxes de Sobrado. Os propietarios actuais contáronme a principios de xuño de 2024 que cando a mercaron (antes pasou por outras mans) había unha pía de auga bendita empotrada nunha das paredes exteriores, ante a insistencia do cura párroco de Colúns foi trasladada para a igrexa parroquial. Aínda se conserva a tradición de que no sitio houbo un convento.
LOUSAME
Mosteiro dos Santos Xusto e Pastor de Toxosoutos: Século XII, bieitos. Denominado tamén como de San Xusto de Avellanedo. Nos textos antigos lese Tojis Altis ou Tribulis Altis. A fundación débese a dous cabaleiros, Froila Alonso e Pedro Muñiz, que no ano 1129 asinaron unha carta de irmandade comprometéndose a vivir baixo a Regra de San Bieito. O ano 1132, Pedro Cresconiz trocou ao mosteiro de Antealtares (Santiago) a capela de San Xusto e Pastor por outra situada en San Pedro de Castro (Roo-Noia). O 5 de decembro de 1135, Afonso VII e a súa dona Berenguela, conceden ao mosteiro o privilexio de couto de todas as súas propiedades presentes e futuras, ademais de eximilo do pago de portádego en todo o reino (confirmado por Pedro I no 1351, e Xoán I no ano 1379). O 19 de maio de 1136, o infante Afonso Enríquez doa ao mosteiro a vila de Paredes. Así naceu o mosteiro de San Xusto de Toxosoutos. A capela, da que non existen restos, transformouse en igrexa a carón da cal se ergueu a primeira casa monacal. Por doazóns, adquisicións e trocos, chegou a ser un dos máis ricos de Galicia, chegando a contar con propiedades en Galiza, León e Portugal. O final de Toxosoutos foi no ano 1475, cando o papa Sixto IV ordena a súa anexión ao mosteiro de Sobrado dos Monxes. Logo da desamortización e exclaustración, as propiedades foron vendidas polo goberno, arruinándose o edificio do que non queda máis que unha pequena parte que se acondicionou para casa reitoral, tamén abandonada. O claustro románico vendeuse ao vizconde de Santo Alberte que o trasladou ao pazo de Pena de Ouro, en Noia. Os numerosos libros e documentos da súa biblioteca perdéronse ou foron roubados, conservándose o denominado Tombo de Toxosoutos, conservado no Arquivo Histórico Nacional, e a documentación relativa aos foros e propiedades que se poden consultar no arquivo histórico da Universidade de Santiago.
MALPICA
Mosteiro de Santiago de Mens: Coñecido na Idade Media como de Magna Salagia.
Bieitos. O documento máis antigo data do ano 1078, referido a doazóns
dos condes de Traba.; o seu abade era Racamundo. Pouco se sabe del nos dous séculos seguintes.
Tratábase dunha comunidade pequena, formada no século XV por dous monxes
e o abade. No 1531 xa dependía de San Martiño Pinario, cando a cesión á
colexiata de Santa María do Campo na Coruña a cambio de Santa María de
Cambre. Segundo Xerónimo del Hoyo, no século XVII aínda se mantiñan en
pé o claustro e as celas dos monxes. O P. Yepes, erradamente, di que
estivo vencellado a Antealtares debido a un documento papal do 1509 en
que aparece xunto a Portor. De Mens dependía o priorado de Monteagudo.
Na actualidade só se conserva a igrexa mosteiral con cabeceira formada
por tres ábsidas, a central pentagonal cuberta con bóveda de esfera, e
as laterais, semicirculares, cubertas por bóvedas de semiesfera. No muro
norte hai dúas inscricións moi deterioradas, interpretadas polo coengo da catedral de Santiago Barral
Iglesias: Na primeira le: "ERA MCLXXII:ME FEQ(u)IT GUNSA", polo que a
remodelación sería no ano 1134 baixo a dirección do mestre Gundisalvus.
Na segunda: "IN N(o)MINE D(omi)O X(risti) IH(e)S(u) HONOREM S(ancte)
MARIE VIRGI(ni)S ET S(anc)TOR(um) OM(n)IUM.REMAVIRA AB(a)S". No interior
hai unha ara romana incrustada na ábsida dereita coa inscrición
eliminada. A finais do século XIX a fachada románica do templo trocouse pola que podemos ver hoxe en día.
MAZARICOS
MELIDE
Convento do Sancti Spiritus: Franciscáns, consérvase a igrexa. As primeiras referencias ao convento do Santo Espírito datan do ano 1325, nunha doazón realizada por Álvaro Díaz de Deza. Do 27 de febreiro de 1381 é un privilexio que se conserva no Arquivo Histórico Nacional, dado en Medina del Campo, polo que o rei Xoán I exime do pago de todo tributo ao hospital do Sancti Spiritus polo servizo que presta aos peregrinos que van a Santiago de Compostela, confirmado no 1391 por Enrique III, e no 1407 por Xoán II. Por
documento do 1 de novembro de 1469, Frei Arias de Bilobris, ministro do
convento, afora a Fernán Mercedes de Barazón a metade dun muíño de
lagar. Por documento do 9 de abril de 1481, os reis católicos ao
convento e hospital de Melide os privilexios concedidos polos seus
antecesores. No ano 1498, o conde de Monterrei, Sánchez de Ulloa, mandou construír aos mestres canteiros Xan de Llano e Xan Casal a igrexa en memoria da súa nai, Inés de Castro (cuxo sártego se atopa no interior xunto co da primeira muller do conde, Leonor de Mendoza), empregando para a construción os perpiaños do antigo castelo do Castro. O 10 de maio de 1547, o papa Paulo III sanciona a anexión ao convento de varias parroquias da diócese de Lugo. O 20 de setembro de 1565, o papa Pío IV confirma os privilexios e mercedes concedidos ao convento polos seus antecesores. Na cabeceira exterior do templo poden apreciarse restos de pinturas que ben puideron adornar o antigo claustro do convento. A igrexa actual é de planta rectangular e unha nave con presbiterio rectangular cuberto por unha bóveda estrelada. Destaca a torre do campanario.
MIÑO
Mosteiro de San Isidro de Callobre: Fundado no ano 1088 polo presbítero Sentarius en terreos doados por Romano Didaz segundo figura nun documento de dubidosa autenticidade. No Arquivo Histórico Nacional consérva un documento do ano 1163 en que o conde Fernando González de Lara doa ao mosteiro de Monfero a ermida de San Isido de Callobre. A vida monacal foi breve. Abandonado o cenobio, o conde Fernando de Traba construíu cos seus restos un pazo xunto á igrexa que máis adiante se convertiría en Granxa do mosteiro de Monfero. En outubro de 1314 o mosteiro de Monfero e os cregos de Callobre acordan non demandar aos últimos o dezmo das herdades de "Santosidro". Nos anos 1389 e 1390, o mosteiro de Monfero afora varias herdades en Callobre. En xullo de 1455, o papa Calixto III diríxese ao mosteiro de Monfero sobre a intromisión do arcebispo de Santiago nas presentacións dos beneficios, entre outros, de Callobre, Ambroa e San Fiz de Monfero. Por documento do 2 de agosto de 1518, o mosteiro de Monfero afora a Alonso Dominguez de Callobre unha granxa coas súas herdades na freguesía de San Xoán de Callobre. Do 1741 é unha executoria do lugar da Graña e Granxa de San Isidro a favor de Monfero.
Convento das Relixiosas de María Inmaculada (Bañobre): No Pazo de San Paio. Convertido en centro de acollida.
Granxa-priorado de Perbes: No
mes de xuño de 2024, buscando unha información que nada tiña que
ver, atopei por casualidade unha referencia a unha granxa-priorado
situada en San Pedro de Perbes, concello de Miño, dependente do
mosteiro de Santa María de Meira. Nun volume encadernáronse
conxuntamente 520 páxinas con foros, arrendos, preitos e outras
escrituras realizados entre os anos 1556 e 1675. A verdade é que non tiña nin
idea desta granxa de Perbes que se garda no Arquivo Histórico Nacional. Se
ben é certo que eiquí fala de que pertencía a Meira, buscando máis
documentación vexo que o mosteiro de San Xoán de Caaveiro, no
concello da Capela, tamén tiña varias posesións en Perbes. O 18 de
xuño de 1416, o mosteiro de Caaveiro afora a Diego Arias e súa
muller Teresa Gómez; a Elvira Núñez, viúva de Roy de Leira; a
Álvaro Pérez e súa muller Constanza García; e a Pedro Testa e súa
muller Urraca, todas as herdades que posuía en San Pedro de Perbes e
San Xoán de Vilanova. Caaveiro volve aforar varias propiedades en
Perbes no ano 1494. De San Pedro de Perbes era frei Pedro, monxe de
Santa Catarina de Montefaro, que no ano 1464 merca a Galván Manteiga
unha cortiña en Miño. Preto de Bollo, parroquia de Perbes, consérvase o topónimo A Granxa e no mesmo Bollo A Casa da Granxa.
MONFERO
Mosteiro de Santa María de Monfero: Císter. Segundo F. J. Pérez Rodríguez (2008), este mosteiro ten unha das historias máis difíciles de desentrañar do monacato medieval galego debido á documentación falsa ou interpolada ou das lendas que rodean a súa fundación e que relacionan con San Xusto de Toxosoutos, poñendo como mostra que ten nada menos que cinco cartas de couto, caso único en Galicia e posiblemente na Península, todas de Afonso VII, catro delas coa mesma data pero que non coinciden no texto. No lugar onde hoxe se atopa o cenobio atopábase nos primeiros anos (1112 ou 1114) a ermida de San Marcos, lugar elixido polos cabaleiros e irmáns Suero e Froila Vermúdez para agocharse tras asasinar ao mordono de dona Urraca. Esta ordenou a un terceiro irmán reconstruír a derruída ermida no 1114. Vinte anos máis tarde este cabaleiro xunto co seu sobriño Pedro Osorio funda alí o mosteiro de Santa María de Monfero. Nun primeiro momento foi ocupado por monxes cluniacenses ata que pasou ao Císter no ano 1201, quedando baixo a xurisdición de Santa María de Sobrado. As múltiples doazóns de que foi obxecto ocasionaron unha serie de desputas co bispado compostelán e con algúns nobres. A decadencia encomezou no século XV pola mala xestión dunha serie de abades, mesmo se ten constancia do asasinato de varios monxes a mans dos campesiños. No 1506, ao se incorporar á congregación de Castela, tomou novo pulo o que lle permitiu aos monxes erixir a actual igrexa barroca (1641-1643). No 1803 un raio destruíu o ciborio da igrexa que, por mor da invasión francesa, non se chegou a reconstruír. No ano 1820 os monxes foron obrigados a abandonar o cenobio. Cando regresaron no 1823 atpáronno en estado de total abandono. A reconstrución viuse truncada no 1835 polo decreto de desamortización do ministro Mendizábal. Na actualidade consérvase un claustro renacentista con pegadas da primitiva edificación románica, outro claustro do século XVI cunha fonte no medio, e os restos dun terceiro que se estaba a levantar cando a invasión do exército napoleónico. Tamén se conservan restos do refectorio e da biblioteca. A igrexa, erixida ao mesmo tempo que o mosteiro, é de planta de cruz latina dunha soa nave que aínda conserva restos románicos na fachada sur. A fachada principal destaca polo seu axedrezado mediante a alternancia de bloques de granito e pizarra e as grandes columnas. No interior sobresae a bóveda octogonal e a cúpula de comezos do século XVIII. Tamén se poden ver os sepulcros de Pedro, Diego, Fernán e Nuno Pérez de Andrade, alcumado "O Mao", que participou na Primeira Guerra Irmandiña.
MUROS
Convento de San Francisco ou do Rial (Louro): Franciscáns. Sobre un crematorio fundado no ano 1223 levantouse unha capela románica posta baixo a advocación de Santa Mónica do Rial que deu lugar ao convento no ano 1433. Logo da exclaustración do ano 1835, os franciscáns ocupáronno de novo no 1873, procedendo á súa reconstrución. O claustro foi construído no ano 1646. O adro, cun cruceiro no medio, está cercado por un muro. Nas proximidades, no monte Oroso, erixiuse un Via Crucis no ano 1877 que ten a particularidade de estar formado por quince cruces.
Colexiata de San Pedro de Muros: A reforma da súa clerecía foi simultánea á súa elevación a colexiata e tivo lugar no ano 1500 por Diego de Muros III, bispo de Mondoñedo e despois de Oviedo. Destinou a dez coengos que tiñan que ser necesariamente presbíteros. O superior levará o título de prior. (F. Javier Pérez Rodríguez, 2008).
MUXÍA
Mosteiro de San Xián de Moraime: Bieitos, séculos VI-XII. Vencellado aos condes de Traba e logo priorado dependente de San Martiño Pinario, en Santiago de Compostela. Ademais da casa reitoral e un pombal, hai restos de sartegos e tuberías. Foron os monxes de Moraime quen impulsaron a cristianización de vellos cultos pagáns que se practicaban onde se ergue o santuario de Nosa Señora da Barca, como as pedras dos Cadrís e de Abalar relacionadas con ritos litolátricos que na simboloxía cristiá representan os restos da embarcación que trouxo á Virxe a Galicia. Documéntase por primeira vez nunhas doazóns do mosteiro de San Xoán de Borneiro no ano 1095. Foi destruído polos normandos no 1105, e logo polos sarracenos no 1115. Despois chegou o esplendor relixioso e económico. Segundo a tradición, os condes de Traba esconderon no mosteiro ao futuro rei Afonso VII da súa nai Dona Urraca. O propio Afonso VII confirmaba o seu couto no 1119. No 1345 o porto de Muxía conseguía separarse do couto do mosteiro e converterse en reguengo por obra de Afonso XI. A principios do século XV, a comunidade está formada por tres monxes, o prior e o abade, moi lonxe da que tivo en tempos precedentes. No ano 1494 o abade era frei Martiño Fernández de Ferrío quen, indignado pola supresión do cenobio, marchou a Roma a protestar; e alí morreu, sen evitar que o mosteiro fora ocupado por monxes de San Martiño Pinario que nomearon a frei García de Lens, antigo prior de Portor. No 1497, o Capítulo Xeral de San Benito de Valladolid decidiu segregar o patrimonio de Moraime do de Pinario para destinar as súas rendas aos gastos xerais da congregación, feito sancionado polo papa no 1499. Frei Martín Sarmiento estivo nel no ano 1745, dicindo que entre os seus papeis se conservaban máis de cincoenta pergameos en latín, galego e castelán. Consérvase
a igrexa de planta basilical con tres naves e tres ábsidas. Ten un adro
cuberto con escalinata que descende cara á porta principal, flanqueada
por tres pares de estatuas-columnas sobre as que descansan tres
arquivoltas decoradas coas almas da Apocalípse e uns anciáns músicos. A
porta lateral sur, descuberta no ano 1975, presenta capiteis e unha
escea da Derradeira Cea no tímpano exterior e un Agnus Dei no
reverso. No interior poden verse restos de pinturas murais que cubrían
todo o lateral que representan os sete pecados capitais e a morte. Na actualidade, a súa situación non se corresponde co valor histórico e artístico que posúe. As distintas intervencións levadas a cabo non resultaron suficientes para poñer a salvo o patrimonio que atesoura. Moitos dos seus elementos aparecen tirados pola contorna, constatándose o roubo de varias pezas. A reitoral, contruída no século XVIII, en parte sobre o primitivo cenobio, estivo moito tempo abandonada ata que unha empresa logrou a súa cesión por parte do arcebispado e restaurouna para uso hosteleiro, proxecto que se truncou coa crise.
Mosteiro de Santa María de Ozón: Bieitos. Aínda que os primeiros documentos datan do ano 1302, parece ser que a súa fundación débese aos monxes de Santa María de Tosto, na parroquia de Xaviña (Camariñas), que logo se trasladaron a Ozón. No 1301 aparece como priorado de Antealtares. O Tombo de Toxosoutos recolle unha doazón do ano 1334. O derradeiro prior foi Diego de Viveiro no ano 1480, quen no 1487 é nomeado como abade de San Paio. As propiedades de Ozón pasan a San Martiño Pinario no 1498. Os únicos vestixios que se conservan son un arco oxival que se atopa entre o muro que pecha a casa reitoral, parte dun muro, a igrexa (posta baixo o padroado de San Martiño), un arco tapiado que comunicaba o templo co cenobio e un lagar. No lugar hai un enorme hórreo do século XVI con 22 pares de pés.
Santa María de Muxía: Ferro Couselo di que o topónimo Muxía pode vir de monxía, alusión a un lugar onde había moitos monxes ou monxas. Na porta lateral da igrexa hai dous capiteis do século VII.
NARÓN
Mosteiro de San Martiño de Xubia (O Couto-Xubia): O primeiro documento data do 15 de maio do ano 977. Foi fundado como mosteiro dúplice no ano 1137 polos condes de Traba. No 1113 Pedro Froilaz de Traba e os seus irmáns Munio e Visclavara entréganllo á orde de Cluny o que co tempo obrigou ao cenobio a desfacerse de moitas posesións, conflito que rematou a principios do século XVI coa súa separación e posterior unión a San Salvador de Lourenzá. No ano 1156 o papa Adriano VI confirma a súa pertenza á Sé mindoniense, ratificada no 1169 por Fernando II. No 1259 o seu prior foi deposto polos visitadores de Cluny por ter fama de mulleriego e ter entre os seus monxes un homicida; anos despois foi acusado de que dilapidaba os bens da igrexa, vendía os obxectos sagrados e practicaba a simonía (venda dos sacramentos, cousas espirituais, etc.). No 1288 Xubía está en poder dun cabaleiro calificado de bandoleiro. No 1291 vivían no priorado sete monxes "de terrible impresión" segundo o Capítulo Xeral quen ordena ao camerario a detención do monxe Domingo André por entregarse a desmedidos excesos coas mulleres. Nos séculos XIV e XV o panorama non mudara moito, cando os visitaron tanto os representantes do cluniacenses como os observantes de Valladolid, falan de prácticas simoníacas, mulleres que viven cos monxes no mesmo mosteiro, blasfemos, edificios descoidados, desidia na xestións dos bens, etc. Do antigo mosteiro só se conserva a igrexa románica do século XII e restos do claustro. A igrexa é de planta basilical dividida en tres naves rematadas en ábsidas semicirculares. A torre do campanario foi levantada durante unha reforma do século XVIII. No exterior hai un sártego de granito datado no século XI. Na casa reitoral, con tres corpos e un patio central con pozo e fonte, hospedouse Frei Martiño Sarmiento no ano 1735 cando se dirixía a Santo André de Teixido.
Mosteiro de San Salvador de Pedroso: Coengos Regulares de San Agostiño. Fundado por Munia Froilaz, irmá de Pedro Froilaz, no ano 1111, substituíu a un mosteiro anterior; á súa morte foi doado a Diego Xelmírez. Foi edificado nun lugar coñecido como Vineola (viña pequena). No século XIV os monxes enfróntanse cos representantes do rei en Galicia, eiquí encomeza a súa decadencia, pechándose definitivamente no 1492. Do 1312 é un documento onde se resolve se o cenobio estaba obrigado a dar o yantar ao Adiantado Maior de Galicia onde un dos declarante é frei Diego, comendador da Orde do Temple en San Sadurniño. No 1365 dise que estaba danificado et prove, situación ao que contribuirían os Andrade, cuxo conde, Pedro Enríquez, foi denunciado polos coengos no 1380 ante o tribunal de Medina do Campo. No 1492 visita o cenobio Alonso Carrillo de Albornoz, bispo de Catania e responsable da reforma dos mosteiros en Galicia, comprobando que estaba habitado polo prior e dous coengos, atopándose cun edificio ruinoso e sen ornamentos sacros nin libros litúrxicos o que levou ao bispo a escribir que "allí no existe la menor observancia de las reglas". Carrillo de Albornoz suprimiu o mosteiro, anexionándoo a San Martiño de Mondoñedo pero permitindo ao prior e coengos vivir na casa ata a súa morte. O derradeiro prior de Pedroso faleceu no 1497. No ano 1544 foi vendido aos señores de San Sadurniño, e a finais do século XVIII xa non quedaban restos.
Convento de Baltar (Baltar-O Val): Misioneiros Claretianos. Construído como pazo no século XVI, pertenceu aos marqueses de Lago-San Sadurniño. No ano 1910 foi doado aos Misioneiros Claretianos pola derradeira dona. Iniciou a súa actividade no ano 1914. Na actualidade só conserva dous brasóns da época.
NEGREIRA
Mosteiro de San Cristovo de Arzón: Bieitos, dependente do mosteiro de Toxosoutos. No 1137 Vermudo Pérez de Traba chegaba a un acordo co abade de Toxosoutos para restaurar a vida monacal en Arzón, resumíndose no documento a historia deste cenobio. Fora fundado polo seu bisavó, o conde don Paio, pero despois "quedou ermo e as herdades que o rodeaban foron despoboadas no tempo das guerras" cos vikingos. O fillo do conde Froila Páez restaurou o mosteiro e a vida nel. Nun preito entre os mosteiros da Nogueirosa (Pontedeume) e os de San Xusto de Toxosoutos (Lousame), o de San Cristovo de Arzón pasou a depender de Toxosoutos. A súa etapa como priorado foi breve, no 1172 documéntase o seu último prior, e en 1226 Afonso IX confirma o couto de Arzón a Toxosoutos.
Mosteiro de Santa María de Portor: Bieitos. No ano 1162 ten un prior á fronte polo que xa debía pertencer a San Martiño Pinario de Santiago de Compostela; neste mesmo ano aparece citado como mosteiro de Santa María de Portus Hodoris. O derradeiro prior foi frei García de Lens. A igrexa é de orixe románica, conserva algúns elementos (uns arcos cegos, canzorros e capiteis con figuras humanas), a fachada actual e a torre datan do século XVIII.
NOIA
Convento de San Francisco: Franciscáns, ano 1522. O primitivo convento foi construído polos franciscáns cando se trasladaron á vila provenientes do lugar de Sueiro, na parroquia de Argalo. Consérvase o claustro que acolleu o cárcere e na actualidade as dependencias municipais. A igrexa, renacentista do século XVI, ten unha nave de planta de cruz latina e unha torre das campás de tres corpos.
Mosteiro de San Martiño de Corenza: Bieitos. Altomedieval, foi abandonado no século XVII. Citado no Tombo de Toxosoutos no 1200 como Corentia, como couto e freguesía baixo o padroado de San Martiño. No 1345 aparece un prior á súa fronte, cando xa dependía de San Paio de Antealtares. A súa desaparición produciríase a finais do século XV. O antigo núcleo de poboación de Corenza repartiuse entre os lugares de Nimo, Vilardante e Vilafabeiro, na actualidade pertencentes á parroquia de Roo. Polo de agora pouco se sabe sobre a súa ubicación, á beira do Tambre. Manuel Ces Canle, nun seu artigo titulado O Couto de San Martiño de Corenza no tempo, freguesía de Santa María de Roo e San Xusto, concello de Noia, aparecido no ano 2005 en Alameda, a revista da Sociedade do Liceo de Noia, di ter localizadas as ruínas deste cenobio.
ORTIGUEIRA
Convento de San Domingos: Dominicanos. Na actualidade acolle, ademais da igrexa, o Concello e o Teatro da Beneficencia. O convento barroco foi construído na primeira metade do século XVI polos dominicos que se instalaran na vila no 1302, ano no que comeza a levantarse a desaparecida igrexa. O templo actual data do século XVIII, ten planta de cruz latina cunha nave á que se pode acceder a través da porta da fachada ou por un dos claustros.
OUTES
Mosteiro de San Ourente de Entíns: Na parroquia queda un núcleo denominado Mosteiro, que fai alusión a un antigo cenobio medieval baixo as grafías de Gentines nos anos 830 e 1110, Gentinis no 1138, e Intinis no 1177.
Mosteiro de Sabardes (O Freixo de Sabardes): Bieitos. O cenobio, fundado no século XII, tivo a súa orixe nun primitivo oratorio que o conde Pedro Froilaz mandou reconstruír e que puxo baixo a autoridade do abade Austrario; consagrado polo arcebispo Xelmírez pasou a depender, anos despois, de San Martiño Pinario, en Santiago. No ano 1182 fora cedido polos seus padroeiros Fernando Arias e a súa muller Tareixa Vermúdez á orde de Santiago o que foi obxecto dun preito entre os cabaleiros santiaguistas e os descendentes do matrimonio. A mediados do século XVI estaba rexido por un prior que é cando debeu desaparecer. Do conxunto monacal só se conserva parte da edificación que acubillaba aos monxes, hoxe convertida en casa reitoral. A igrexa de Sabardes, do século XVII, reformada no XVIII, ten planta rectangular con muros de mapostería e cachotaría, cunha porta de acceso enmarcada por un arco de medio punto. A torre das campás, de tres corpos, está decorada con piastras, molduras e pináculos. Nun lateral hai un reloxo de sol. O escudo da doela central mostra a súa pertenza a San Martiño Pinario.
Mosteiro de Sta. María a Real ou de Santa Tasia (Entins): Monxas bieitas. A ecclesia Sancta Talasie documéntase a mediados do século IX. O mosteiro feminino de Santa Tasia aparece documentado en Toxosoutos no ano 1153. A principios do século XII, o conde Vermudo dooullo ao arcebispo Xelmírez quen o agregou á freguesía de San Ourente de Entíns. Pouco se sabe deste cenobio, a non ser que no 1134 aínda estaba habitado segundo figura no testamento de Leonor Gonzáles de Saz. Debeu quedar baleiro a mediados do século XIV, sendo suprimido polo arcebispo de Santiago arredor do 1400 xa que no 1423 fálase do arcediago de Santa Tasia, membro do cabido compostelán. López Ferreiro di que os bens do extinguido cenobio foron cedidos á xudicatura de Villestro. Cóntase que San Campio, un militar romano do século III martirizado por se converter ao cristianismo e cuxo corpo fora depositado no cemiterio romano de San Calixto, foi trasladado a Santa Tasia no ano 1774 por mandato do arcediago de Trastámara. A igrexa de Entins data do século XVIII.
OZA DOS RÍOS (Forma parte do Concello de nova creación Oza-Cesuras)
Porzomillos:
Hai quen conxectua que pertenceu a un
convento templario, se ben Ángel del Castillo, no Boletín nº 26 da Real Academia Galega (1909), di "lo cual no puede creerse". A igrexa de orixe románica (finais do século XII, principios do XIII), posta baixo a advocación de San Pedro, atópase no lugar coñecido como O Brabazgo ou do
Vinte por celebrarse unha feira o vinte de cada mes. A aldea aparece citada
antes do ano 830, e no no 887 Sisnando realiza unha escritura de dote en
favor da súa muller Aldonza outorgándolle, entre outras propiedades, a
vila de Porcimilio (en documentos posteriores tamén aparece como Porcimilios e Portimillo). No templo salienta a
ábsida en cuxo aleiro conserva algúns canzorros (un dunha figura
feminina que mostra o sexo) e rosetón no testeiro. Coroa a ábsida unha
cruz antefixa. No piñón da nave vese un touro recostado. Diante da
igrexa celebrábase un baile para espaventar as meigas. No ano 2008, o Secretario do Concello, Celestino Amigo, ao solicitar no Rexistro da Propiedade de Betanzos a relación de bens, atopouse con que a igrexa era propiedade municipal. O párroco, Juan Jacobo Ardá, tamén se enterou polo Arcepispado de Santiago, que estaba a ordenar as súas propiedades, faltáballe a igrexa de Porzomillos. Polo lugar pasaba a calzada romana que ía de Betanzos a Lugo.
PADERNE
O Convento (Sas-Vilouzás): No Monte do Pedregal. No sitio, coñecido tamén como das Cortellas ou O Petouto, construíuse un castro cunhas medidas de 90 por 78 metros. O nome vén, segundo uns, porque no lugar había unha ermida, e segundo outros porque había un convento.
PADRÓN
Convento de San Antonio (Herbón): Franciscáns. Fundado no ano 1396 por frei Gonzalo Mariño e frei Pedro de Nemancos. A reforma máis importante produciuse no 1767 afectando a toda a estrutura agás o comedor, o claustro e os apousentos. Dende o ano 1701 ao 1835 funcionou como colexio seminario de misioneiros que exercían o seu labor en latinoamérica. Foi saqueado no 1809 polo exército napoleónico, e dende o 1814 ata o 1823 funcionou como cárcere. Despois da desamortización pasou ao Concello ata o ano 1884 en que o bispado de Santiago llo devolve aos franciscáns establecendo nel un seminario menor. Dise que foron os seguidores da Regra de San Francisco de Asís os que trouxeron a Herbón os famosos pementos. A igrexa, de estilo neoclásico, conserva restos da antiga románica que conta cunha inscrición do seu patrocinador, o arcebispo Xelmírez, e un púlpito gótico coa imaxe de Santiago Peregrino do século XV. Custodia a imaxe de San antonio, obra de José Gambino, do ano 1745-1749, e un San Miguel do mesmo autor do ano 1757. Tamén hai un órgano.
Convento do Carme: Século XVIII. Primeiro dos carmelitas descalzos e logo dos dominicanos. Erixido no ano 1739 sobre a rocha ao pé do monte San Gregorio, na parte máis alta de Padrón, en terreos cedidos pola marquesa de Parga. A dirección das obras correron a cargo de frei Pedro de la Madre de Dios. Logo da desamortización de Mendizábal foi mercado polo comerciante Manuel García Pan que llelo cedeu aos predicadores de San Domingos.
Colexiata de Santa María de Iria: Foi a primeira colexiata de Galicia, documentada a finais do 1392. A aparición do sepulcro do Apóstolo Santiago supuxo para a diócese o desprazamento dos bispos cara Compostela, quedando Iria relegada a un segundo plano. No 1095 a sé episcopal é transferida polo papa para Santiago. A pesares diso, Iria continuou mantendo un cabido catedralicio. O primeiro arcebispo de Compostela dáballe a Iria dúas sés: a antiga catedral e a igrexa de Santiago de Padrón, se ben os coengos continuaron a residir en Iria. Iria mesmo foi desvinculada do fenómeno xacobeo, o Códice Calixtino mesmo a combate e terxiversa a súa historia, afirmando que Carlomagno establecera bispos e presbíteros nas cidades, pero en Iria non porque non a tivo por cidade, mandando que fose vila suxeita á sé compostelá. A pesares disto, Iria conservou un grupo de coengos que acadarán para a súa igrexa o título de colexiata. A igrexa parroquial conserva restos románicos, renacentistas e barrocos.
A POBRA DO CARAMIÑAL
Convento de San Xoán da Misarela (Aldea Vella-Lesón): Franciscáns. Fundado no ano 1392 por frei Gonzalo Mariño na confluenza dos ríos San Xoán e Barbanza para formar o río Pedras, xunto a antiga ponte romana. Cando frei Martiño Sarmiento o visitou no ano 1745, os monxes franciscáns xa se trasladaran a Santa María de Xobre no século XV, mais tamén se conxectura que con anterioridade estiveran os bieitos, ao menos ata o século XIII. Do antigo cenobio aínda permanecían en pé unha ruinosa igrexa e algunhas dependenzas. O bieito fala dun dos sitios máis lóbregos, solitarios, escarpados e estreitos que se poida imaxinar para ermitáns; logo deuse aos franciscáns, pero non podendo subsistir alí, foron fundar á Pobra do Deán. No mes de setembro de 2017 un grupo de arqueólogos, dirixidos por Ezequiel Lago Mallo, estiveron a traballar no conxunto relixioso. Algunhas das pezas que atoparon indican que existiu unha actividade previa, concretamente no século X (ata o momento o uso documentado comprendía dende o 1392, bula de Bieito IX Vestrae devotione integritas, ao 1474). O abano cronolóxico dos materiais recuperados chegan ata o século XVIII. O que non se puido demostrar, polo de agora, é a vinculación cos primeiros cristiáns ascetas chegados de Exipto. Preto do lugar hai unha pedra que chaman da Barca que, segundo a lenda, trouxo a San Xoán a Galicia (outros falan de San Mauro) cando estaba ser perseguido polos mouros; conforme remontaba o río, grandes pedras ían obstaculizando o paso dos perseguidores, de aí o nome do río Pedras.
Convento de San Antonio (O Xobre): Os monxes que habitaban na Misarela trasladáronse ao Xobre no ano 1472, fundando un convento xunto a praia de San Antonio (que tomou o nome do cenobio), arrodeado por altos muros e con ramplas que permitían o acceso ao mar. Cóntase que os freires colocaron no lugar unha imaxe de granito do santo patrón, á que aínda hoxe en día se pode acceder cando vai marea baixa, moi venerada polas mozas solteiras que lle poñían candeas para lle pedir marido. Conta a lenda que ante tal devoción, máis pagana ca cristiá, os monxes quixeron trasladala a un lugar inaccesible, mais, cada vez que tentaban colocala no novo emprazamento, derrubábase o muro.
Mosteiro de Almerezo: Fundado por San Rosendo no ano 867, non se conservan restos visibles. Sobre el asenta a igrexa de San Vicenzo da Graña. No 1178 Fernando II dóallo ao mosteiro cisterciense de Santa María de Sobrado, que o converte nunha granxa baixo a súa autoridade. Figura nun preito do ano 1236 entre frei Pedro, mestre do mosteiro, que actúa en nome do mosterio de Sobrado, e Martín de Boén por unha herdade en Souto. O templo, do século XVII, é de planta rectangular organizada en dous módulos formados por capela e sancristía, ten ábsida cadrada e o portón da entrada está realizado en cadeirado.
Mosteiro de Cospindo: Orixe altomedieval. Non quedan restos. A Historia Compostelana indica que en tempos de Diego Xelmírez a catedral de Santiago recibiu de reis e nobres diversas partes ou a totalidade de varios cenobios, entre outros este de Cospindo, citado como Curispineto no 1178, e como Curispinedo no 1238.
Mosteiro de San Tomé de Nemeño (O Porto do Souto-Nemeño): Agostiños. A igrexa asenta sobre un antigo mosteiro logo incorporado ao priorado do Sar. Nun documento do ano 1105, Pedro Froilaz de Traba e a súa muller Guntrode dotan ao cenobio. Nomeado nas confirmacións pontifícias da diócese de Santiago do século XII. No 1385 está rexido por un prior. No 1443 foi anexionado a Santa María do Sar por mandato do arcebispo Lope de Mendoza. Malia o anterior, a finais do século XV aparece como casa independente, pasando a Santa María da Coruña ao redor do 1500 grazas ao arcediago de Nendos Fernando Vermúdez de Castro. A igrexa, moi reformada, ten orixe no século XII, ten planta de cruz latina dunha soa nave con presbiterio e dúas capelas laterais. Na actualidade, os muros están branquexados, agás parte do cadeirado que enmarcan as portas e as ventás. Destaca unha espadana de dous vans rematada por un frontón triangular con pináculos. Foi parroquia propia, logo anexada a San Martiño de Cores. A sancristía sitúase detrás do altar maior cuxo acceso se realiza por dúas portas situadas na cabeceira leste.
PONTEDEUME
Mosteiro de Santa María da Nogueirosa: Bieitos. Non quedan restos, a tradición é a única fonte que permite emprazalo de forma aproximada. No ano 1145, Vermudo Pérez de Traba e a súa esposa, a infanta portuguesa Urraca Enriques, confiaron ao abade do mosteiro de Toxosoutos, en Lousame, a construción do cenobio da Nogueirosa. As obras comezaron no ano 115o, en terras doadas pola infanta. O primeiro abade foi un tal don Rodrígo. No ano 1151 dona Urraca chegaba a un acordo coa comunidade segundo o cal os monxes se comprometían, no caso de que decidira tomar os hábitos, a admitila a ela e a catro mulleres máis, estipulándose que as donas poderían elixir ao seu gusto ser bieitas ou cistercienses, dándoselles para vivir unha das igrexas do couto do mosteiro e o mantemento que se precisase; ese mesmo ano doa ao cenobio bens que posuía en Bañobre, Nogueirosa e Vilar. No 1161, a infanta ingresa na Nogueirosa pero, obviando o pacto citado anteriormente, quixo quedarse na casa central e non nunha das igrexas, polo que os bieitos foron obrigados a regresar para a súa casa nai de Toxosoutos, pero denunciando á infanta ante a diócese de Santiago, preito que rematará cun acordo entre as partes no que Urraca e Vermudo facían unha importante doazón a San Xusto de Toxosoutos a cambio de quedar co mosteiro da Nogueirosa. Cambia entón a vida monástica masculina pola feminina e pasaba da dependenza de Toxosoutos á de Sobrado. Cando a construción do castelo da Nogueirosa na Pena Leboreira por Fernán Pérez de Andrade a finais dos anos sesenta do século XIV, o prior de Santa María de Sobrado, Frei Esteban Seixas, denunciouno porque a fortaleza invadía terreos da "granxa" da Nogueirosa que eran da súa propiedade. Pero as sentenzas a favor de Sobrado non fixeron recuar ao poderoso conde polo que o prior renunciou aos dereitos que tiñan sobre as terras a cambio dunha renda. A comunidade non durou moito máis alá da vida de dona Urraca, sendo desmantelado o cenobio polos herdeiros. Durante o resto da Idade Media pasará a ser unha granxa dos cistercienses de Sobrado. Como vimos máis arriba, o castelo da Nogueirosa invadía os terreos da "granxa", propiedade de Sobrado dos Monxes. Pois ben, o topónimo A Graña (granxa) aínda se conserva nun núcleo de poboación, un río e terras próximas á fortaleza. Dise que Urraca foi enterrada na igrexa da Nogueirosa, pero na actual parroquial, de finais do séulo XVII ou principios do XVIII, non está. No mes de decembro de 2023, varias persoas comentáronme que a antiga parroquial estaba en Covés. Visitado o sitio non atopei restos (nin memoria), pero por casualidade, en Vida Gallega (1914) atopei a foto dunha capela de boas dimensións que foi mandada reedificar polo arcebispo compostelán Bartolomé Rajoy e Losada polos anos sesenta do século XVIII, posta baixo o padroado da Concepción, e que se atopa, precisamente en "A Graña". No lugar vense varias pezas reutilizadas nunha casa, entre outras unha cruz de Malta. Sería este o lugar onde se levantou o desaparecido cenobio da Nogueirosa? Sería nesta desaparecida capela onde foi enterrada dona Urraca?
Mosteiro de San Miguel de Breamo: Século XII. Segundo a inscrición que figura na fachada, a igrexa foi construída no ano 1187. Pertenceu a un convento agostiño abandonado a principios do século XVII do que non quedan restos. A mención máis antiga data do ano 995, nunha doazón de San Pedro Mezonzo ao mosteiro de Santa Baia de Curtis. No ano 1169 estaba á súa fronte Xoán Ovéquiz co título de prior. Outro documento do ano 1234 fala dun preito entre Breamo e o mosteiro de Sobrado. No 1235 o seu prior foi cesado (descoñécense os motivos) e a comunidade elixiu para substituílo a un coengo de Caaveiro. No 1236 xa figura como priorado dos Coengos Regulares de San Agostiño, a quen pertenceu polo menos ata o 1569. Consta que o mosteiro tivo propiedades na vila de Pontedeume que naceu no 1270. No 1371 pasa a formar parte da casa de Andrade, como doazón de Henrique II a Fernán Pérez de Andrade o Bo. No 1609 desaparece o mosteiro agostiño, a igrexa queda como priorado real en relación coas casas de Andrade e Lemos. A vida monacal desapareceu no ano 1798 trala morte do derradeiro prior Antonio Sanjurjo Montenegro. A igrexa pasou a ermida a cargo da parroquia de Vilar. A igrexa ten planta de cruz latina con dúas naves, unha principal e outra transversal cubertas con bóvedas de canón e crucería. Posúe unha das bóvedas de crucería cuadripartitas máis antigas do románico galego. Os arcos de medio punto no que se apoia teñen unha decoración de figuras de animais, humanas e vexetais variada e moi interesante, tanto nos capiteis das columnas como nas bases. A cabeceira está formada por tres ábsidas semicirculares. Sobre o altar da ábsida pode verse unha representación dun moderno San Miguel como xuíz, cunha cruz e a balanza nas mans; hai outra imaxe do San Miguel dando morte cunha espada ao diaño. Do interior sobresae a decoración dos capiteis con figuracións humanas e animais. No exterior conserva tres portas románicas. Sobre a entrada principal, enmarcada por dous contrafortes, destaca un rosetón cunha venerada lenda (parece ser que de autoría recente) vencellada á orde do Temple. No 1661 reedificouse o frontispicio. Na romaría do 8 de maio, ademais da festa lúdica, consérvanse algunhas tradicións como a de dar Nove voltas, sen falar, arredor do templo para escorrentar as bruxas e pedir outros favores (tamén poden ser tres ou sete voltas, iso si, sempre en número impar), e a de Poñer o Santo ao tempo que se recita:“Santo
bendito che quite a enfermedá e che poña a sanidá. Polo
poder de Deus e da Virxe María, un
Padrenuestro e unha Avemaría”.
Convento de San Agostiño: Agostiños, fundado co nome de Santa María de Graza por Fernando Pérez de Andrade no ano 1538. O convento levántase no casco histórico da vila, é de planta prismática e carece de claustro. Na fachada principal amosa as súas características renacentistas; a porta principal, con moldura decorada con orelleiras, é propia do barroco. Na parte posterior ten unha escaleira que dá paso a un corredor sustentado na planta baixa por arcos de medio punto aberto ao xardín. Pechouse a raíz da Desamortización de Mendizábal. No 1842 foi mercado polo Concello quen o converteu entre ese ano e o 1848 en escola, cuartel e cárcere. No 1848 foi subastado, pasando a mans particulares. Logo de pasar a mans particulares e utilizado como vivenda durante un tempo, volveu ao Concello a finais do pasado século onde se instalou a Casa da Cultura. Na praza do convento estivo o primeiro cemiterio de Pontedeume.
O Convento: Atópase en Ventosa, parroquia de Centroña. Nas inmediacións hai outra casa cunha pedra reutilizada, que actúa como lintel dunha porta, con tres símbolos gravados que, segundo din, proceden de Breamo e pertencen
ao Temple. Na casa que hai ao seu carón había outra pedra con motivos
semellantes que desapareceu ou foi tapada cando a reconstrución.
SADA
Igrexa de San Nicolao de Mosteirón: Tráigoa eiquí polo topónimo.
Convento das Servas de María de Mosteirón (Vista Alegre-Mosteirón).
Convento da Milagrosa (Piñeiro-Meirás).
SAN SADURNIÑO
Convento do Rosario e Bailía templaria de San Sadurniño: Situado nun pequeno altorelo, na marxe dereita do río Xubia. Fr. Aureliano Pardo Villar (1950) escribiu que era o convento de menos importancia que posuía a orde de San Domingos en Galicia, e o único erixido fóra de cidades ou de vilas principais. Tanto a igrexa coma o mosteiro erguéronse pola iniciativa de Fernán Pérez de Andrade no ano 1508 sobre un templo posto baixo a advocación de Santa Olaia e sobre un hospital, o de San Xoán de Xerusalén, propiedade dos cabaleiros da orde do Temple que chegarían a estas terras polo ano 1248 tal como nolo achega un documento dunha venda ao mosteiro de Caaveiro, sendo comendador de San Sadurniño frater Martinus. No 1310 (ano
da citación xudicial de Tordesillas promulgado polo arcebispo de
Toledo, por mandato do papa Clemente V, para que os cabaleiros
templarios comparecesen en Medina del Campo á raíz da persecución do rei
francés Felipe IV a partir do 1307) habitaba no cenobio fratri Didaco de Sancto Saturnino, do Temple. Achega Carlos Pereira Martínez (2000), que "nunha carta do Meiriño Maior de Galicia, Afonso Gómez, ordenando unha información testemuñal sobre se o mosteiro de Pedroso, en Narón,m estaba obrigado a dar xantar ao Adiantado de Galicia, declaran varias testemuñas, entre elas Frey Diego, comendador da Valiía de San Sadornino, "diso pe llo iuramento que fez, diso que él acorda e sabe o moesteyro de Pedroso, des XL aut L. anos, et que vyo os Priores que ouve en este entanto e que os conosció et que vio os Endeantados que a esta terra chegaron por el Rey et que nunca a nen d-elles vio dar yantar ao Prior que en Pedroso ouvesse a Endeantado nen dineiro por él, salvo ende ao Infante don Fillipe, qando chegava, que le fazian commo a Senor, en lugar de donna Blanca, sua tya, que era ende herdeyra et Senor, po llos Condes. Et disso que non sabe ende mays". Arruinados os antigos edificios, reedificou a igrexa Fernando de Andrade no ano 1508, erixindo a colexiata, con cinco capeláns. O seu fillo, Xoán Freire de Andrade, transformou a igrexa colexial en conventual, substituíndo os capeláns por unha comuniade de Terciarios da Penitencia de San Francisco, composta por oito monxes, anos antes do 1548. Pero coa reforma levada a cabo en dita orde polos anos 1564 a 1568, retiráronse dalí os relixiosos, volvendo outra vez os capeláns. Pedro de Andrade tratou de substituír aos capeláns por freires da orde de San Domingos, outorgando ao efecto unha escritura de fundación co Vigario Provincial do Reino de Galicia, Fr. Alonso de Santo Domingo e o prior do convento de San Domingos de Santiago, Fr. Pedro de Leguízamo. Foi aprobada dita escritura de contrato e a nova fundación polo Capítulo provincial celebrado no convento de San Pedro Mártir de Toledo o 13 de abril de 1573, seguindo a esta aprobación a da Diócese de Mondoñedo en xaneiro de 1576, e a do nuncio papal en xaneiro de 1577. Destaca o claustro de reducidas dimensións, con sete arcos de medio punto en cada lado e un xardín central. No exterior consérvase unha fonte, un hórreo e un cruceiro. Acaroado ao convento está a igrexa de Nosa Señora do Rosario. A parte máis antiga do templo data do século XVI e correspóndese coa zona da cabeceira, cuberta con bóveda nervada á que se accede a través dun arco oxival. Dentro da igrexa hai tres sártegos situados a ambos os lados do muro; as tumbas do lado esquerdo pertencen a Inés de Castro e Lanzós e ao seu esposo Fernán Pérez de Andrade, a tumba do lado dereito corresponde ao seu fillo Xoán Freire de Andrade. Tamén no interior salienta a escaleira de acceso ao piso superior para cuxa construción se empregou a chamada "Pedra de Moeche", caracterizada pola súa peculiar cor verdosa. O convento foi restaurado no ano 2008. Por un acordo de cesión coa Diócese, acolle dependencias do Concello, da garda civil e do xulgado.
Convento do Pico Ferreira: Segundo a tradición, no cume do Pico Ferreira houbo un convento; ao facer a esplanada para un miradoiro dise que apareceron restos de edificacións (dise que había unha igrexa que aínda existía no ano 1125, doada ao mosteiro de Xuvia polo señor feudal Pedro Froilaz). No sitio consérvase un sartego antropoide escavado na rocha viva coñecido como "cama do San Vicente", "cama de San Paio" ou "cama do santo" onde acudía (e acude) a xente para curar distintas doenzas tanto para persoas como animais, dando cinco voltas ao redor do sartego, mollando a parte ferida na auga depositada na tumba. Tamén existía o costume de acender velas que se colocaban nas gretas das rochas. Existe unha lenda relacionada co San Vicente: Contan que o santo fuxía da igrexa de Ferreira e ía durmir ao sartego; para impedilo, os veciños encadeáronno para evitar que marchara.
SANTIAGO
Convento de San Domingos de Bonaval: Dominicanos. A fundación do convento atribúese a San Domingos de Guzmán que peregrinou a Santiago no ano 1219. En Boanval atópase a representación máis antiga en Galicia de San Domingos de Guzmán, un baixorrelevo nunha doela procedente da primitiva portada do templo. No edificio conventual salienta a tripla escaleira trihelicoidal (de caracol), obra de Domingo de Andrade que tamén participou na fachada do convento e da igrexa. O claustro ten nove tramos en cada lado, con arcos de medio punto; sobre as piastras reprodúcese a decoración do barroco compostelán. Foi reedificado entre os séculos XVII e XVIII. Na actualidade acolle o Museo do Pobo Galego. A igrexa, da primeira metade do século XIII, ten planta de cruz latina, con tres naves, cruceiro e ábsidas poligonais. No arco do pórtico consérvanse tres imaxes románicas; tamén posúen elementos románicos as naves maiores coas súas capelas. Na ábsida central atópanse os sepulcros dos Altamira, e á esquerda da nave principal o Panteón de Galegos Ilustres. As modificacións practicadas na primitiva igrexa gótica fai que se poidan distinguir elementos góticos, barrocos e renacentistas. O seu corpo central, dos séculos XIII e XIV, é o único exemplo que se conserva en Santiago do gótico mendicante. Segundo a tradición, no púlpito de pedra predicou San Vicente Ferrer (1350-1419).
Mosteiro de San Lourenzo de Trasouto: Fundouse sobre unha ermida construída no ano 1216 por don Martiño, bispo de Zamora pero de orixe compostelá, para acoller nela unha reliquia do San Lourenzo que adquirira nunha das súas viaxes (por outra banda, Ambrosio de Morales conta que en tempos dos Reis Católicos un freire, de nome Frei Carlín, trouxera a cabeza do santo e que logo pasaría ao convento de Santa Clara). Obrigado a renunciar ao bispado de Zamora, don Martiño volveu para Trasouto no 1223, fundando unha pequena congregación á que lle deu unhas normas. A fundación sería vixiada por un familiar do fundador, e de non habelo polo cabido compostelán. Durante un longo período estivo sen comunidade, recuperando a vida relixosa a finais do século XIV grazas ao arcebispo Xoán García Manrique quen entregaba o templo aos frades de prove vida. Os condes de Altamira cedéronllo aos franciscáns no século XV quen no 1473 celebraron un capítulo xeral da orde. No 1718 está documentado o aloxamento dun peregrino chamado Giacomo Antonio Noia. Conta Bernardo Barreiro que se cría que no lugar aparecía a Santa Compaña, coas Ánimas vestidas de branco, mentres ían en procesión cantaban o oficio de defuntos e acendendo e apagando os cirios que alumaban o cadaleito que transportaban. No XVIII constrúese o claustro, a sancristía e o cruceiro, transformándose nunha igrexa de planta de cruz latina con nave en catro tramos e bóveda de canón. O claustro ten dúas alturas con arcadas de medio punto, un xardín de sebes de buxo con símbolos cristiáns e un manancial coroado por unha escultura da Virxe. Cando foi abandonado na década de 1850 o claustro converteuse nun cuartel de Carabineros. Da antiga igrexa consérvanse tres tramos da nave e a entrada con arcos abucinados.
Mosteiro de San Martiño Pinario ou de Fóra: Bieitos. Descoñécese a súa orixe pero crese que está vencellada á aparición dos restos do Apóstolo Santiago, que nacería como consecuencia da reforma do clero xacobeo que fixo o bispo Sisnando I de Iria entre o 889 e o 920. Correspondía á igrexa da Corticela, orixe do cenobio, albergar aos diáconos. Escribe Francisco Javier Pérez Rodríguez (2008) que a destrución de Compostela por Almanzor no 997 cambiará profundamente os destinos do mosteiro, esquecendo o seu antigo papel no templo xacobeo para centrarse no edificio extramuros, onde a igrexa que se reconstruíu foi dedicada a San Martiño de Tours. Coa construción da muralla de Compostela polo bispo Cresconio (1037-1066) o mosteiro quedaba entre a nova e a vella, quedando co espazo mediante entre ambos os dous muros que constitúe o seu solar ata a actualidade. O século XI trouxo tamén para os monxes de San Martiño a regra de San Bieito que debeu adoptarse arredor do 1077. Encaixado entre a segunda muralla de Santiago, a catedral e o pazo episcopal, a influencia de San Martiño na vida urbana de Compostela basearíase nas súas propiedades espalladas pola vila, expandindo o seu dominio a partir de mediados do século XII e no XIII. A grandeza de San Martiño chegou a finais da Idade Media para perdurar durante toda a Moderna. Sábese que no mesmo lugar existiu un edificio románico, posiblemente unha capela, cuxas pedras foron reaproveitadas para a cimentación do edificio actual. A igrexa é de planta de cruz latina, con tres naves no brazo principal e unha no transversal percorridas por unha balconada. Varias capelas, comunicadas entre si, ábrense a cada lado do brazo lonxitudinal. Emprégase a bóveda de canón para enmascarar os nervios a xeito de falsos casetóns. No interior chaman a atención o fastoso retábulo barroco, deseñado por Fernando de Casas e executado por Romai, e o coro baixo, do século XVIII, con representacións da Virxe. A fachada da igrexa, á que se accede a través dunhas escaleiras barrocas, estrutúranse en tres corpos verticais e dúas torres laterais de planta cadrada. A porta principal está enmarcada por catro grandes columnas dóricas coroada por unha fornela coa imaxe de San Bieito. Sobre a cornixa hai catro pináculos, o escudo real e unha coroa calada, rematando o conxunto co San Martiño partindo a capa cun pobre. Un dos que propuxo a existencia de reis independentes en Galicia foi López Ferreiro, baseándose nun documento de San Martiño Pinario, de 788, que confirman Ramirus rex e Silon rex e noutros do século X, que se refiren a un rei silo, que non pode ser o de Asturias.
Mosteiro de San Paio de Antealtares: Bieitos. Mosteiro fundado no ano 830 polo rei Afonso II. Destruído por Almanzor no 997, foi restaurado por Pedro Mezonzo. No ano 1077, o abade Faxildo e o bispo Diego Peláez asinan un documento que o mosteiro quedaba con dereitos da nova basílica (altares da cabeceira) e coa terceira parte das esmolas que recibía o altar de Santiago. De San Paio dependían os pequenos cenobios e priorados de San Martiño de Corenza, San Martiño de Ozón, Santa María de Portor, San Xoán de Sabardes e Santa Mariña de Tosto. A construción do mosteiro actual pertence case na súa totalidade aos séculos XVII e XVIII onde chama a atención o impresionante muro que dá á Praza da Quintana. No museo de San Paio custódianse dúas pezas de mármore (as máis antigas do mosteiro, entregadas aos monxes no século XII como recoñecemento ao seu labor ao coidado das reliquias do Apóstolo) con inscricións latinas de principios do século XVII que dise formaron parte do primeiro altar ao Apóstolo Santiago; unha posuía unha dedicatoria romana aos deuses Manes (ver a entrada dedicada á Romanización na provincia da Coruña) que foi eliminada para gravarlle outra posterior; a outra, tamén con inscrición, actuaba como soporte; traducidas do latín, lese: "En honor de Deus e da Beata sempre Virxe, de San Paio mártir, de Santiago Apóstolo, de San Benito Abade, e de todos os Santos, Xoán, arcebispo de Compostela, consagrou este altar, con aqueles de moitos santos encerrados nel, o ano do Señor 1601, o día 15 do mes de febreiro. Xesús, Salvador dos homes. María" (escrita na parte que correspondía á ara romana), "Esta columna, igual ca ara que está enriba, foi traída co corpo de Santiago; cuxos discípulos consagraron ambas, segundo cremos, e con elas erixiron o seu altar" (parte que actuaba como soporte). Na fachada oposta á praza está a portería, e no ángulo a Porta dos Carros ou da Borriquiña, que toma o nome pola representación da Fuxida a Exipto coa Virxe sobre unha burriña. Nas orixes habitáronno unha ducia de moxes bieitos encargados de coidar e dar culto ao Apóstolo Santiago. No ano 1495, Gómez de Marzoa crea nel un colexio para estudantes pobres que sería o xérmolo da Universidade renacentista de Galicia. Tras a súa marcha no ano 1499, ocupáronno monxas bieitas; non tardou en converterse no mosteiro feminino máis importante de Galicia. Puxéronno baixo a advocación de San Paio (en época Alto Medieval estaba baixo o padroado de San Pedro), santo galego do século X que sendo neno foi decapitado en Córdoba polos musulmáns; a súa imaxe preside a fachada da igrexa. No seu centro, unha lápida lembra o Batallón Literario organizado polos universitarios para se enfrontar ás tropas napoleónicas. A igrexa, de principios do século XVIII, é de cadeirado en granito, con planta de cruz grega prolongada aos pés para acoller o coro. No interior conta con cinco magníficos retábulos barrocos ateigados de relevos, pinturas e esculturas, así como a porta do relicario. Ten dous coros, alto e baixo, e un órgano do século XVIII. Na actualidade habítanno monxas bieitas de clausura. Dúas esculturas do século XII atópanse no Museo Arqueolóxico Nacional. No Fogg Museum de Harvard outra do século XII que ten esculpidas as imaxes de tres apóstolos.
Mosteiro de San Paio de Circitello (Sabugueira): Orixe altomedieval do que non quedan restos. Propiedade de varios persoeiros locais dos que dependían vilas no val da Sionlla, como Villamaiorem (Vilamaior), Mourentán, Castrum Facto (Castrofeito), Salamiri, Cesar, Augeriz, Quintas, Vilar Rubi e Salimes, algunhas desaparecidas na actualidade. A partires do século XI o pequeno cenobio sofre un proceso de acaparamento pola diócese de Compostela a través de incautacións reais e doazóns que culmina no ano 1120 co reparto entre o bispo Xelmírez e unha familia de cabaleiros do lugar. Na actualidade existe no lugar unha aldea, atravesada polo Camiño de Santiago, cunha capela do século XIX que foi edificada, segundo a tradición popular, sobre a primitiva igrexa.
Convento das Mercedarias: Ano 1674. Convento de clausura das Mercedarias Descalzas. O convento, de cantería de granito, levántase sobre unha plataforma con fronte en cadeirado. É de planta rectangular coa igrexa integrada no conxunto. A fachada é sobria onde resalta o enmarcado das ventás con orelleiras nos catro ángulos e canzorros e ménsulas con metopas na cornixa. A horizontalidade interrómpese pola verticalidade da igrexa, dunha soa nave con bóveda de canón, de tres corpos flanqueada por dúas piastras corintias e polo campanario do século XVIII.
Convento de San Francisco: Dise que foi fundado por San Francisco de Asís na súa visita a Santiago no ano 1214, no lugar de Val de Dios. Os terreos foron mercados a San Martiño Pinario, dise que por unha cesta de troitas anual. Segundo a tradición, San Francisco encargou a construción a un carboeiro de nome Cotolay que milagrosamento atopou un tesouro co que puido custear a obra. Do edificio orixinal só se conservan cinco arcos góticos no claustro barroco do século XVII, atribuído a Xácome Fernández, e o sepulcro de Cotolay. A igrexa actual, barroca, construíuse entre 1742 e 1749. No adro salienta o Monumento a San Francisco, obra de Asorey. Museo de Terra Santa.
Convento de Santa Clara: Franciscáns, ano 1269. É o primeiro convento que tiveron as clarisas en Galiza. Fundado por Dona Violante, muller de Afonso X o Sabio. Ampliado no século XVII, o convento actual é barroco. A fachada principal é do século XVIII, unha fachada-cortina que agocha a clausura e un pequeno xardín interior. Na igrexa, os únicos restos da primitiva construción son un púlpito de granito e os escudos dos fundadores. O retábulo maior é barroco, destacando a imaxe da Inmaculada. Os retábulos do cruceiro están adicados á Virxe e a San Antón de Padua. Ten varios altares churriguerescos adicados aos santos franciscáns. Un enreixado oculta os dous coros, alto e baixo. No Museo Arqueolóxico Nacional consérvase unha arqueta do século XIII procedente de Santa Clara.
Convento de Santa María de Belvís: A
principios do século XIV Bonaval recibe unha importante doazón para
a fundación do primeiro convento de dominicas en Galicia. No
ano 1314 a comunidade estaba xa organizada coa prioresa Velasquita e
dúas relixiosas chegadas de Zamora.
Foi reedificado e ampliado a principios do século XVIII polo arcebispo mexicano Monroy (na fachada figura un seu escudo), dos dominicanos, erixíndose, por devoción popular, a capela de Nosa Señora do Portal, anexa ao convento en 1639. A igrexa, de mediados do século XVIII, é obra de Fernando de Casas y Novoa, autor da fronte da catedral de Santiago que dá ao Obradoiro.
Mosteiro da Corticela: A igrexa de Santa María formaba parte do pequeno mosteiro da Corticela, fundación do bispo Sisnando I a finais do século IX, sen que poida desbotarse unha orixe máis antiga (quizais un primitivo oratorio) ou relacionada co "descubrimento" da tumba do Apóstolo Santiago no primeiro terzo do século IX. Accédese dende o brazo norte da catedral, cruzando un pasadizo construído no ano 1711. Leva os títulos da Antiga, que a distingue por ser a máis vella advocación mariana en Compostela (ao principio baixo o padroado de Santo Estevo), e da Corticela, derivado do latín curtis, pola súa proximidade e relación coa primeira cerca compostelá. Pola estreitez do lugar, a comunidade monacal pasa ao outro lado da cerca e crea, no 912, o mosteiro bieito de San Martiño Pinario. Os monxes manteñen o culto e a atención ao peregrino ata que no 1527 pasa ao Cabido da catedral que asume o control do Sepulcro do Apóstolo, sendo dende entón parroquia de peregrinos, estranxeiros e vascos. O primitivo templo prerrománico foi consagrado no ano 899, foi reconstruído a comezos do século XIII, respectando moitas das súas estruturas e formas, e aínda as modificacións dos séculos XI e XII. Cómpre facer mención á portada, na máis pura tradición do Mestre Mateo, coa Adoración dos Reis Magos (dáse a curiosidade de que só aparecen dous reis). No interior, de planta basilical con tres naves, salienta o conxunto de Xesús no Horto das Oliveiras realizado en granito policromado do século XV ao que os estudantes acostuman depositar papeis escritos cos seus desexos. Consérvase un sartego con estola do século VI que procede da necrópole cristiá do subsolo da catedral dos séculos IV ao X.
Mosteiro de Santa María de Conxo: Monxas bieitas. A fundación é coñecida grazas á Historia Compostelana onde se di que foi erixido por don Diego "porque por entón non había nin en todo o seu bispado nin incluso en toda Galicia mosteiro nengún onde viviran as santas e relixiosas monxas". As monxas ocuparon o edificio no ano 1129. Foi suprimido polo arcebispo Alonso de Fonseca, estando no ano 1482 en mans de frei Diego de Saldaña, bispo de Beirut. O día 5 de xuño de 2020 atopouse no leito do río Sar, próximo ao mosteiro, a imaxe da virxe do Leite do século XIV; é probable que formara parte da fachada da igrexa antes de ser reutilizada nunha presa próxima, que ao romper trasladou á Virxe ata o sitio onde foi atopada; depositada no Museo das Peregrinacións de Santiago.
Mosteiro ou Colexiata de Santa María a Real do Sar (Santiago): Agostiños. Mosteiro situado na marxe dereita do río Sar, fundado no 1136 polo arcebispo Xelmírez, onde se instalou a primeira comunidade agostiña de Galicia. No século XVI converteuse en colexiata e no XIX pasou a ser unha das parroquias da arquidiócese compostelá. Na actualidade comparte a función parroquial co de Museo de Arte Sacra e colexio. A primeira restauración data do século XV. No ano 1723 reparouse a arruinada igrexa. No exterior destaca a fábrica románica á que lle engadiron uns grandes arcobotantes no século XVIII. Do claustro orixinal só se conserva a parte norte, o resto desapareceu ao erguerse o actual. Unha das características principais do conxunto monacal é a pronunciada inclinación de muros e piares, desviación ocasionada polo paso do tempo. A inclinación máis acusada obsérvase nos muros e piares cara o eixo da igrexa o que obrigou a substituír as columnas dos piares compostos case na súa totalidade. A igrexa é de tres naves separadas por piares compostos de sección cruciforme e arcos de medio punto con bóvedas de canón reforzadas por arcos torais que rematan en tres ábsidas.
Convento do Carme: Carmelas, século XVIII. Situado fronte ao convento de Santa Clara. Construído en perpiaño, foi fundado por María Antonia de Xesús sobre uns terreos pertencentes aos condes de Priegue. Na fachada destaca a imaxe da Virxe do Carme resgardada nunha fornela. A igrexa é de planta de cruz latina. No interior salienta o retábulo maior do século XIX, de tendencia neoclásica; os retábulos laterais están adicados a Santa Tareixa e a San Xoán da Cruz.
SOBRADO DOS MONXES
Mosteiro de Codesoso: Nos Tombos de Sobrado consérvanse dúas doazóns a este cenobio cisterciense feitas no ano 1206 por Pedro Muñiz de Codesoso e outra sen data por un tal "Michael, monachus de Codessoso... pro anime filii mei Petri Michaeliz quem sepelistis in Superaldo", ("Miguel, moxe de Codesoso... pola alma de meu fillo Pedro Míguez, que soterrastes en Codesoso"). F. J. Pérez Rodríguez (2008) di que monachus podería ser o apelido do tal Miguel, ou quizais un alcume sen querer significar que esa persoa fose un monxe; non cre que no século XIII existira vida monástica en Codesoso.
Mosteiro de Santa María de Sobrado: Císter. Fundado como mosteiro dúplice (de monxes e monxas) no ano 952 polos condes de Présaras, incorporouse ao Císter no 1142. Logo dunha primeira etapa de expansión, acaeceu unha etapa de decadencia que se prolongou dende finais do século XIII ata a súa incorporación á Congregación de Castela no 1498, acadando unha nova etapa de esplendor o que propiciou a renovación da maior parte da súa fábrica entre os séculos XVI e XVIII que é cando se constrúen a maior parte das dependencias actuais. Do antigo cenobio só se conservan a románica sala capitular e a cociña. Ten tres claustos: o Regular acolle a sala capitular, a cociña e o refectorio; o da Hospedaría; e o coñecido como claustro Grande. Un
documento, escrito enteiramente en galego o 22 de xaneiro de 1255,
recolle o foro feito por dona Marina Rodríguez, abadesa de Trives, a
Xoán Cerdeira do casal que o mosteiro ten xunto á igrexa de Cerdeira. Nun documento do 20 de setembro de 1279 aparece como abade Xoán Enríquez, nunha permuta con Esteban Fernández e a súa muller Aldonza Rodríguez. A igrexa é de planta de cruz latina con brazo maior e tres naves. No interior salientan a capela do Rosario, obra dos irmáns Domingo e Pedro de Monteagudo, e a sancristía renacentista, de Xoán de Herrera. Na capela maior, situada no centro da cabeceira, destaca o cadeirado do coro renacentista proveniente da catedral de Santiago de Compostela. A fachada, flanqueada por dúas torres, presenta decoración barroca. A entrada ao conxunto mosteiral accédese por medio dunha porta sobre cuxo lintel repousa unha fornela cunha imaxe da Virxe abeirada por un dobre par de columnas salomónicas. Abandonado logo do decreto de Desamortizacón do ministro Mendizábal, os monxes regresaron ao cenobio a finais dos anos cincuenta, acometendo as obras de restauración.
TEO
A interesantísima información que achego a continuación débolla a Pablo Sanmartín, responsable do Arquivo municipal de Teo.
Mosteiro de Santa María de Lampai: A
igrexa parroquial de orixe románica (século XII) de Santa María de
Lampai atópase nun pequeno val atravesado polo Rego do Tarrío, no lugar
coñecido como O Mosteiro, nidio topónimo que fai alusión ao edificio e á
comunidade monacal que houbo nestas terras. O templo sufriu importantes
transformacións, a máis importante no século XVIII que foi cando se lle
engadiu a espadana e a sancristía unida á ábsida no seu lado norte,
modificándose así mesmo o corpo central da fachada coa colocación dun
pequeno óculo e o escudo de armas dos Ulloa, familia que patrocinou a
reforma barroca. Da construción orixinal son a capela maior e a portada
occidental. Outros elementos atopámolos nas marcas dos canteiros e un
canzorro (o único que sobreviviu dos que adornaban os aleiros do
tellado) reutilizado no muro perimetral do adro. Segundo F. Javier Pérez Rodríguez, no seu Mosteiros de Galicia na Idade Media
(2008), o de Santa María de Lampai é un dos mosteiros
agostiños máis antigos do país. A súa fundación prodúcese arredor do
1150. Consta que tiña unha comunidade agostiña no 1165, cando o seu
prior asina un pacto co mosteiro de Toxosoutos. No Tombo deste mosteiro
atópase outro documento do 1185, nun pacto entre ambos os dous cenobios.
A época de maior esplendor foi nos anos trinta do século XIII,
residindo nel un prior e dous coengos. Non volve a documentarse ata o
ano 1309, desaparecendo no século XIV ou coa reforma da diócese de
Compostela a principios do século XV. Os seus bens pasaron á catedral
compostelá que os anexiona en beneficio dunha das súas dignidades. Dise
que o cenobio foi destruído polos labregos, como resposta aos excesos
dos monxes. A igrexa aparece citada noutros documentos, como nas Memorias de Jerónimo del Hoyo (1609) e no Catastro de Ensenada de mediados do século XVIII. Nas Memorias do
cardenal Del Hoyo tamén fala dunha pequena residencia que o arcebispo
de Compostela posuía en Lampai, da que non quedan restos pero que aínda
conserva o topónimo: Vilar de Bispo. Non
moi lonxe da igrexa atópanse os tres marcos do ano 1156 que delimitaban
o antigo couto de Lampai-Pedrouso, un antigo terreo doado polo rei
Afonso VII ao cabaleiro Sancho Eanes, doazón confirmada por un documento
que se custodia na Catedral de Santiago, redactado no mesmo ano.
Outros mosteiros do concello de Teo: Antonio López Ferreiro, na súa Historia de la Santa Apostólica Metropolitana Iglesia de Santiago de Compostela
(1899), relata as andanzas de Sisnando Galiárez, un bandoleiro de orixe
nobre que xunto cos seus irmáns atemorizou o Val do Ulla, cometendo
gran número de tropelías. Nun documento do 23 de agosto do 1032, Vermudo
III fai doazón á igrexa de Santiago e ao seu bispo Vistruario de todos
os bens confiscados a Sisnando Galiárez. Neste documento menciónanse,
entre outros, varios monasterium, saqueados por Sisnando, que había no concello de Teo e dos que non fican restos: Sancta Maria de Badamundi (Santa María de Bamonde), Sanctus Vicentius (Santa Mariña de Lucí), Sanctus Michaelis (San Miguel de Rarís), Sanctus Christoforus de Reis (San Cristovo de Reis) e Sancta Maria de Talegio (Santa María de Teo). Do mosteiro de Rarís (no documento aparece citado como Ranariz)
levou consigo o presbítero Aspadio e outros cinco monxes, dous cabalos,
32 bois e vacas, 100 cabezas de gando menor, 31 porcos, un colchón de
palla, unha campá, un manto, dúas mantas... Pablo
achégame outros dous cenobios. Un o de San Paio, que estaba entre as
aldeas da Agrela e Veitureira, na parroquia de Lampai, na aba do monte
da Agrela e a carón dun antigo manancial. Figura citado numerosas veces
nunha antiga revista que forma parte dos fondos do Fondo Local chamada La Unión de Teo y Vedra, editada en Bos Aires durante os anos vinte aos setenta do pasado século. Na
aldea de Coira, parroquia de Reis, preto da linde con Padrón, Pablo
localizou unha laxe reutilizada nunha construción cunha curiosa
inscrición da que non achego máis datos porque aínda a está a estudar.
Logo de consultar os planos antigos que se gardan no Arquivo e de falar
cos veciños, sinaláronlle a existencia dun pequeno cenobio, granxa ou
capela que houbo nas inmediacións da aldea de Outeito, preto da actual
estrada que vai de Pontevea (parroquia de Reis, en Teo) a Carcacía
(Padrón). O propietario da inscrición contoulle que proviña dalí e que
os monxes foran expulsados do mosteiro de Herbón. Outro veciño
relatoulle que a capela estaba nunha finca que pertence á súa familia.
Ata os anos cincoenta e sesenta do pasado século XX aínda se podían ver
as laxes e estruturas da ermida pero os veciños de Outeiro e Coira
levaron as pedras para facer peches, reparar casas, hórreos, alpendres,
etc. Un home de Carcacía díxolle que cando foi abandonada a capela do
San Bieito, levaron os santos para o mosteiro de Herbón. Remata Pablo
Sanmartín que o mosteiro de Herbón ten gran tradición á advocación do
San Bieito. De feito, a fonte que nun lateral representa a imaxe de San
Francisco é considerada polos veciños como a do San Bieito. No interior
do mosteiro hai varias imaxes do San Bieito o que pode avaliar esa
relación entre ambos templos.
TOQUES
Mosteiro de San Antoíño de Toques (A Capela): Descoñécese a fundación, mais sabemos que no ano 1067 o rei de Galicia, García, concédelle ao abade Tanoy unha serie de herdades que dan orixe á primeira colonización beneditina do país doándolle o territorio e Meire, ademais da consesión doutros privilexios. No ano 1077, Afonso VI concédelle o privilexio de couto así como o de mañería e loitosa. Por documento do 23 de xaneiro de 1099, o conde Raimundo e a infanta Urraca, súa dona, confirman ao cenobio o privilexio de couto que disfrutaba en tempos do rei García. O 26 de xuño de 1174, o mosteiro de Toques permuta co de Santa María de Sobrado certos bens situaddos na terra de Abeancos. No século XII, outro rei galego, Afonso VII, dóalle as freguesías de Vilouriz, Vilamor e Folladela (Melide). O 13 de novembro de 1233, Sancha Iohanis e o mosteiro acordan no preito mantido entre as dúas partes pola herdade de Cidadela (A Peroxa), en que a primeira renuncia a todo dereito sobre esa herdade. No 1515 é anexionado como priorado por San Martiño Pinario (Santiago). No século XVIII, o mosteiro só estaba habitado por un monxe e catro criados. Coa desamortización, as dependenzas monacais utilizáronse como fábrica de cravos, con capital e tecnoloxía francesa, cuxos restos aínda se poden ver sobre o río Tea; as casas dos obreiros foron construídas coas pedras do cenobio. Do antigo conxunto mosteiral só se conserva a igrexa románica dunha nave de planta rectangular e ábsida. O exterior está rematado por arcos semicirculares adosados, e conta con zonas con friso decorado con motivos vexetais. Nas inmediacións hai unha espadana exenta.
TRAZO
Mosteiro de San Vicenzo de Vilón: No lugar da Igrexa, na ladeira do castro de Vilouchada, parece ser que existiu unha antiga vila chamada Lentrove que, debido a un incendio, pasou a denominarse no século IX Villa Ustulata ("vila queimada") que deu nome a Vilouchada. Nas inmediacións estaba a igrexa gobernada por unha pequena comunidade de relixiosos que se coñecía co nome de mosteiro de San Vicente de Vilón. O conde Alvite cedeulle a terceira parte desta vila ao mosteiro no ano 818. Crese que os monxes construíron a capela posta baixo o padroado de Santa Eufemia que foi ampliada a principios do século XVIII coas esmolas dos fieis. Do mosteiro non quedan restos. Ao pé do castro hai un cruceiro onde figura a data de 1783.
VAL DO DUBRA
Mosteiro de Novallis: Posible orixe altomedieval. Pouco se sabe deste cenobio, que quizais estivo situado na freguesía de Novais. A Historia Compostelana (1107-1149)
indica que en tempos de Diego Xelmírez a catedral de Santiago recibiu
de reis e nobres diversas partes ou a totalidade de varios cenobios,
entre outros este de Novallis (“in ripa Tameris de Monasterio Novallis”).
Consérvase unha ermida de orixe románica, en ruínas, que a Xunta de
Galicia anunciou a finais de 2021 que ía restaurar, ademais de acometer
unha serie de actuacións para demostrar se tivo algunha relación co
cenobio.
VEDRA
Mosteiro de San Xoán da Cova: Non
se sabe con exactitude a data da súa fundación (García Álvarez di
que foi fundado no século IX ou X polo bispo Sisnando I de Iria), pero
si que foi saqueado polos normandos no século XI. A principios do século
XII era propiedade dun tal Arias Alóitiz que o cedeu ao bispo de
Santiago Diego Xelmírez que, á súa vez, o entregou a un coengo da
catedral. No 1143 convértese en priorado dos agostiños, cando o
arcebispo Pedro Elías o volve a dotar cos que probablemente fosen os
seus bens altomedievais nos que se incluía un pequeno couto nas marxes
do río Ulla. No 1165 o bispo Martiño entrégalle a illa da Toxa e a
freguesía de San Pedro de Vilanova. Nomeado no testamento de Urraca
Fernández de Traba no ano 1199. No 1398 foi suprimido polo arcebispo
Juan García Manrique, quen lle entregou os seus bens aos monxes de
Caamanzo. F. J. Pérez Rodríguez (2008) di que no 1494 pasou a integrarse
en Santa María do Sar. López Ferreiro sitúa a destrución do edificio no
ano 1571, por mor dun temporal e a enchenta do río Ulla. Neira Pereira
emprázao preto da actual ponte do ferrocarril, en Gundián, parroquia de A
Ponte Ulla.
Mosteiro de Santo André de Trobe: Posible orixe altomedieval. A documentación medieval fala dun mosteiro denomiando de Talobre. Carré Aldao refire una doazón de dona Urraca: "con todo canto posúe a ela pertenza entre os ríos Ulla e Tambre. Data de 1107". O investigador Henrique Neira Pereira dime que parece que durou varios séculos, e cando menos na última época era feminino.
Mosteiro de San Miguel de Sarandón: Antonio López Ferreiro, na súa Historia de la Santa Apostólica Metropolitana Iglesia de Santiago de Compostela (1899), relata as andanzas de Sisnando Galiárez, un bandoleiro de orixe nobre que xunto cos seus irmáns atemorizou o Val do Ulla, cometendo gran número de tropelías. Nun documento do 23 de agosto do 1032, Vermudo III fai doazón á igrexa de Santiago e ao seu bispo Vistruario de todos os bens confiscados a Sisnando. Neste documento menciónanse os monasterium saqueados polo bandoleiro, entre outros o de Sanctus Michaelis de Sarandón. No exterior da actual igrexa parroquial hai unha inscrición en pedra de orixe medieval que semella referirse a un mestre de obras de nome Martiño, que pode que veña dos tempos do mosteiro. O investigador Henrique Neira Pereira achegoume a seguinte lectura: "+ MAGI[S]TER/MA[SS]I FECI[T]/MARTINUS". Debaixo
hai outra pedra con outra inscrición invertida; o investigador Pablo
Sanmartín, responsable do arquivo municipal do Concello de Teo,
achegoume a seguinte lectura: "PETRURA".
VILARMAIOR
Mosteiro de San Cremenzo de Vilamateo: Bieitos, priorado dependente de San Salvador de Cís. O cenobio parece que xa existía a finais do século X. Que foi priorado consta en 1290 cando Pedro Vidal, prior de San Crimenzo, declara como testemuña nun preito entre Cís e os herdeiros de San Martiño de Armentar pola presentación da igrexa. Dende o Grupo de Arqueoloxía da Terra de Trasancos crese que desapareceu como priorado independente na reforma de finais do século XV. Hoxe en día, a descrición coincide en gran parte coa realizada polo Padre Yepes hai 400 anos. Trátase dunha ermida románica do século XII e de pequenas dimensións, con nave rectangular e ábsida semicircular. Visitamos o lugar a principios do mes de marzo de 2014 e atópase totalmente arruinada e cuberta pola matogueira. Máis información no traballo publicado no ano 2002, no Anuario Brigantino, polo Grupo de Arqueoloxía da Terra de Trasancos.
VILASANTAR
VIMIANZO
Mosteiros de Galicia (Provincia da Coruña)
Xabier Moure
